Ozbek mumtoz adabiyotida yusuf alayhissalom obrazi, anana va talqinlar

3.2. Asar obrazlari talqinida tarixiylik va badiiyat uygunligi
Mualliflar Yusuf obrazini nafsi-notiqa, yani jilovlangan va orif odamlarning nafsi timsoli sifatida korsatishga erishadi. Dostondagi aksariyat talqinlar majoziy mohiyatga ega. Yusuf va Yaqub paygambarning nafsi — jonning moddiy tomonidir. Yusufning birodarlari sayi — harakatlari insondagi badaniy quvvatlar —ichki sezgilarning ramzidir. Xotin timsolida esa insonni istak va gazabga tortadigan hislarning badiiy ifodasi berilgan. Zulayhoning Yusufga intilishi va unga sevgi — muhabbat izhor qilishi insonda istak — xohishning manaviy tomonidir. Yusufning xotindan ozini olib qochishi va uning xohish — irodasiga konmasligi aqlning oz olamiga ustuvor turishi, hissiyot quli bolmasligining ramzidir. Yusufning vazirlik va taxtga otirishi, oliy kamolotga erishishi va osha kamolotga aql, sabr — toqat sabab bolganligini aniq tasvirlaydi.
Dostonning qahramonlari, ayniqsa, Yusuf va Zulayho har qanday ogir qiyinchilikka duchor bolganda ham oz orzularining amalga oshishiga aniq umid boglaydilar va bu muqarar tantana qiladi.
Shuningdek, Durbek oz asarida Yusuf taqdiri va uning hayotiga bolgan munosabatini turli bosqichlarda hikoya qiladi. Shoir oz qahramoni Yusuf faoliyatini berishda tobora dunyoviy hayotga yaqinlashib boradi.
Aytish joizki, unda insoniy fazilat ustunlik darajasiga kotariladi. Yusufdagi insonga xos bolgan ijobiy fazilatlar uning donoligida, xalqparvarligida, xushmuomalaligida, vatanparvarligida hamda otasiga bolgan farzandlik muhabbati kabilarda ochiq seziladi.
Shuningdek, Yusuf Misrda yashab turgan paytda ozi tugilib osgan vatanidan ajralganidan shikoyat qilish holatlari xususida Durbekda ajoyib tasvirlangan. Xususan, Yusufdagi bu hislatlar xalq uchun qayguruvchi, insoniy fazilatlarga ega bolgan kishilardagina mavjud.Shunday bolishiga qaramay, dostonda tashqi muhitning — ilohiy kuchning aralashuvi malum darajada sezilib turadi. Ayniqsa, bu holni asar qahramonlari Yusuf va Zulayho faoliyatining rivojlanishida ularning orzu-umidlarining amalga oshuvida Xudoning vakili sifatida ishtirok etgan Jabroil obrazida ochiq korish mumkin.
Albatta, osha sharoitda shoir buni chetlab ota olmas edi. Chunki, Durbek islom dini hukm surib turgan davrning vakili sifatida diniy etiqodlardan holi emas edi. Shuning uchun ham dostonda diniy ruhni ifodalovchi epizodlar uchraydi. Ammo shoirning diniy etiqodi dostonning umumiy qimmatiga putur etkazmaydi. Chunki dostonda ilgari surilgan dunyoviy muhabbat motivlari va hayotiy masalalar ustunlik qiladi. Shuningdek, dunyoviy motivlarning Durbek tomonidan zor shoirona mahorat bilan kuylanishi ozbek dunyoviy adabiyotining yangi bir etapga kutarilishida katta rol oynaydi.
Xususan, muhabbat bobida qalam surgan shoir ishqni Yusuf va Zulayho timsolida hayotiylashtiradi. Durbekning ishq bobida shoh va gadoning teng ekanligini tasdiqlab otishi juda etiborga loyiqdir.
Oh, ajab dard erur dardi ishq,
Har kishi bolmas dagi bil mardi ishq.
Ishq, oti har yerdakim ursa alam,
Bilki, qilur jumla vujudin adam.
Ishqi jon mulkida sulton erur,
Shohu gado anga chu yakson erur³⁴.
Dostonning bazi orinlarida qahramonlar faoliyatiga aralashayotgan farishtalar, Jabroil, afsonaviy obrazlar uchraydi. Ammo shoir dostonning markaziy doirasiga hayotda koproq uchraydigan maishiy detallarni singdirishga uringan va buni muvaffaqiyatli bajara olgan. Durbek dostonda baxtsizlikdan qutulmoq uchun chidash, sabr-toqat qilish kerakligini aytadi.
Sabr bila tengri berur komi dil
Sabr qilu sabr qilu sabr qil³⁵.
Tengri berur, sabr yolida murod,
Sabr qil ey poki ruh, noki zod³⁶.
Ayni mana shu sabr Yusufni poklikka, nafsni yengib, butun bir mamlakatni boshqarib, xalqni qahatchilikdan, ochlikdan omon olib chiqadi. Bu goya asarning bosh qahramonlari bolgan Yusufda ham, uning mashuqasi Zulayhoda xam yorqin ifodalangan. Buning sababi dostonning Balx shahri qamal qilingan paytda yaratilganligidir. Shu tufayli shoir: Qanoat qilmoq kerak, sabr qilgan kishi xoh erta, xoh kech, albatta u taqdirlanadi”, - degan xulosaga keladi. Jomiy dostonida yuksak xulq-atvor mezonlarini targ`ib qilgan, kishilarni ma'rifatga, yurtparvarlikka, to`g`rilik, insof va iymonga chaqirgan. Bu vazifani Yusuf obraziga yuklar ekan, insoniy fazilatlarning yorqin namunasini aks ettirib boradi.Mutafakkir ijodida “muhabbat” tushunchasi alohida o`rin egallaydi. Bu tushuncha nazm uchun an'anaviydir.
Ana shu oliy muhabbatni kuylashga Jomiy ijodida keng o`rin berilgan. Shu bilan birga uning baytlarida insonlar orasidagi muhabbat kuylanadi. Insoniy muhabbat, unda go`zallikning hosiyati kabi muammolar «haft avrang» tarkibiga kiruvchi “Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun”, “Salamon va Absol” kabi dostonlarda chuqur tahlil etiladi.
“Yusuf va Zulayho” dostonida esa shoir ananaviy sujetning yangicha talqinlarini berdi.Ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarda Jomiy xalq- parvarlik va insonparvarlik, adolat va insof masalalariga, zulmni, zolimlarni qoralashga keng orin berdi. Buni u ayniqsa shohlar haqida gap borganda, qayta- qayta qalamga oldi. Uningcha, shoh odil bolsa, xalq bexavf-bexatar yashaydi. Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostonida ishq va muhabbat, dostlik mavzulari yangi ilhom, yangi sheriy harorat bilan yoritilgan bolib, shu ananaviy sujetga qurilgan dostonlar orasida alohida orin tutadi. Albatta, Jomiy hayoti va ijodiga bolgan qiziqish Evropada ancha ilgari boshlangan. Jumladan, 1824 yili Mavlono Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostoni Vinses fon Rozensvayg- Shvannau tomonidan nemis tiligi tarjima qilinib, nashr etilgan³⁷. Shuni etiborga olib bolsa kerakki, mutafakkir shoir “Yusuf va Zulayho” dostonida ogliga qaratilgan nasihatlarida, mansab eshigiga aslo yaqin yolama, “ki az har mansabe bemansabi beh” — “har qanaqa mansabdan mansabsizlik yaxshi” deb yozadi³⁸. Jomiy “Inson kimni xayol qilib erding, bizga dagi korguz?” — deb soroq tashlaydi. Ushbu savolning oziyoq insonparvar shoirning, xalq moli va jonini zulukday sorgan mansab ahliga munosabatini nihoyatda aniq aks ettiradi. Jomiy mansabni emas, mansabparastlikdan tugilajak bedodlik, noinsoflik, razolatkorliklarni qoralagan. Martabada kotarilib, odamiylikda butkul tubanlashgan erksiz-ixtiyorsiz odamlar qiyofasida u millat, saltanat tanazzulini korgan, dehqon, hunarmand mehnatini oylab esa diliga yorug hislar oqib kelgan. “Yusuf va Zulayho” asaridagi bazi bir voqealar hozirgi kunlarda ham epik va sheriy asarlarda tilga olinmoqda yoki turli korinishlarda ishlatilmoqda. Rivoyatdagi birinchi voqea gozal qul bolaning bozorda kim oshdi savdosiga qoyilishidir. Choldan otayotgan karvon quduqdan Yusufni topib oldi. Karvonboshi Molik Misrga kelgach, Yusufni qul bozorida sotmoqchi boladi. Yusufni korgan Zulayho tushida kongil bergan yigit shu ekanini tanib uni sotib oladi. Zulayho Yusufni oz uyiga keltirib uni ozining xizmatchisi qilib saqlaydi. Zulayhoning Yusufga bolgan muhabbati tobora avj oladi. Ammo Yusuf Zulayhoga befarq edi. Zulayho Yusufga oz muhabbatini izhor etadi. Ammo Yusuf bunga qarshi boladi. Shunda Zulayho gazabga kelib, Yusufni zindonga soldiradi, ammo ozi bundan koproq aziyat chekadi. Chunki endi Yusufni kormoqdan mahrum bolgan edi.Yusuf zindondagilarning tushini tabirlaydi va ular royobga chiqadi. Shundan song Misr shohining tushini ham tabirlaydi. Misr shohi Yusufning aqlu zakovatiga tan beradi va uni zindondan ozod qiladi, hamda Misr Azizi etib tayinlaydi. Yusuf tadbirkorlik bilan ish tutib, Misr xalqini ochlik va qahatchilikdan asrab qoladi. Elu- yurt ortasida katta obro qozonadi.
Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostonini tojik tilidan ozbek tiliga birinchi marotaba Muhammad Rizo Ogahiy tarjima qilgan edi.Ogahiy dostonning goyaviy asoslarini toliq saqlab qoldi, badiiy xususiyatlarini yuksak istedod va mahorat bilan ozbek tilida aks ettirdi. Asarning asosiy goyaviy- badiiy xususiyatlari ozgarmaydi, asar qiymatiga putur etmaydi. Aksincha, Ogahiy oz istedodi orqasidan originaldan hech ham qolishmaydigan ozbekcha variantini yaratishga muvaffaq boladi.
Xullas, "Yusuf va Zulahoning deyarli hamma nusxalarida, xususan Durbek nusxasida uning qahramonlari har qanday baxtsizliklariga ham qattiq jasorat va iroda bilan ulug insoniy fazilatlarga ega bolganlar, shu sabab umri boqiy bolib qolganlar.
“Yusuf va Zulayho” dostonlarida Yusuf obrazining talqini ham turlicha. Durbek bosh qahramon Zulayhoni gozal qiz sifatida tasvirlagan³⁹. Manbalarda keltirilishicha, Yusufni yoldan urish uchun Zulayho qolidan kelgan barcha ishni qiladi. Xususan, bir qasrning ichki devorlarini shunchalar manodor, kishining hirsini junbushga keltiradigan suratlar bilan bezattiradi. Yusuf qayoqqa qaramasin, devordagi suratda ozini Zulayhoning ogushida turgan holatda koradi. Bu sahnaning batafsil tasviri xuddi mavlono Jomiyning dostonidan olingan Jomiydan 400 yilcha ilgari yashab, hukm surgan Gaznaviylar sulolasining vakillaridan biri bolmish Sulton Masud, aytishlaricha, hazrat Jomiyning ona shahri bolmish Hirotdagi ishratxona qasrlaridan birining devorlariga shunaqa manodor suratlar chizdirgan ekan. Qasrning ozi yoqolib ketganiga qaramasdan, u togridagi malumotlar Hirotdagi kishilar ongida gayriixtiyoriy ravishda ogizdan ogizga otib, saqlanib qolgan bolsa ajab emas. Oz-ozidan malumki, mavlononing “Yusuf va Zulayho” asaridagi bu qasr tasviri XVI asrdagi xassos moyqalam ustalarining ham tuygularini junbushga keltirgan. Serburchak qasrning pillapoyalaridan yugurib, qochib ketishga harakat qilayotgan Yusuf alayhissalom aks ettirilgan mojaz rangtasvirlar anchagina. Ularda Zulayho qizil kiyim kiygan sohibjamol sifatida tasvirlangan. (Qizil kiyim asosan kelinlar kiyimidir, ammo umuman olganda alangali muhabbatni ham ifodalashi mumkin). Yusuf alayhissalom esa yashil kiyimda tasvirlangan. Yashil kiyim sohibi avliyolar, paygambarlar va umuman jannatiy kishilar safidandir. Yoldan urish sahnasining eng qiziq joylaridan biri Zulayhoning but sanamga munosabatidir. Zulayho avvalboshda butparast bolganligi sababli, uning yotogida but bolgan.
Zulayho Yusuf alayhissalomni yoldan urish, u bilan yaqinlik qilish uchun xushomadlar qila boshlaganda, albatta, tagin but korib qolmasin degan oyda uning yuzini teskari qilib yoki boshiga bir romol yopib qoyarkan.
Bu sahnada uzoq otmishdan qolgan odatlar tasvirlangan bolishi mumkin, Jomiy oz asaridan birida shunday yozadi: «Ozi siginadigan narsa bilan muloqotda ozini yaxshi tutishni barcha kishilar Zulayhodan organishlari lozim, chunki u Yusuf alayhissalom bilan bir xonada yolgiz qolib, undan hojatini chiqarishni iltijo qilayotganda, but uning yomon, uyat ish qilmoqchi bolayotganini, odob chegarasidan chiqib ketayotganligini sezib qolmasin degan oyda albatta butning yuzini yopib qoyardi.
Zulayho bir butdan uyalsa, Yusuf alayhissalom har yerda hozir-u nozir, hamma narsani korib, bilib turuvchi, Alloh taolodan uyalaman, deb Zulayho huzuridan chiqib ketadi. Zulayho uning ortidan yugurib, kiyimiga yopishadi. Kiyim orqa tarafdan yirtiladi va Yusuf alayhissalomning begunoh ekanligini isbotlashda dalil boladi. Mavlono Jomiyning dostonida ham but sanam togrisida soz yuritilgan. U yerda aytilishicha, Zulayho keksayib, Yusuf alayhissalom unga baribir etibor qilmasligiga kozi yetgach, butni mayda-mayda qilib tashlaydi, chunki Zulayho qancha yillar davomida unga otinch-iltijo qilgan bolmasin, but Yusuf alayhissalomning visoliga yetishda unga yordam berolmagan edi-da. Mavlono Jomiy yasharish voqeasini kongil torlarini chertib ketadigan bir sahna orqali shunday tasvirlab beradi:
Bir kun Zulayhoni Yusufi Kanon
Kordi, u tuproqqa belanmish chunon.
Kozlariga parda tutilgan goyo,
Korinmas koziga nurli bu dunyo.
Betoblik, nochorlik qarida beun,
Yuz ming malomatga bolibdi tutqun.
Yuz tashvish ufurar bir nafasida.
Faqat Yusuf nomi ohu, sasida.
Oh chekar tuproqda otirgan kuyi,
Izidan tuyay deb Yusufning boyin.
Yusufning oyogi tekkan bu tuproq,
Koshki sochilsa, der, ustimga koproq.
Shunda Yusuf dedi: Ey Qodir Egam,
Nahotki yashashga loyiq bu telba?
Tezroq jonini ol, yoqsa bu «dildor» Sening dostlaringni etar sharmisor. Jabroil Allohdan keltirdi nido, Yoq, uni etmasmen jonidan judo. Zero, u voz kechib yogu boridan, Nafaqat mulk, balki hayo-oridan, Mening bir dostimga orzumand bolmish, Shul sabab nazdimda arjumand bolmish. Senga sodiqlardan, tingla, ey rafiq, Men ham marhamatim tutmasmen darig. Gunchalar ochilmay solmasin derman, Dostimning dostlari olmasin derman. Necha yil Men uni etdim imtihon. Yoshligin qaytargum endi begumon. U seni sevadi jonidan ortiq. Shul sabab u Mendan senga bir tortiq. Aybmas devonavash tuyulsa oshiq. Oshiqni oldirish gunoh, chunki ishq, Hijronlar kor etmish bu bandamizni Sevgani-chun Bizning Yusufimizni. Sen esa konglini anglamay, inon, Dunyoni etibsan unga zimiston. Uning koz yoshlari ishqdan dalolat, Arzir, bersak endi loyiq mukofot. Albat yoshligini bergum qaytarib.
Shunday qilib, Zulayho sanamga sajda qilishdan bosh tortgach, Yusuf uni eshitishni va oldiga kirishiga ruxsat beradi. Zulayhoga qarab tila tilagingni bugun hammasini bajaraman deganda Zulayho yoshligini soraydi va uning yoshligi qaytadi. Shunda Yusufning ham qalbida muhabbat uygonadi, muhabbati qanchalik kuchli bolmasin Zulayhoga oshkor qilmaydi. Jabroyil kelib sizlarning nikohingiz samoda oqildi. Uni nikohingga qabul qil deb aytganidan songgina qalbini Zulayhoga oshkor etadi, ularning toylari boladi. Nikoh kechasi Zulayhoning bokira ekanligining sababini soraydi. Jomiy buning sababini quyidagicha izohlaydi:
Godaklik chogimda tush korgan edim, Sening nom-u nishoningni sorgan edim, Hurmat palosini oshirgan eding, Menga bu naqdni topshirgan eding, Bu naqdni har kimdan asrab keldim pos, Bihamdulloh edi naqdim omonat, Hech kimdan yetmadi unga xiyonat. Yagona Allohning hidoyati ila maqsadiga erishadi va sevgani bilan qovushadi. Yagona Allohga siginish yoli eng togri yoldir.
Zulayho Yusuf alayhissalomning ishqida lov-lov yonib, uning vasliga yetish istagida ortanib yurar ekan, kundan-kunga tubanlashib boradi. Ammo u istaklaridan voz kechgach, yani nafsi ammoraning ustidan golib chiqqach, Alloh taolo unga yoshligi va gozalligini qaytarib beradi. Durbek dostonida bu manzara quyidagicha beriladi: Zulayho Alloh yagonaligini tan olib, Yusuf dinini qabul qilganidan song Yusuf Zulayho ishqida yonib, kulga aylana boradi. Endi charxpalak teskari aylanadi, Oshiq mashuqa tomon qanchalik intilsa, mashuqa ozini shunchalar chetga tortadi, oshiq faqat qalbidagi muhabbat bilan chekladi.
Zulayho Yusufning muhabbatini rad etib, ozini Alloh ishqi yolida ekanligini aytib, Yusufni rad etadi. Yusuf tobora ishq qurboniga aylana boradi. Ishq kuyida Zulayhodan kam jabr kormaydi. Nihoyat, ularning toylari bolib, otadi. Farzandli bolishadi va baxtli hayot kechira boshlashadi.
Zulayho ham xuddi Yaqub alayhissalomdek toxtovsiz yigilardan kozi kor bolib qoladi va Yusuf alayhissalomdan taraladigan xushboylarga intiq- intizor boladi. Hujviriy bu haqda shunday yozadi:
“Zulayho Yusuf alayhissalomni shunchalar qattiq sevadiki, hatto uning uchun olimga ham tayyor boladi. Shu sababdan, to ular qoshilishmaguncha Zulayhoning kozlari ochilmaydi”.
U faqat Yusufning yodi bilan tirik; bamisoli jon betinim ravishda ilohiy mahbub tomon intilgani singari, Zulayho faqat Yusufning ismini takrorlaydi. Ibn Arabiy ozining “Futuhat al-Makkiya” asarida shunday yozadi: «Aytishlaricha, bir kuni Zulayho kimningdir kamonidan uzilgan oqdan yarador boladi. Jarohatdan oqqan qon yerda “Yusuf, Yusuf”, degan izlar qoldiradi, zero, Zulayho tinimsiz ravishda “Yusuf, Yusuf”, deb takrorlab yurar, bu ism uning tomirlaridagi qonga ham singib ketgandi”.
Ibn Arabiy ham shahid ketgan sofiy Hallojning qoni yerga oqib, u yerda Alloh taoloning nomi shaklida iz qoldirganini bayon qila turib, Zulayho voqeasini misol qilib keltiradi. Hijron va shubha damlari otib, Zulayhoning beqiyos sadoqati tegishlicha mukofotlanadi. Hakim Sanoiy oz asarlarida bu mavzuga tez-tez murojaat qilib, oz oquvchilarini “Zulayhodek sabr-toqatli” bolishga chaqiradi, zero mahbubning yaqinligi mahbubaga yoshlik, gozallik ato etadi.
Shunday qilib, chinakam oshiq siymosi bolmish Zulayho avvaliga insoniy jon, yani Quroni Karimning “Yusuf” surasida tilga olingan “nafsi ammora”, yani “yomonlikka undaguvchi nafs”ga zanjirband boladi, songra esa toxtovsiz ichki kurashlar, dard-iztiroblar chekish orqali u bora-bora oz Xojasiga qaytib borishiga amin bolgan “orom topgan nafs jon” timsoliga aylanadi.
Yusufning koylagidan anqib turgan boylarni tuyib, kozlari ravshanlashadi, gozallikdan bahramand boladi. Bu boylar mahbubdan darak beradi. Mahbubning yaqinligini his etgach, iztiroblarda qaddi dol bolgan ayol qaytadan yosharib ketadi.
Bu tasvirlar endi “Yusuf va Zulayho” tarixining chuqur sofiyona mohiyatiga aloqador bolmasa kerak, chunki bular insoniy gozallik va muhabbatning davomi, yosh kelin-kuyovning turmushidagi ichki jihatlardir.
Durbek ozbek dunyoviy adabiyotida yaratilgan ijobiy ayollar obrazini yanada konkretlashtirdi. Shoir Zulayho qiyofasida haqiqiy sevgi egasi bulgan ayol obrazini bera olgan. Jumladan, Zulayho umidsizlikka tushmaydi. U tushida korib oshiq bolgan Yusufga etishmoq uchun har kanday ogirliklarga bardosh beradi. Zulayho xatto Misr Aziziga yanglish turmushga chiqsa xam istiqomat qiladi. Jomiyning bu dostonida Zulayhoning otashin muhabbati jomiyona kuylanadi. Yusuf haqidagi har qanday sanat asari bilan qiyosiy tahlil etilishida chegarasiz hamdir. Taqqos etib bolmaydigan jihati Yusuf qissalari hikmat va taqdir bitigi, ibrat va namuna sabogi sifatida bunyod etilganligi bolsa, qiyos imkoni kengligi esa unda inson va hayot masalalari majozan bolsa-da, barcha jihatlari bilan ifoda etilganidadir. Yani, inson va hayotga tegishli neki muhim bolsa, u “Yusuf” qissalarida oz aksini topgan.
XULOSA
Xulosa o`rnida shuni aytishimiz mumkinki Ozbek mumtoz adabiyotida Yusuf alayhissalom obrazi alohida ma`no kashf etadi. Shu boisdan u haqda qancha mulohaza yuritilsa, mavzuning shuncha qirralari namoyon bolaveradi. Mavzu talqinida epik va lirik tasvirlar oziga xos jozibador olam yaratganligi korinadi. Epik tasvirda kolamdor voqelik aks etgan bolsa, lirik talqinda voqealar ramziyligiga etibor berilgan. Yana bir xulosa shundaki, lirik talqinlarda Yusuf obrazi bilan yonma-yon ravishda Zulayho nomi deyarli uchramaydi. Demak, sheriyatda “Yusufnoma” mavzusi ozgacha ruhda talqin etilgan. Xulosa qilinganda hamma davr va adabiyotlarda bu mavzu madadkor ruh, maftunkor badiiyat olami sifatida oquvchilar qalbini oziga rom etgan.
Yusuf alayhissalom obrazi ozbek mumtoz badiiy nazmining shakllanishi va taraqqiyotida ayricha ahamiyatga molik hisoblanadi.
Unda insonning komilligi, avvalo, oz hatti-harakati, oz sozi oldidagi masulliklar, bu Olloh, uning rasuli oldidagi masullik, - kabi obrazlar yaqqol ko`zga tashlanadi. Shu o`rinda Yaqub alayhissalom Yusufni har qancha sevmasin, Mubashsharaning ham shu qadar sevimli farzandi Bashirni sottirib, unga korgazgan shafqatsizligi ajri sifatida oglidan ajralish jazosiga giriftor bolishi zamirida ham osha masullik yotadi.
Bunday maylni Yusuf qismatida sodir bolgan ziddiyatli voqealar jarayonida ham kuzatish mumkin. Ushbu tadqiqot ishida biz komil inson haqidagi goyalarni shu xilda ilohiy-tasavvufiy qarashlar asosida ilgari surib, haqiqiy "Ahsan ul-qissas" yarata oldik.
Durbek dostoni haqida aytadigan bo`lsak doston, badiiy asarning shakl va mazmun butunligiga alohida etibor beradi. Doston tarkibida rivoyat, hadis, bashorat, sher, bayt, gazal, oyat va tush namunalarini berib, uning oqishliligini, kitobxonga katta zavq berish orqali ozining insonsevarlik ruhidagi qarashlarini tasirchan yetkazishga muvaffaq bolgan. Durbek “Yusuf va Zulayho” Qissasini oziga xos va maromiga etkazib yozgan. Yani Durbek oz asarini zamon ruhi bilan toyintiradi. Bu esa asarning ishonchli va jonli chiqishida katta rol oynagan. . Demak, Durbek ilgari surgan goya ahillikda totuv hayot kechirishdir. Tadqiqotdan shu narsa ayon boldiki, yuqoridagi dostonlar mavzu jihatidan, sujet tomonidan oxshash bolishi mumkin, ammo ulardagi ilgari surilayotgan goya tomoman ozgacha mazmun kasb etadi. Durbek dostonining pafosi tinch-totuv yashashga chaqirishdan iborat.
Demak, mazkur ushbu Yusuf alayhissalom obrazi yosh avlodning manaviyatini shakllanishida katta hissa qoshadi. Jumladan, asarlardagi Yusufning sabr-toqatliligi, vatanparvarligi va barcha jamiki fazilatlari yoshlar uchun ornak hisoblanadi. Yusuf alayhissalom haqida yaratilgan asarlar shaklan ozgarmasligi, barqaror sujetga egaligi bilan xarakterlanadi. Bu sujet asosida yaratilgan asarlar esa nihoyatda rang-barang motivlar kasb etadi. Unda inson va hayot uchun zarur bolgan barcha masalalar talqini mavjud. Etiborlisi bunday hodisa faqat sharq adabiyotigagina xos bolib qolmasdan, balki dunyo xalqlari adabiyoti tajribasida ham muhim ahamiyat kasb etgan. Uni jahonning daho ijodkorlari ham badiiy adabiyot qonuniyatlari orasidagi eng maqbul uslub va ijobiy hodisa ekanligini takidlaganlar. Quron va uning qissalari hidoyatdan iborat bolmay, asosiy maqsad kishilarni saodat yoli- iymon-islom yoliga targib qilish, paygambarlarning oz hayotlarida ahli basharni ezgulikka davat etib kelganlarini ifodalashdir. Bu ezgu fazilatlarning barchasi hazrat Yusuf alayhissalom siymosida gavdalanadi.
Ilmiy kuzatishlardan ayonlashuvicha, ozbek mumtoz adabiyotida Yusuf alayhissalom obrazi hozirgacha yahudiy, arab, fors-tojik, turk, ozbek, ozarbayjon, tatar, turkman, kurd, panjob, kajorat, hind, urdu, afgon, gurji, latish va olmon tillarida bir yuz ellikdan ortiq sheriy va nasriy asarlarda tilga olingan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI

1. Abdullaеv V. O'zbеk adabiyoti tarixi. — Toshkеnt. O'qituvchi, 1964-y. 384-bеt.
2. Abdullaеv V, Valixo'jaеv B. Miriy va uning zamondoshlari, 1977-y. 132 bеt.
3. Abdullaеv V.Saylanma. — T.: Adabiyot va san'at, 1982-y. 440 bеt.
4. Abdurahmon Jomiy. Saylanma. — Toshkеnt. Adabiyot va san'at, 1971-y. 357-bеt.
5. Alishеr Navoiy. MAT.XVI j. Tarixi anbiyo va hukamo. — Toshkеnt. Fan, 2000-y. 336-bеt.
6. Alouddin Mansur. Yusuf va Nur suralarining tavsifi. — Toshkеnt. Fan, 1992-y. 64-bеt.
7. Alishеr Navoiy asarlari tilining izohli lug'ati. To'rt jildlik. Toshkеnt. Fan, I jild, 1983-y.
8. Bobojon Ramz. Yusuf va Zulayxo. — Toshkеnt. G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti. 2000-y. 6-7 bеt.
9. Valixo'jaеv B. O'zbеk epik poеziyasi tarixidan. — Toshkеnt. Fan, 1974-y. 152-bеt.
10. Valixo'jaеv B.O'zbеk adabiyotshunosligi tarixi. — Toshkеnt. O'zbеkiston, 1993-y. 192-bеt.
11. Karimov H. O'zbеk adabiyoti tarixi. Darslik. — Toshkеnt. O'qituvchi, 1987-y. 320-bеt
12. Mallaеv N.M. O'zbеk adabiyoti tarixi. Birinchi kitob. — Toshkеnt. O'qituvchi, 1965-y. 748-bеt.
13. Mallaеv N.M. Abulqosim Firdavsiy. — Toshkеnt. O'zbеkiston Davlat badiiy adabiyot, 1962-y. 91-bеt.
14. Ma'naviyat yulduzlari. — Toshkеnt. 2001-y. 221-bеt.
15. Nosiriddin Burhoniddin Rabg'uziy. Qisasi Rabg'uziy. Birinchi kitob. — Toshkеnt. Yozuvchi, 1990-y. 240-bеt.
16. Nosiriddin Burhoniddin Rabg'uziy. Qisasi Rabg'uziy. Birinchi kitob. — Toshkеnt. Yozuvchi, 1991-y. 273-bеt.
17. Orzibеkov R. XIX asr o'zbеk adabiyoti tarixiga doir matеriallar (Kattaqo'rg'on shoirlari). — Samarqand, 1985-y, 103-bеt.
18. Ravshan O. Turkiy Yusuf va Zulayxo. — Toshkеnt. 1995-y.
19. Rasulov X. O'zbеk klassik shеriyatida xalqchillik. — Toshkеnt. Fan, 1982-y, 136-bеt..
20. Sanaev I. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Zarafshon vodiysi adabiy muhiti. — Toshkent. “Tafakkur” nashriyoti, 2009-y.
21. Ta'birnomai Yusuf alayhissalom. — Toshkеnt.O'zbеk maskani, 1990-y, 31-bеt.
22. Uch bulbul gulshani. Durbеk. Yusuf va Zulayxo. — Toshkеnt. Adabiyot va san'at, 1986-y, 248-bеt.
23. O'zbеk Sovеt ensiklopеdiyasi. I jild. — Toshkеnt. 1976-y, 656-bеt.
24. Qayumov A. Nazm va tafakkur quyoshi. — Toshkеnt. 1992-y.
25. Qur'oni Karim. — T.oshkеnt. Cho'lpon, 1992-y, 544-bеt.
26. Haydarov S. Durbеk va uning “Yusuf va Zulayho” dostoni. Toshkеnt.1959-y.
27. Hayitmеtov A. Sharq adabiyotining mеtodi tarixidan. — Toshkеnt. Fan, 1970-y, 330-bеt.
28. Hakimov M. Sharq qo'lyozmalariga doir tеrminlarning izohli lug'ati, 1982-y, 4-son, 67-bеt.
29. Xojiahmеdov A. Mumtoz badiyat malohati. — Toshkеnt. Sharq, 1999 y, 240-bеt.
30. Shomuhamеdov Sh. Abdurahmon Jomiy (hayoti va ijodi). — Toshkеnt. 1963-y
Karomatov H. O'zbеk adabiyotida Qur'on mavzulari. Filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissеrtatsiya. — Toshkеnt. 1993-y, 39-bеt.
2. Ostonaqulov I. “Qisasi-Rabg'uziy” adabiy asar. — Toshkеnt. 1993-y.
3. Safarova H. Rabg'uziyning “Qissai Yusuf Siddiq alayhis-salom” asari manbalari. — Samarqand, 2001-y.
4. Sanaеv I. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Zarafshon vodiysi adabiy muhiti. — Toshkеnt. 2001-y.
5. Haydarov S. O'zbеk dunyoviy adabiyotining rivojlanishida Durbеkning roli. Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissеrtatsiya. — Toshkеnt. 1962-y.
GAZETA VA JURNAL MAQOLALARI

1. Qurbonov Abdulhamid. “Yusuf va Zulayho” qissasining ijodiy talqinlar // O'zbеk tili va adabiyoti, 1997-y, №1, 47-50-bеtlar.

2. Ibrohimova E. Jomiy talqinida Zulayxo obrazi. Adabiy mеros, 1990-y. 2(52)-son. 43-48-bеtlar.
3. Irisov A. Ibn Sinoning “Yusuf qissasi” // O'zbеk tili va adabiyoti. Toshkеnt, 1971-y. №2, 55-59-bеtlar.
4. Islamov X. Shohakim Xolisning “Yusuf va Zulayxo” qo'lyozmasi. Adabiy mеros,1982-y. 3(23)-son. 80-81-bеt.
5. Mirzaеv A. A. Jomiyning “Yusuf va Zulayxo” dostonida A.Navoiy obrazi // O'zbеk tili va adabiyoti, 1972-y. №1, 19-25-bеtlar.
6. Rasulov.X. Durbеkning “Yusuf va Zulayxo” dostonida folklor an'analari va novatorlik. Adabiy mеros, 1974-y. №9, 15-22-bеtlar.
7. Sanaеv I. Umid qanot bag'ishlaydi // Sharq yulduzi, 2000-y. №5-6, 64-65-bеtlar.
8. Sulaymonova F. “Yusuf va Zulayxo” dostonining Alishеr Navoiyga nisbat bеrilgan Parij qo'lyozmasi haqida. Adabiy mеros, 1973-y.
№3. 152-157-bеtlar.
9. Fozilov E., Lapasov J. “Yusufu Zulayxo” dostoni haqida // O'zbеk tili va adabiyoti. 1974-y. №1, 24-28-bеtlar.
10. Haydarov S. Durbеk ijodini o'rganish tarixidan // O'zbеk tili va adabiyoti masalalari. 1961-y. №5, 50-52-bеtlar.
11. Hasanov N. “Qisasi Rabg'uziy”da Yusuf payg'ambar obrazi talqini // O'zbеk tili va adabiyoti, 1996-y. 193-bеt.
12. Qur'on. Yusuf surasi // Sharq yulduzi, 1990-y. 11-son, 167-176- bеtlar.
13. Shodiеv E. “Yusuf va Zulayxoni kim yozgan?” // Sharq yulduzi, 1990- y. №7, 151-154-bеtlar.
14. Yusuf alayhissalom qissasi // Sharq yulduzi, 1991-y. 12-son.
15. Qobilov U.Ozbek adabiyotida “Yusufnoma “ mavzusi:qiyosiy badiiy tahlil. “Sharq yulduzi” jurnali,-T.: 2015-y. 5-son,45-51 betlar.
16. Qobilov. U. Dunyoviy mavzuning ozbek adabiyotidagi talqini // Xorijiy filologiya. — Samarqand: SamDCHTI, 2014.