O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

12. o, ө unlilari tavsifi qaysi qatorda berilgan:
A. Quyi - keng, lablangan.
V. Yuqori - tor lablangan.
S. O’rta - keng, old qator.
D O’rta - keng, lablangan.
13. i, ы unlilari tavsifi to’g’ri berilgan qatorni belgilang.
A. Yuqori-tor, lablanmagan.
V. Quyi-keng, lablanmagan.
S. Old qator, yuqori-tor.
D. Orqa qator, yuqori-tor.
E. Orqa qator, lablangan.
14. "H" undoshi qo’llanmaydigan shevani ko’rsating:
A. Toshkent.
B. Sayram.
S. Turkiston.
D. Xorazm.
15. Lablangan unlilar qatorini toping.
A. ә,ү
V. a,y
S. y,i
D. o, y
16. Lablanmagan unlilar qatorini toping.
A. o, ә
V. o, ө
S. ү. i
D a,
17. ң (ng) undoshi to’g’ri tavsifi berilgan qatorni toping.
A. Til oldi, portlovchi.
V. Til orqa, qorishiq portlovchi.
S. Til oldi, sirg’aluvchi.
D Til orqa, portlovchi-sirg’lauvchi.


6-MAVZU. O‘zbek shevalarida fonetik qonunlar


REJA:

1. Singarmonizm va uning turlari.

2. Kontrast juft unlilar.
3. Singarmonizmlan chekinish.
4. Umlaut. Unlilarning cho’ziqligi.
5. Jaranglilik va jarangsizlik.
Singаrmоnizm. Singаrmоnizm lоtinchа unlilаrning uyg‘unlаshuvi demаkdir. Tаniqli tilshunоsI. А. Bоgоrоditskiy fikrigа ko‘rа, singаrmоnizm unlilаr uyg‘unligi, lekin qismаn undоshlаrgа hаm tааlluqlidir. Singаrmоnizm qоnuni ikki sifаt ko‘rinishigа egа:

1. 
   Lingvаl yoki pаlаtаl (tаnglаy) singаrmоnizmi.
   

Bu qоnungаko‘rа, so‘zning dаstlаbki bo‘g‘inidаоld qаtоr unlilаr qаtnаshgаn bo‘lsа, keyingi bo‘g‘inlаrdаhаm оld qаtоr unlilаr ishtirоk etаdi, so‘zning dаstlаbki bo‘g‘inidаоrqаqаtоr unlilаr ishtirоk etsа, keyingi bo‘g‘inlаrdаhаm оrqаqаtоr unlilаr qаtnаshаdi.
Bu qоnun fаqаt shаhаr vа shаhаr tipidаgi shevаlаrdааmаl qilmаydi. Bu qonunga kora, so‘zning dastlabki bo‘g‘inida a/a, у/u, o/o, ы/ї:(ь/ї) unlilaridan biri qatnashsa, keyingi bo‘g‘inlarda ham ana shu unlilardan biri keladi va so‘zda q, γ, x chuqur til orqa undoshlari ishtirok qilishi mumkin, aksincha, so‘zning dastlabki bo‘g‘inida ə/ä, е/e, и/i:(ъ/i), ө/ö, ү/üunlilaridan biri qatnashsa, keyingi bo‘g‘inlarda ham xuddi shu unlilardan biri keladi, bunday o‘rinlarda k, g undoshlari ham qatnashishi mumkin.