O‘zbek maqomi tarixi va nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni 1-mavzu: 1-modul. Fanga kirish. Maqomlar tarixidan

Alhoni muhayyala – xayoliy, musiqiy, tasviriy xarakterdagi asarlarni o‘z ichiga olgan.

Alhoni infioliyya – g‘amgin, lirik kuylar – kishiga g‘amgin kayfiyat bag‘ishlaydi.

XV asrlarda yashab ijod etgan Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat-ush – shuaro”, Kamoliddin Husayniyning “Majolis-ul-ushshoq”, A. Navoiyning “Majolis-un-nafois”, Abdurahmon Jomiyning “Risolai musiqiy”, Zaynulobiddin al-Husayniyning “Qonuni ilmiy va amaliy musiqa” asarlarida yuqoridagi kuylar Sharq xalqlarida mavjud bo‘lgan musiqa asarlarining xususiyatlarini belgilaydi.

Ilk bor VII-VIII asrlarda xalq musiqasi negizi va mahalliy professional ijrochilik an’analarining rivoji yirik turkumli janrlar shakllanishiga olib keldi. Jumladan, Borbod ijodiga mansub “Husravoniy”   turkumi.  

IX-X asrlarda maqomsimon cholg‘u va ashula – cholg‘u asar va turkumlar rivojlanadi.

XI-XIII asrlardan boshlab, to XVII asrgacha Yaqin va O‘rta Sharqda “Duvozdaxmaqom” – 12 maqom turkumi keng tarqalib, musiqa amaliyotida qo‘llanib keldi. Bu turkum XIV-XVI asrlar maqom tizimi sifatida keng tarqalgan.

XVIII asrda Buxoroda yangi turkum – “Shashmaqom” uzul kesil shakllandi.

XIX asrda “Xorazm maqomlari” turkumi va Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari vujudga keladi. Keyinchalik “Shashmaqom” va boshqa turkumlar asosida maqom asarlarining yangi uslublari va ko‘rinishlari zamonaviy talqinda rivoj oladi.

Maqomlarning nazariy masalalari IX – XV asrlarda yashab ijod etgan al – Kindiy, al – Forobiy, al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, al – Urmaviy, ash – Sheroziy, al-Marog‘iy, Abdurahmon Jomiy va al-Husayniy kabi buyuk olimlarning risolalarida chuqur ilmiy asosda sharhlab berilgan. Shuni qayd etish lozimki, musiqa nazariyasi barcha Sharq xalqlarida (ayrim tafovutlarni hisobga olmaganda) deyarli bir xil mazmunda bo‘lgan. Hatto maqomlar, sho‘balar nomlari ham o‘xshash bo‘lgan. Ammo, ularning musiqiy mazmuni har bir xalqning o‘ziga xos bo‘lib, bir-biridan tubdan farq etgan. (Is’hoq Rajabov “Maqomlar masalasiga doir” Toshkent 1963 yil).