«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

JAHONOTIN UVAYSIY 
REJA: 
1. Shoira hayoti haqida ma`lumot. 
2. Uvaysiyning adabiy merosi. 
3. Uvaysiyning lirik mao`orati. 
4. O`zbek mumtoz she`riyati tarixida shoiraning tutgan o`rni. 

---

36 
Jahon otin Uvaysiy 18-asrning oxiri va 19-asrning birinchi yarmida yashab 
ijod etgan iste`dodli shoiradir. Shoiraning chevarasi bo`lgan Xoljon otinning 
aytishicha, Jahon otin Xojixon degan kishiga turmushga chiqib, Muhammad ismli 
o`g`il va quyoshxon ismli qiz ko`rgan. 
Jahon otinning o`g`li Majnun, qizi esa Xokiy taxallusi bilan she`rlar 
yozganlar. Ammo ular o`z davrlarida murakkab hayot yo`lini bosib o`tganlar, 
turmush qiyinchiliklarini boshdan kechirganlar. 
Jahon otin she`riyatini ko`ngillarga oshno etgan xususiyatlardan biri shuki, u 
“meo`nat, alam, g`am-g`ussalarga giriftor”larning kuychisi sifatida maydonga 
chiqqan. 
Meo`natu alamlarga mubtalo Uvaysiyman, 
qayda dard eli bo`lsa, oshno Uvaysiyman... 
Kechalar fig`onimdin tinmadi kavokiblar, 
Arz tosamo uzra mojaro Uvaysiyman 
singari o`tli nolalari xanuzgacha ko`ngillarni hayajonga solishi bejiz emas. 
Shoira tuxmatchi va g`arazgo`y raqiblardan ozor chekib, nola qildi. 
Samimiy ishq va pokizalikka asoslangan oilaviy hayt yo`liga to`g`anoq 
bo`luvchilarga nafratini bayon etdi. Riyokor shayx va zoxidlarni hajv ostiga oldi. 
Bularning barchasi shoira lirikasining etakchi pafosini tashkil etdi. 
Shoira mao`oratining yana bir belgisi u jonli xalq tiliga yaqin ijod qildi. 
Maqollar, xikmatli so`zlar, topishmoqlarni o`z she`riyatiga olib kirdi. 
Buki derlar bordurur devor keynida quloq, 
Ul makon davrida ko`z etguncha devor o`lmag`ay. 
So`z o`yinlari, muammo janri ham shoira ijodida yangicha ko`rinishlarga 
ega bo`ldi. Masalan, quyidagi baytdan “Jahon” so`zi kelib chiqadi. 
Jimu, xoyu, alifkim, men kimu dardim yuki birla 
Dilida nuqtasi bag`rimda dog`im loyixi xun men. 
Uvaysiy devonida 209 g`azal, 29 muxammas, 55 musaddas, 1 murabba` va 
“ Dostoni Hasan va O`usayn”, “Voqeoti Muhammad Alixon” nomli asarlar o`rin 
olgan. 
Shoira Uvaysiy “Shaxzoda Hasan”, “Shaxzoda O`usayn” manzumalarida 
sharq adabiyotida masho`ur bo`lgan syujetlarga murojat qiladi. Har ikki doston 
birgalikda “Karbolonoma”, “Kitobiy Uvaysiy” nomlari bilan yuritilgan. Bu 
dostonlarda Muhammad Alayo`issalomning qizi Fotimaning o`g`illari Hasan va 
O`usayn voqealari bayon etiladi.
Muo`imi shundaki, Uvaysiy ana shu voqealar zamirida o`z zamonasining 
ijtimoiy voqealariga ishoralarni joylaydi, o`z zamondoshlariga ibrat bo`ladigan 
fikr-mulohazalarni bayon etadi. 
Shoiraning mazkur dostonlari o`sha davr dostonchiligi nuqtai nazaridan 
muo`im siljish bo`lsa-da, lekin ular shoira “Devo”idagi lirik she`rlarga nisbatan 
badiiy jihatdan ancha bo`shdir. 
“Voqeoti Muhammad Alixon” asari Muhammad Alining tug`ilishi, uning 
taxtga o`tirigsh, qashqarga xarbiy yurish qilishi voqealari tasviriga bag`ishlangan. 
Asar asosan, masnaviy shaklida yozilib, o`rni-o`rni bilan g`azallar ham o`rin olgan. 

---

37 
Bu manzuma tugallanmay qolgan. Dostonda rivoyat va afsonalarga keng o`rin 
berilsa-da, ayrim voqealar, shaxslar tasvir va talqinida realistik tamoyillar ham 
sezilib turadi. Ayniqsa, bu asar Nodira haqidagi ma`lumotlari bilan qimmatlidir. 
Shoira uslubi va she`riyattining o`ziga xos jihati shundaki, uning ijodida 
ayollik latofati va nazokati barq urib turadi. Samimiy tuyg`ularini nafis ifodalay 
oladi. quyidagi namunada shoiraning o`zi ham buni e`tiroq etadi: 
Dilrabo, yuzung uzra kokulung parishon qil, 
O`usnunga niqob o`lsun, maqsadimni pinxon qil. 
Uvaysiy ijodida munis va mushfiq ona obrazi ham yaqqol ko`zga tashlanib 
turadi. O`g`li Muhammadning firoqida 
Bukun, ey do`stlar, farzandi jonimni sog`indim, 
Gado bo`lsam na ayb, ul shoo`i davronimni sog`indim. 
Deya o`tli satrlar bitsa, bevaqt xazon bo`lgan qizi quyoshxon g`amida
Seningdek shaxga mendek bir g`aribi bevatan yig`lar, 
Sabab uldur ko`rib ao`volimni baytulxazan yig`lar
deya fig`on chekadi. 
Uvaysiy o`ziga xos ijodiy maktab yarata olgan mumtoz san`atkordir.
Nazorat savollari
1.
Shoira haqida ma`lumot bering. 
2.
qanday asarlar yaratgan? 
3.
She`riyatidagi etakchi lirik obrazlarni sanang. 
4.
Shoira ijodining o`ziga xosligi nimada? 
5.
Uvaysiy qanday masnaviy –dostonlarni yaratgan? 
6.
“Voqeoti Muhammad Alixonning qanday g`oyalar olg`a
surilgan? 
7.
”Dostoni shao`zoda Hasan”da qanday g`oyalar qanday
olg`a surilgan? 
8.
Epik tasvir usuli deganda nimani tushunasiz? 
9.
Shoira ijodi kimlar tomonidan o`rganilgan? 
10.
Uvaysiy adabiy merosining ahamiyatini asoslang.