O`zbek adabiyoti tarixi XVII-XIX asr adabiyoti

«Nay va Shamshod» 

Shu to`yda Shamshod daraxtining savlat bilan gardoyib turishini ko`rgan Nay 

gapga aralashib: Sen havoyi, xudbin va mag`rursan. Oyoqlaring loy ichida 

bo`lsa ham, ammo dimog`ing ko`kka ko`tarilgan. Bahor kela bersa, g`ururlanib, 

yanada balandroq ko`tarilasan. Ammo shuni ham bilib qo`yki, xazon eli bir kun 

seni xarob qilib qo`yadi,-deydi: 

Otingni Shamshod etibon shohsan, 

Noxli barumandi erga band... 

Asling erur bandi baloyu havo, 

Sen kibi yo`q dahr aro bir xudnamo. 

Loy arodur band oyog`ing sening, 

Baski etar ko`kka dimog`ing sening. 

Faxri bahor ila ko`p o`lma baland. 

Bodi xazon qilg`usi bir kun najand. 

Shundan keyin Nai o`z shakli va sifatlari haqida gapirib, bunday deydi:  

Manman o`shal tutish shakkar nosib, 

---

 

66 

Bardam erur nola chog`i andalib, 

Mehr kibi ich bila tashim yorug`, 

Charx kibi ko`z bila kunglum ochuq 

Dudi damim she`lardir ul bod emas, 

Pesha mango behuda fard emas. 

Shamshod  esa  uni  «ikki  boshli  o`lik  ilon»ga  o`xshatadi  va  o`z  soyasini 

maqtab, undan shohu gado bahramand bo`lishini aytadi: 

Etsang haqiqatda o`zingga nazar, 

Zoting erur murdai mori dusar, 

Soya mango o`yla saodat ishor, 

Qo`ysa humo bo`lg`usidir tojdor. 

Manman o`shal sohibi bargu navo, 

Mandin olur bahrani shohu gado 

Demak,  Nishotiy  Nay  va  Shamshidning  foydali  tamonlarini  qayd  etib, 

ularning  maqtanchoqliklarini  qoramaydi  va  bir-birini  pisand  qilmaslik  jamiyatda 

yomon  ish  ekanligini  uqtirib  o`tadi.  Shoir,  birovlarni  nazar-pisand  qilmay 

dimog`ini  ko`tarib  yuruvchilar  bir  kun  xazon  eli  bilan  yaksan  bo`lurlar,  deb 

«qissadan hissa» chiqaradi. Shoir ichki dunyosi ham, tashqi ko`rinishi ham, «mehr 

kibi» (quyosh kabi) yorug` kishilarni ulug`laydi. 

«Kosai  Chin  va  Nargis»  G`amzaning  «Ravzai  jannat  obod»idagi  suhbatda 

Kosa  bilan  Nargis  munozarasi  beriladi.  Suhbatda  qo`ldan-qo`lga  o`tib  yurgan 

Kosaning ko`zi hech kimni pisand qilmay gerdayib o`tirgan Nargisga tushadi: 

Kosai Chin. Nargisa soldi nazar, 

Didam ma`qul ila ul bebasar, 

Bori takabburdin edi sargaron, 

Ilmas edi ko`ziga yaxshi-yomon. 

Bu  misolda  Nishotiy  Kosa  va  Nargis  obrazlari  orqali  jamiyatdagi  «Naqshi 

habdin  asar»i  bo`lmagan  nodonlarga  kecha-kunduz  fikru  xayoli  «simu  zar» 

(kumush,  oltin)  to`plash  bilan  band  bo`lgan  «surat  eliga  tana  qilib,  «ma`ni  eli»ga 

xayrixlhlik bildiradi. 

«Binafsha  va  Chang».  Gesu  to`y  qatnashchilarini  o`z  binafsha-zoriga  olib 

chiqadi.  Binafsha  to`shilgan  bu  joyda  kishilar  ham  binafsha  libosida  namoyon 

bo`ldilar.  Hamma  mast  bo`lib,  yiqilib  qolganida,  qora  kiyimli,  boshini  quyi  salib 

o`tirgan Binafsha ular o`rtasida shayxga o`xshab ko`rinadi: 

Boshi quyi erdi, libosi qaro, 

Shayx edi bu rasm ila ul el aro. 

Binafshani bu ahvolda ko`rgan Chang unga qarab: 

Fikr sango tibro libosing qaro, 

Xona sango toru palosing qaro. 

Pesha sango bo`ldi siyahkorliq, 

Din yo`lidin ish sango bezorliq. 

Loyiq emas bo`lmog`ing ushshoq aro, 

Vah na dedim bal bu kuhan toq aro- 

deb, o`zini maqtaydi: 

Ko`k mani kim, foyiqi ofoqman, 

---

 

67 

Sarvari sardaftari ushshoq man. 

Binafsha esa unga javoban: 

Majlis aro sen kibi g`amgin qani? 

Maherili zoting aro tamkin qani? 

Tabiy maqomat ila ko`p urma dam, 

Ko`z sanga ko`r o`ldi dag`i shal qadam, 

Kaj bo`yinu, kal boshu badmo`ysan, 

Egri qulu, ham qodu badxo`y san. 

Ishq suzi birla ko`p etma g`ulo``, 

Loyiq emastur sango bu guftu bu guftugo`... 

Deydi va u ham o`zini maqtashga kirishadi. 

Bil mani attori gulistoni ishq, 

Mendin olur bo`yni gulistona ishq. 

Gulning erur rangi bila bag`ri suv, 

Mandin erur er bila ko`p mushkbo`. 

Bildim ani dahr vafosiq emish, 

Umr degan usru baqosiz emish. 

Oning uchun bo`ldi libosim qaro, 

O`ldumu ham tutdum o`zumga azo. 

Ushbu o`limdurki, muabbad hayot, 

Derlar ani yo`qturur onga mamot. 

Bu so`zlar Changni hozin bir holatga soladi: 

Changi hozin etdi bu ohangni go`sh, 

Boshi quyi soldiyu bo`ldi xalmo`sh. 

Bu  misolda  ham  shoir  Binafsha  va  Chang  singari  allegorik  timsollar  orqali 

o`z  zamonasining  nojo`ya:  xatti-harkatlari  ustidan  kuladi,  «Dil  yo`lidin  ish  sango 

bezorliq» kabi misralar bilan mutaastblarning bezoriligini ochib tashlaydi. 

Dostonning  tili  «Husnu  Dil»  dostonining  tili  asosan  va  badiiy  vositalari. 

Mumtoz  nasriy  nazm  uslubi  bilan  uzviy  bog`langandir.  «Nahri  hayot»,  «Ayni 

sadoqat  chashmasi»  kabi  ta`birlar  Navoiyning  «Farhod  va  Shirin»  dostonidagi 

iboralarga, «g`ulg`ula», «valvala» kabi so`zlar esa «Saddi Iskandariy» dostonidagi 

so`zlarga hamohangdir. Chunonchi: 

Chekti kelib na`rom purg`ulg`ula, 

To`ldi falak dashti aro valvala. 

Shuningdek, Nishotiy dostonidagi: 

Har na yomon bor esa ondin yomon, 

Bor edi holim mening ey nuktadan- 

kabi  misralarning  tuzilishi  va  lug`aviy  tuzilishida  Navoiyning  «Hayrat-ul-

abror» dostonida shayxlar haqida bitilgan: 

Bu el erur barcha yomondin yomon, 

Har ne yo`q, ondin yomon, ondin yomon- 

baytlarining ta`siri yaqqol ko`rinadi. 

Nishotiy  leksikonida  Fuzuliy  she`riyatining  barakali  ta`sirini  ham  ko`rish 

mumkin.  Chunonchi  dostonda  tushum  kelishigi  qo`shimchasi  (-ni)-i  shaklida 

---

 

68 

(Kelturung  Aqli  dedi  kishvarsiton),  qaratqich  kelishigi  qo`shimchasi  (-ning)-ing 

shaklida (Qomating og`ushig`a qildi nigoh) qo`llanilgan. 

Dostonning tilida Xorazm shevasiga xls elementlar bor:  

Xush dedimu amrig`a qildim shuru`, 

So`z qopusi sorig`a ettim rujo``... 

Shuningdek, dostonda Buxoro shevasiga xos va iboralar ham tez-tez uchrab 

turadi.  (bu-dostonning  Buxoroda  yozilganidan  bo`lsa  kerak).  Masalan,  feodal 

o`tmishda  yomon  xulqli  kishilarga,  zolim  hukmdorlarga  o`lim  tilanar  ekan, 

ularning kiyimi, savlati yurish-turishga kinoya qilib, «margi nov muborak» (yangi 

o`lim  muborak)  deyilar  ekan.  Shaxriyori  Ishqning  elchisi  G`ampahlavon 

Aqlshohning  oldiga  borib,  u  bilan  so`zlashganida  gap  orasida  shu  tojikcha 

qochirimni qistirib o`tadi: 

Shohg`a duo der chog`i eltib garav, 

Dedi: «Muborak sango bu margi nav». 

Doston  mumtoz  epik  nazmining  masnaviy  shaklida,  aruzning  «Havshri 

musaddasi  mahbuni  mahzuf»  bahrida  yaratilgan  bo`lib,  7092  bayt  (15584 

misra)dan  iborat.  Ayrim  boblardagi  tavsiflar  esa  qofiyalangan  musajja`i  Sharq 

nasri  uslubida  yozilgan.  Masalan,  Himmati  sipohdor,  sabri  falok  iqtidor,  g`ayrati 

salor...  Diyori  Saksorga...  Fuodi  giriftorga»  bordilar...-«Husni  dilnavoz, 

Vafobonum Sohib e`zoz va Nozi Tannovoz, G`amzai g`ammoz, Gesui fusunsoz va 

Mahliqon  oinapardoz  va  Mahtakallumi  sehrparvoz  va  Mehrbonui  boso`zu  gudoz, 

Qamatsardori  balandparvoz,  Sarvi  Sarafroz,  ya`ni  Fuodi  sohibniyoz...»  xizmatga 

tayyor edilar. 

Nishotiy  she`riy  satrlarning  mumkin  qadar  soddi,  ma`noli,  ravon  va obrazli 

bo`lishi  uchun  harakat  qilgan;  asarning  estetik  ta`sir  kuchini  oshirish  maqsadida 

xilma-xil  badiiy  usullarni  ishga  solgan.  Dostondagi  bayt  va  misralarda  o`xshatish 

istiora,  kinoya,  mubolag`a,  sifatlash,  majoz,  qarama-qarshi  ho`yish  kabi  usullarni 

juda  ko`p  uchratish  mumkin.  Bu  badiiy  usullar  vohiy  manzaralarni  yorqin 

ifodalashiga  yordam  beradi.  Masalan,  Nazarning  suvsiz  sahroda  kezib  holdan 

toshish  quruqlikka  tashlangan  baliq  talvasasiga  o`xshatilib  mubolag`a  bilan 

quyidagicha bo`rttirilgan: 

Tolpinibon o`ylaki suvsiz baliq, 

Jon yo`q edi anga bugun tongloliq. 

Ishqning lashkari bilan Aqlning Novkorlari o`rtasidagi jang tasvirida: «Sher 

ham  bu  talashlardan  qo`rqib,  hatto  qornidagi  bolasini  tashlab  yubordi»,  deb 

mubolag`a qilingan. 

Bo`ldi ayon turfa hatali kabir, 

Qo`rqusidin tashladi hamlini sher. 

Tubandagi  misralar  It  bilan  Ohu,  zog`  bilan  Bulbul,  Shohd  bilan  Og`u 

kabilarni qarama-qarshi qo`yish (tazod) yo`li bilan bitilgan bo`lib, ular Fuod bilan 

Foruqa o`rtasidagi voqeani yoritishga qaratilgandir: 

It bilan Ohu bo`libon hamnafas, 

Zog` bila Bulbulg`a bir o`ldi qafas. 

Shahd ila Og`u topibon imtizoj, 

Ishq ila ishrotg`a bor erdi rivoj. 

---

 

69 

Inkor  ma`nosini  ta`kidlovchi  na  bog`lovchisi  bir  necha  marta  qaytarilgan 

satrlarda takror usuli qo`llangan: 

Onda na zovu, nu hozuru na nur... 

Onda na ilmu, na amal, na yaqin. 

Quyidagi misralarda birin-ketin fikrni kuchaytiruvchi sifatlashlar beriladi: 

Oti aning Vahmi balojo` edi, 

Bad dilu baddin edi, badgo` edi. 

Dostonda xalq ertaklariga xos bo`lgan muqaddima ham ko`zga tashlanadi. 

Bor edi Yunonda birov podsho, 

Erdi jahon shohi anga xokiroh. 

Dostonda  xalqning  hikmatli  so`zlari  va  iboralarini  keng  qo`llash-asar  tilini 

ommabop qilishga intilish sezilib turadiki, bu maqtovga loyiqdir. 

Chunonchi,  Fudoning  mast  bo`lib,  Foruqaning  damiga  tushganligini 

anglatish  uchun,  mast  parishonxotir  bo`lsa,  «sitam  ko`radi»  aforizmi  ayniqsa 

o`rinli ishlatilgan: 

Vahki na xush dedi o`lum mo`htaram, 

Mast parishon esa ko`rgay sitam. 

Shuningdek,  dostonda,  Osh  egasi  bilan  totli»  maqoli  Fuod  tilidan 

quyidagicha ifodalangan: 

Lek demish kimsaki diqqatlidir, 

Osh egasi birla esa totlidir 

«Avval o`yla, keyin so`yla» maqoli: 

Xar kishining bor esa gar aqli tuz, 

Avval anga ko`z keragu so`ngra so`z- 

baytiga  mohirlik  bilan  singdirilgandir.  Shuningdek  tojikcha  «Chrh  kandaro 

choh  dar  pesh»  maqoli  yoki  shu  mazmundagi  o`zbekcha  «Kim  birovga  quduq 

qazisa,  o`zi  tushadi»  hikmatli  so`zi.  Nishotiy  misralariga  badiiy  soddalik  baxsh 

etadi: 

Ushbu masal bordurur el ichra fosh, 

Zohiru ravshan erur andoq quyosh; 

«Kimki qozor oqibat ul tushg`usi, 

Kimki yoqar oxir o`shul pishg`usi». 

Shoir  xalq  maqollarining  ustalik  bilan  o`rinli  ishlatish  natijasida  o`zi  ham 

maqol shaklidagi misralar bitish-maqollar yaratish darajasiga ko`tariladi: 

Chunonchi: To`yu azo xushturur ahbob ila, 

Shodiyu g`am ham yana atrob ila 

Yoki: 

Ishki o`tar anga pushaymon na sud, 

Qush ki tutildi anga afg`on na sud. 

«Husnu Dil» dostonining tilidagina emas, balki g`oyaviy mazmuni va badiiy 

shaklida ham Navoiy ijodiyotining ta`siri sezilib turadi. Navoiy: 

Jahon kim zohir aylar nalayu bog`, 

Erur  ul  bog`  zindon,  lolasi  dog`-  kabi  misralari  bilan  o`z  zamonasiga 

tanqidiy  qarashini  ifodalagan  bo`lsa,  Nishotiy  ham  bu  mazmunni  o`z  muhitiga 

totbiq etib: 

---

 

70 

Yorab o`zing lutf oson mongo 

Aylaki, bog` uldi chu zindon mango- 

deb yozgan edi. 

Navoiy o`zining «Farhod va Shirin» dostonidagi: 

Diloromu Dilorayu, Diloso, 

Gulandamu Sumanbo`yu Sumanso, 

Parichehru Parizodu Parivash 

Paripaykar ziho o`n ismi dilkash- 

kabi misralarda shirinning suhbatdoshlaridan o`kta olima qiz nomini eslatib 

o`tganidek,  Nishotiy  ham  Husning  atrofini  o`ragan  qizlar  nomini  quyidagi 

misralarda birin-ketin tasvirlab beradi: 

Barcha dilorom edi anda tamom, 

Har biriga nom edi bir ehtirom. 

G`amzavu Ishva dag`i Lnu Ado, 

Sheva Karashma dag`i Mehru Vafo, 

Yana biri Nozi fusunsoz edi, 

Biri ani Sarvi sarafroz edi. 

Dostonning  qofiyalanishida  ham  so`z  san`atining  xilma-xil  namunalarini 

uchratish  mumkin.  Ko`p  o`rinlarda  bir  so`z  bir  necha  ma`noda  qo`llaniladi. 

Chunonchi, tuyuqchi eslatuvchi: 

Yuz uza churuk yog`och erdi burun, 

Har  era  borsa,  boribon  ul  burun-amonlik  qofiyali  baytning  birinchi 

misrasidagi  «burun»  odam  organlaridan  biri,  ikkinchi  misrasidagi  «burun»  esa 

ilgari, oldin ma`nolarida qo`llanilgan. 

Umuman «Husnu Dil» dostoni muallifi Navoiy va Fuzuliyning badiiy tilidan 

fayz va zavq olish bilan birga, o`zbek va tojik tilidagi xalqchi ibora va ifodalardan, 

hatto, mahalliy sheva unsurlaridan ham bahramand bo`lib, o`z asarini sodda til va 

ravon uslubda yaratish uchun katta ijodiy mehnat qilgan.