O’zbek I ton respubl I kas I ol

 
Tayanch iboralar: 
iqtisodiy vositalar, boshqarish usullari, sotsiologiya, psixologiya, 
huquqiy usullar, tarbiyaviy usullar, markazlaishagan tamoyil, ijtimoiy javobgarlik, nizo, 
asabbuzarlik. 
 
Boshqaruv usullari 
Boshqaruv usullari bu boshqaruv subektining boshqaruv obektiga maksadli yo’naltirilgan 
tasir o’tkazish usullari, yani boshqaruvchining o’zi boshqarayotgan ishlab chiqarish kollektiviga 
qo’yilgan maqsadlarga erishish jarayonida uning faoliyatini uyg’unlashtirishni taminlashdir. 
Boshqaruv usullari vositasida iktisodiy jarayonlarga va ishlab chiqarish qatnashchilariga 
moddiy, moliyaviy, energiya, mehnat resurslarini imkoni boricha kam sarf qilib yuqori natijalarga 
erishish maqsadida tasir etiladi. 
İ
shlab chiqarish samaradorligi ko’p jihatdan boshqaruv usullari 
mukammalligi va to’g’ri shakllanligi bilan uzviy bog’liqtsir. 
Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muhim o’rinni egallab, boshqaruv konun va tamoyillari 
bilan uzviy bog’liqdir. Mehnat jamoasiga tasir etish usullari orasida boshqaruv mexanizmi uchun 
bozor iqgisodiyoti sharoitida boshqaruv obektiv qonunlari talablariga muvofiq keluvchilargina eng 
maqbul va maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, boshqaruv usullari 
bozor iqtisodiyotiga mansub qonunlar tizimi bilan uzviy bog’liqdir. 
Boshqaruv usullari tashqi va ichki omillar tasirida o’zgaradi. Tashqi omillarga: tashqi va 
ichki sharoit o’zgarishi, iqtisodiyotni boshqarishda tub islohotlarni amalga oshirish, xalq 
xo’jaligining texnikaviy taminlanganlik darajasini boshqarish tizimida o’zgarishlar (iqtisodiy 
islohotlar, iqtisodiyotni boshqarishning tarmoq tizimidan hududiy tizimiga o’tish va h.k.) kiradi. 
İ
chki omillar jumlasiga: yirik ishlab chiqarish birlashmalarini tashkil etish asosida ishlab chiqarish 
uyg’unlashuvini amalga oshirish; korxona kattaligi o’zgarishi natijasida uning bir guruhtsan 
ikkinchisiga o’gkazilishi; ishlab chiqarish ixtisoslashish darajasi o’zgarishi; mehnatning texnika 
bilan taminlanish darajasi yaxshilanishi; ishlab chiqarishni rejalashtirish va jadal tartibga solishning 
mavjud usullarini takomillashtirish va yangilarini joriy qilish (tarmoqli rejalashtirish va boshqarish; 
ishlab chiqarishni uzluksiz tezkor rejalashtirish, ishlab chiqarishni boshqarishni avtomatlashtirilgan 
tizimini qo’llash va h.k.) kiritish mumkin. 
Boshqaruv usullari bevosita ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga tasir etuvchi ishlab chiqarish 
usuli rivojlanishi va jamiyat ishlab chiqarish kuchlari o’sishi bilan o’zgarib boradi. 
İ
qtisodiyot 
muvaffaqiyatli rivojlanishida boshqaruv usullarini to’g’ri tanlash ham muhim ahamiyatga ega. 
Boshqaruv usullarini iqtisodiyotning malum aniq sohalarida amal qilishning turli yo’llari 
orasidagi umumiy hodisa sifatida ajratish mumkin. Masalan, boshqaruv darajalari bo’yicha 
boshqaruv usullari (davlat sektorini boshqarish usullari, tsex, korxona, birlashma, mintaqani 
boshqarish usullari), yoki tarmoqlarni boshqarish usullari (sanoat, transport, qishloq xo’jaligini 
boshqarish usullari) haqida so’z yuritish mumkin. Shuningdek, turli subektlar tomonidan 
qo’llaniladigan boshqaruv usullarini ajratib ko’rsatish mumkin. Davlat boshqaruvi usullari jamoat 
tashkilotlarini boshqarish usullaridir. YOki iqtisodiyotning ayrim sohalarida qo’llaniladigan 
boshqaruv usullarini (ishlab chiqarishni, moliyaviy sohani, fan va maorifni boshqarish usullari)ni 
ham ko’zda tutish lozim. 
Boshqaruv tashkilotlari tizimi bilan turli-tumanligi bu tashkilotlar faoliyati usullarini ajratish 
uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bu erda so’z vazirliklar, assotsiatsiyalar, aktsiyadorlar jamiyati, 
davlat qo’mitalarini boshqarish usullari haqida so’z boradi. 
Nihoyat, turli turkumga kiruvchi ishlovchilar boshqaruv faoliyatida menejerlar, direktorlar, 

---

bo’limlarning boshliqlari tomonidan qo’llaniladigan boshqaruv usullarini ajratib ko’rsatish mumkin. 
Demak, boshqaruv nazariyasi va amaliyotida turli boshqaruv usullari mavjuddir. Ular 
boshqaruv usullarining har bir guruhi o’z xususiyatlariga ega bo’lgan tizimni tashkil etgan. 
Xalq xo’jaligini boshqarishda quyidagi usullardan foydalaniladi: iqtisodiy, tashkiliy, 
ijtimoiy, ruhiy va xuquqiy. Boshqaruvning bu usullari o’zaro uzviy bog’liqdir, shu sababli ularning 
birortasiga ortiqcha ahamiyat berilsa butun ishlab chiqarishning meyoriy borishi buzilishiga olib 
keladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotini boshqarishning iqtisodiy usullari muhim ahamiyat kasb 
etmoqda.