O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

Adabiy tilni rivоjlantirishga o’zbek tilining bоshqa dialekt va shevalari ham, jumladan, o’g’uz dialektlari ham ma’lum hissa qo’shgan, masalan, yoshulli, o’g’lоn, buyon, qayongacha, qaydin galdingiz, al (qo’l ma’nоsida), qоrago’z va bоshqalar.
Demak, o’zbek adabiy tilining rivоjlanishida barcha dialekt va shevalar manba bo’lib xizmat qilgan. Lekin bunda qоrluq-chigil-uyg’ur lahjasiga оid dialekt va shevalar etakchi manba rоlini o’ynagan.
O‘zbek, qozoq, uyg‘ur, turkman, qoraqalpoqlar tarkibiga kirgan turk qabilalarining o‘zaro munosabatlari haqidagi tarixiy-lingvistik ma’lumotlar o‘zbek tilida qator dialektlar birligi borligini ko‘rsatadi.
O‘zbek xalqi tarkibida tarixiy-lingvistik jihatdan bir-biridan ajraladigan (farq qiladigan) uch dialekt birligi bor: 1) qipchoq, 2) o‘g‘uz va 3) qarluq-chigil-uyg‘ur. Bu dialekt birliklari o‘z navbatida o‘zbek tili tarkibida uch lahjani (qipchoq, o‘g‘uz va qarluq-chigil-uyg‘ur lahjalari) vujudga keltirdi, bular hozirgi kunda ham o‘zbek tilining alohida lahjasi sifatida davom etib kelmoqda.
Demak, o‘zbek tili uch turkiy komponentning birikishi natijasida vujudga kelgan:
1) qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi hozirgi qardosh uyg‘ur tiliga yaqin bo‘lib, tojik tili bilan yaqin etno-lingvistik munosabatda bo‘lgan;
2) qipchoq lahjasi qardosh qozoq va qoraqalpoq tillari bilan yaqin;
3) o‘g‘uz lahjasi qardosh turkman tili bilan yaqin.
O‘zbek tilining qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi. Bu lahja shahar shevalarini va boshqa shahar tipidagi qishloq shevalarini o‘z ichiga oladi. Bu guruh shevalar (Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona va qator aholi yashaydigan punktlar) bir dialekt kompleksini tashkil etadi. Buni shu shevalarning qator o‘ziga xos (spetsifik) xususiyatlari birligi ko‘rsatadiki, yuqoridagilarga yana quyidagilarni qo‘shish mumkin:

7. 
   1) ch //t ning almashinishi: ch(’) sh la // uyg‘. qashq. ch (’) shla ; Toshk. tusht’//chusht’, uyg‘. chusht’.
   
8. 
   2) O‘zak va affikslarda so‘z oxiridagi k-q//g-g‘ undoshlarining saqlanishi: uyg‘. Tar’g‘//tarshi’g‘, sar’g‘, urug‘, otuk; toshk. Qatt’g‘, taru: tarog‘// tar ; ort ; q’sl’ g‘//q’shl l’; Namang. Yoq//yog‘, tar’g‘, b’lek, b’r kullug, baleg‘; olmoshlarda: uyg‘., Toshk. Qandaq//qandag‘, bundaq//bundo g‘.
   
9.