O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

Til landshafti. Muayyan hududda til va bir necha shevalardagi izoglossalar va ularning joylashishi xususiyatidir. Ular turli ranglar vositasida ko‘rsatiladi.
Innovatsiya. U izoglossalarning tarqalish markazini bildiradi. Masalan, labial singarmonizm qadimgi turkiy tilga xos bo‘lsa ham, qirg‘iz tilida mustahkamlanib qoldi va bu til orqali boshqa til va shevalarga tarqaldi. Demak, labial singarmonizmning innovatsion markazi vazifasini keyingi davrlar uchun qirg‘iz tili bajaradi.
Lingvistik karta. Bunday kartalarning xususiy va umumiy turlari amalda bor. Aksariyat hollarda lingvistik kartalar kontur kartalargda amalga oshiriladi. Bir izoglossaning tarqalishi ko‘rsatilgan karta xususiy lingvistik kartadir. Bir guruh izoglossalar aks ettirilgan karta esa umumiy lingvistik karta hisoblanadi. Lingvistik kartada sheva yoki til hodisalarini – izoglossalarni shartli belgilar vositasida ham, bebosita o‘zini ham yozish mumkin.
Sheva yoki til hodisalarini kompleks joylashtirgan va ranglar vositasida jilo berilgan kartaning turi lingvistik atlas deyiladi. Lingvistik atlas umumlashtirish xarakteriga ega bolib, u sheva yoki biror tiining tarqalish chegarasini ko‘rsatgan rangli kartalar yig‘indisidir. Dunyo amaliyotida lingvistik atlasning klassik namunalari bop. Bular quyidagilar:
Venker G. Shimoliy va markaziy Germanuyaning dualektokogik atlasi. 1881 (6 karta).
Vrede F.Nemis lingvistik atlasi. 1926-1932 (6 jild).
Jilyeron J., Edmon E. Fransiya lingvistik atlasi. 1896-1908.
Yaberga K., Yuda I. Italiya va Janubiy Shvetsariya dialektlari atlasi. 1928 va h.k.
Bular ichida J. Jilyeron, E. Edmonlarning lingvistik atlasi boshqa shu xildagi atlaslarning tuzilishiga metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.
Lingvistik atlas faqat dialektologik maqsadda emas, balki dunyo tillarininh tarqalishini ko‘rsatish maqsadida ham yaratiladi.
2. Areal lingvistika(lingvistik geоgrаfiya)metodlari.Areal lingvistika (lingvistik geоgrаfiya) shunday sоhаki, u hаr bir shevа vа diаlekt hаqidа, uning mаdаniy, tаriхiy хususiyatlаri, o‘zigа хоsligi bilаn yaхlit rаvishdа tilshunоslik, tаriх, etnоgrаfiya bilаn shug‘ullаnаdigаn хоdimlаr, mutахаssislаrni keng tаnishtirish imkоnini berаdi. Lingvistik geоgrаfiyadа, аvvаlо, o‘rgаnilаyotgаn shevа kartasi uchun asos sifatida аhоli geоgrаfiyasini аks ettirishga mo‘ljallangan kоntur karta оlinаdi vа аhоli punktlаri rаqаmlаri belgilаb chiqilаdi. Shevа fаktlаri uchun shаrtli belgilаr tizimi ishlаb chiqilаdi. Izоglоssаlаrning tаrqаlishini ko‘rsаtuvchi chiziqlаrni tоrtish rejаsi tаyin qilinаdi. Rаnglаr tаnlаnаdi vа bo‘yash teхnikаsi belgilаb оlinаdi.

9-rasm