|
Vatan deya kurashdim, onadin kechdim,
Unisidan sut ichdim, bu deb qon kechdim,
Mudhish tole` bermishdir Jalolga olloh,
Na ona bor, na yurt yuor, na lashkar, evoh!...
...Bir musht kabi yumilmay qoldi saltanat,
Qabilayu urug`ga tushdi adovat!..
G`urbatlarga yo`l olmoq ulug` musibat,
G`urbatda ham armondir: Vatanga xizmat!
.. Bir kun paydo bo`laman shu yurt, shu erda,
Yurt shaydosi ko`milmas g`urbatda - go`rda
Ulug`vor niyatlarga kor qilmas ajal
Kim yurtdan yovni quvsa - mendurman o`shal!
Feodalizm sharoitidagi manfatparastlik, tarqoqlik el – yurt boshiga tushgan ulug` fojianing manbai sifatida hayotning yovuz, xunuk tomonlari qarorlanadi, haqiqat, adolat, el – yurt yo`lida azob – uqubat chekib jang qilgan, halok bo`lgan, birlikni, do`stlikni, ahillik va hamjixatlikni ifodalaganlar sharaflanadi. Bu tuyg`ular, eng avvalo, Jaloliddin obrazida, uning yorqin, mardona va ulg`vorlik yog`ilib turuvchi insoniy qiyofasida jamuljamdir. Bu obrazning realistik ruhni unga ta`sirchanlik va joziba bag`ishlagan, kurashchanlik, nekbinlik, m`naviy jig`atdan Manguberdi ismiga mos tushgan va uni mangu tirik timsolga aylantirgan.
Har qanday, muallif Jaloliddin qiyofasini chizishda uni o`z sinfi, muhim maslagidan balandlatib, hatto oshirib, ancha zamonabop tarzda tasvirlanganini, uning manfaati tojga nisbatan moyillikdan xoli bo`lmaganligi xas – po`shlab o`tirganligi ham aytish kerak.
Asarning tragediyaga mansubligini Jaloliddinning singlisi Sultonbegim obrazi bilan bog`liq syujet chizig`ida yaqqol namoyon bo`ladi. Sultonbegim og`asi yonida jangchi sifatida sharaf bilan o`tgan burchini o`z eriga munosabatida ham a`lo darajada namoyon qiladi. Sultonbegim eri Badriddin Samarqanddan sovg`a keltirgan chog`da ham yurt taqdirini shaxsiy manfaatidan baland qo`yadi.
Oh, eri yarasin silab bog`lagan
Baxtli kelinlarga hasad qilaman.
Oh, koshki shunchalar ziynatdan ko`ra,
Keltirsang u erdan bitta g`ishtpora!
Ne kerak Samarqand la`lu tillasi?!
Rahmat derdim bo`lsa mo`g`ul kallasi!
Sultonbegimning fojeiy qismati Jaloliddinnikidan kam emas. U otasi ketidan eron va boshqa o`lka erlarida sarson – sargardon, ona yurt – el hajrida armon chekib yura – yura og`asi qoshiga qaytadi.
Qarama – qarshi hislari, ikkilanishlar tag`yoni Sultonbegimning mardona xarakteri, sotqinlar va yovlarga qarshi og`asi bilan yonma – yon jang qilishga qaror berishi, sunmas ehtirosi oldida o`tmaslasha boradi. Uning qalbidagi alamli, azob – uqubatli hislari mardlik tuyg`ulari bilan uyg`unlasha boradi. Hatto, eri Badriddin jangda asirga olib kelinganida ham Sultonbegim mardlik, vatanparvarlik fazilatlarida sodik turadi, xoin, vatanfurush bu shaxsning o`limini tilaydi.
U ishqidan aynidi, aynidim undan,
Uning yuzin unutdim men o`sha kundan!
Shu qalbaki sevgi uchun toptaldi ko`nglim,
Shu xo`rlangan sevgim der: habsga o`lim!1
Demak vatan oldidagi fuqarolik burchi bilan muhabbat o`rtasidagi qalb kurashi, qahramon shaxsiga bog`liq bo`lmagan va ijtimoiy ahamiyat kasb etgan shu ziddiyatda birinchisining ustun kelishida qahramon ruhiy azobini ko`ramiz. Bu ruhiy azolar ularga qarshi turgan tomondagi personajlar hujumi oqibatida bilan qo`shilib, qahramon fojiasini, asarning fodeiy xususiyatlarini ta`minlovchi manbaga aylanadi.
Tragediyaning muhim gipologik - umumiy xususiyatlaridan biri shundaki, qahramon kurashda shaxsiy manfaat bilan hayotning umum, keng ijtimoiy mazmunini qamragan maqsadlar to`qnashishi kerak. Asardagi tragik holatlarda butun bir xalq yoki avlod, hech bo`lmaganda oila manfaati qamralgan bo`lishi darkor. Shu ma`noda tragik qahramonlar kurashi maqsadlari tor shaxsiy manfaatiga emas, balki, umumiy keng miqyosidagi ijtimoiy manfaatlariga faratilmog`i zarur. Mana shu jihatidan qarasak, Jaloliddinning kurashi vatanparvarlik tuyg`ulari va bu yo`ldagi ikki tomonlama (otasi muhiti va dushman tomon) qarama – qarshiliklar bilan to`qnashib, umum ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, Sultonbegimning Badriddin bilan munosabatidagi shaxsiy tuyg`usi vatan, el – yurt taqdiriga ulanib, umumiy ahamiyatga moliklik ruhini oladi: seviklisi xoin va vatanfurushligini bilgan Sultonbegim o`zining shaxsiy tuyg`usini – muhabbatini ijtimoiy umum manfaatiga – ona yurt mehr tuyg`usi yo`lida qurbon qiladi va Badriddinni o`limga mahkum etadi.
P’esaning yetakchi qahramonlaridan biri, kelib chiqishi bilan turklarga mansub Temur Malik xarakterida bahodirona sifatlarning bosh fazilatliligi, uning ham Jaloliddin kabi ona – Vatanga sodiqligi, el – yurt manfaati yo`lida har narsadan, hattoki o`limdan ham toymasligi asarning qahramonlik pafosini kuchaytirgan. Agar Jaloliddin xalqqa suyanib, o`zining erkparvarlik kurashida yovga, zo`rlikka zig`ircha yon bosishi mumkinmasligini “Chinor sinar – egilmas!” tarzida ifodalasa, Temur Malik yov qo`lida tushgach, Chingiz uni o`z xizmatiga taklif etib, mansab tartaba va`da etganida, ona yurtida gadolik afzalligini aytadi. “Vatanga qulchilik – shohona mansub ”, “Sharafdan ko`z yumib topilgan najot – o`g`ridan sadaqa so`rashda uyat! ” Temur Malikning yov tomonidan o`ldirilishi bilan tragizm yanada kuchli namoyon bo`ladi.
Xullas, “Jaloliddin Manguberdi” o`zbek dramaturgiyasida shu vaqtgacha tragizm g`oyalarini yuzaga chiqarishda erishilgan yutuqlarni rivojlantirilgan, mujassam etgan hamda shu pafosni asarning bosh g`oyaviy – estetik negiziga aylantirilgan chinakam qahramonlik tragediyasidir.
Asar qahramonlari istiqbolga chorlovchi, zamonamizga mehr orttiruvchi, bir umrga ruhan tirik obrazlardir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
