«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni



Download 456,09 Kb.
Pdf ko'rish
bet20/22
Sana06.02.2022
Hajmi456,09 Kb.
#434200
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22
Bog'liq
XVII-XIX аср адабиети

«Nay va Shamshod» 
Shu to`yda Shamshod daraxtining savlat bilan gardoyib turishini ko`rgan Nay 
gapga aralashib: Sen havoyi, xudbin va mag`rursan. Oyoqlaring loy ichida 
bo`lsa ham, ammo dimog`ing ko`kka ko`tarilgan. Bahor kela bersa, g`ururlanib, 
yanada balandroq ko`tarilasan. Ammo shuni ham bilib qo`yki, xazon eli bir kun 
seni xarob qilib qo`yadi,-deydi: 
Otingni Shamshod etibon shohsan, 
Noxli barumandi erga band... 
Asling erur bandi baloyu havo, 
Sen kibi yo`q dahr aro bir xudnamo. 
Loy arodur band oyog`ing sening, 
Baski etar ko`kka dimog`ing sening. 
Faxri bahor ila ko`p o`lma baland. 
Bodi xazon qilg`usi bir kun najand. 
Shundan keyin Nai o`z shakli va sifatlari haqida gapirib, bunday deydi:
Manman o`shal tutish shakkar nosib, 


66 
Bardam erur nola chog`i andalib, 
Mehr kibi ich bila tashim yorug`, 
Charx kibi ko`z bila kunglum ochuq 
Dudi damim she`lardir ul bod emas, 
Pesha mango behuda fard emas. 
Shamshod esa uni «ikki boshli o`lik ilon»ga o`xshatadi va o`z soyasini 
maqtab, undan shohu gado bahramand bo`lishini aytadi: 
Etsang haqiqatda o`zingga nazar, 
Zoting erur murdai mori dusar, 
Soya mango o`yla saodat ishor, 
Qo`ysa humo bo`lg`usidir tojdor. 
Manman o`shal sohibi bargu navo, 
Mandin olur bahrani shohu gado 
Demak, Nishotiy Nay va Shamshidning foydali tamonlarini qayd etib, 
ularning maqtanchoqliklarini qoramaydi va bir-birini pisand qilmaslik jamiyatda 
yomon ish ekanligini uqtirib o`tadi. Shoir, birovlarni nazar-pisand qilmay 
dimog`ini ko`tarib yuruvchilar bir kun xazon eli bilan yaksan bo`lurlar, deb 
«qissadan hissa» chiqaradi. Shoir ichki dunyosi ham, tashqi ko`rinishi ham, «mehr 
kibi» (quyosh kabi) yorug` kishilarni ulug`laydi. 
«Kosai Chin va Nargis» G`amzaning «Ravzai jannat obod»idagi suhbatda 
Kosa bilan Nargis munozarasi beriladi. Suhbatda qo`ldan-qo`lga o`tib yurgan 
Kosaning ko`zi hech kimni pisand qilmay gerdayib o`tirgan Nargisga tushadi: 
Kosai Chin. Nargisa soldi nazar, 
Didam ma`qul ila ul bebasar, 
Bori takabburdin edi sargaron, 
Ilmas edi ko`ziga yaxshi-yomon. 
Bu misolda Nishotiy Kosa va Nargis obrazlari orqali jamiyatdagi «Naqshi 
habdin asar»i bo`lmagan nodonlarga kecha-kunduz fikru xayoli «simu zar» 
(kumush, oltin) to`plash bilan band bo`lgan «surat eliga tana qilib, «ma`ni eli»ga 
xayrixlhlik bildiradi. 
«Binafsha va Chang». Gesu to`y qatnashchilarini o`z binafsha-zoriga olib 
chiqadi. Binafsha to`shilgan bu joyda kishilar ham binafsha libosida namoyon 
bo`ldilar. Hamma mast bo`lib, yiqilib qolganida, qora kiyimli, boshini quyi salib 
o`tirgan Binafsha ular o`rtasida shayxga o`xshab ko`rinadi: 
Boshi quyi erdi, libosi qaro, 
Shayx edi bu rasm ila ul el aro. 
Binafshani bu ahvolda ko`rgan Chang unga qarab: 
Fikr sango tibro libosing qaro, 
Xona sango toru palosing qaro. 
Pesha sango bo`ldi siyahkorliq, 
Din yo`lidin ish sango bezorliq. 
Loyiq emas bo`lmog`ing ushshoq aro, 
Vah na dedim bal bu kuhan toq aro- 
deb, o`zini maqtaydi: 
Ko`k mani kim, foyiqi ofoqman, 


67 
Sarvari sardaftari ushshoq man. 
Binafsha esa unga javoban: 
Majlis aro sen kibi g`amgin qani? 
Maherili zoting aro tamkin qani? 
Tabiy maqomat ila ko`p urma dam, 
Ko`z sanga ko`r o`ldi dag`i shal qadam, 
Kaj bo`yinu, kal boshu badmo`ysan, 
Egri qulu, ham qodu badxo`y san. 
Ishq suzi birla ko`p etma g`ulo``, 
Loyiq emastur sango bu guftu bu guftugo`... 
Deydi va u ham o`zini maqtashga kirishadi. 
Bil mani attori gulistoni ishq, 
Mendin olur bo`yni gulistona ishq. 
Gulning erur rangi bila bag`ri suv, 
Mandin erur er bila ko`p mushkbo`. 
Bildim ani dahr vafosiq emish, 
Umr degan usru baqosiz emish. 
Oning uchun bo`ldi libosim qaro, 
O`ldumu ham tutdum o`zumga azo. 
Ushbu o`limdurki, muabbad hayot, 
Derlar ani yo`qturur onga mamot. 
Bu so`zlar Changni hozin bir holatga soladi: 
Changi hozin etdi bu ohangni go`sh, 
Boshi quyi soldiyu bo`ldi xalmo`sh. 
Bu misolda ham shoir Binafsha va Chang singari allegorik timsollar orqali 
o`z zamonasining nojo`ya: xatti-harkatlari ustidan kuladi, «Dil yo`lidin ish sango 
bezorliq» kabi misralar bilan mutaastblarning bezoriligini ochib tashlaydi. 
Dostonning tili «Husnu Dil» dostonining tili asosan va badiiy vositalari. 
Mumtoz nasriy nazm uslubi bilan uzviy bog`langandir. «Nahri hayot», «Ayni 
sadoqat chashmasi» kabi ta`birlar Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi 
iboralarga, «g`ulg`ula», «valvala» kabi so`zlar esa «Saddi Iskandariy» dostonidagi 
so`zlarga hamohangdir. Chunonchi: 
Chekti kelib na`rom purg`ulg`ula, 
To`ldi falak dashti aro valvala. 
Shuningdek, Nishotiy dostonidagi: 
Har na yomon bor esa ondin yomon, 
Bor edi holim mening ey nuktadan- 
kabi misralarning tuzilishi va lug`aviy tuzilishida Navoiyning «Hayrat-ul-
abror» dostonida shayxlar haqida bitilgan: 
Bu el erur barcha yomondin yomon, 
Har ne yo`q, ondin yomon, ondin yomon- 
baytlarining ta`siri yaqqol ko`rinadi. 
Nishotiy leksikonida Fuzuliy she`riyatining barakali ta`sirini ham ko`rish 
mumkin. Chunonchi dostonda tushum kelishigi qo`shimchasi (-ni)-i shaklida 


68 
(Kelturung Aqli dedi kishvarsiton), qaratqich kelishigi qo`shimchasi (-ning)-ing 
shaklida (Qomating og`ushig`a qildi nigoh) qo`llanilgan. 
Dostonning tilida Xorazm shevasiga xls elementlar bor:
Xush dedimu amrig`a qildim shuru`, 
So`z qopusi sorig`a ettim rujo``... 
Shuningdek, dostonda Buxoro shevasiga xos va iboralar ham tez-tez uchrab 
turadi. (bu-dostonning Buxoroda yozilganidan bo`lsa kerak). Masalan, feodal 
o`tmishda yomon xulqli kishilarga, zolim hukmdorlarga o`lim tilanar ekan, 
ularning kiyimi, savlati yurish-turishga kinoya qilib, «margi nov muborak» (yangi 
o`lim muborak) deyilar ekan. Shaxriyori Ishqning elchisi G`ampahlavon 
Aqlshohning oldiga borib, u bilan so`zlashganida gap orasida shu tojikcha 
qochirimni qistirib o`tadi: 
Shohg`a duo der chog`i eltib garav, 
Dedi: «Muborak sango bu margi nav». 
Doston mumtoz epik nazmining masnaviy shaklida, aruzning «Havshri 
musaddasi mahbuni mahzuf» bahrida yaratilgan bo`lib, 7092 bayt (15584 
misra)dan iborat. Ayrim boblardagi tavsiflar esa qofiyalangan musajja`i Sharq 
nasri uslubida yozilgan. Masalan, Himmati sipohdor, sabri falok iqtidor, g`ayrati 
salor... Diyori Saksorga... Fuodi giriftorga» bordilar...-«Husni dilnavoz, 
Vafobonum Sohib e`zoz va Nozi Tannovoz, G`amzai g`ammoz, Gesui fusunsoz va 
Mahliqon oinapardoz va Mahtakallumi sehrparvoz va Mehrbonui boso`zu gudoz, 
Qamatsardori balandparvoz, Sarvi Sarafroz, ya`ni Fuodi sohibniyoz...» xizmatga 
tayyor edilar. 
Nishotiy she`riy satrlarning mumkin qadar soddi, ma`noli, ravon va obrazli 
bo`lishi uchun harakat qilgan; asarning estetik ta`sir kuchini oshirish maqsadida 
xilma-xil badiiy usullarni ishga solgan. Dostondagi bayt va misralarda o`xshatish 
istiora, kinoya, mubolag`a, sifatlash, majoz, qarama-qarshi ho`yish kabi usullarni 
juda ko`p uchratish mumkin. Bu badiiy usullar vohiy manzaralarni yorqin 
ifodalashiga yordam beradi. Masalan, Nazarning suvsiz sahroda kezib holdan 
toshish quruqlikka tashlangan baliq talvasasiga o`xshatilib mubolag`a bilan 
quyidagicha bo`rttirilgan: 
Tolpinibon o`ylaki suvsiz baliq, 
Jon yo`q edi anga bugun tongloliq. 
Ishqning lashkari bilan Aqlning Novkorlari o`rtasidagi jang tasvirida: «Sher 
ham bu talashlardan qo`rqib, hatto qornidagi bolasini tashlab yubordi», deb 
mubolag`a qilingan. 
Bo`ldi ayon turfa hatali kabir, 
Qo`rqusidin tashladi hamlini sher. 
Tubandagi misralar It bilan Ohu, zog` bilan Bulbul, Shohd bilan Og`u 
kabilarni qarama-qarshi qo`yish (tazod) yo`li bilan bitilgan bo`lib, ular Fuod bilan 
Foruqa o`rtasidagi voqeani yoritishga qaratilgandir: 
It bilan Ohu bo`libon hamnafas, 
Zog` bila Bulbulg`a bir o`ldi qafas. 
Shahd ila Og`u topibon imtizoj, 
Ishq ila ishrotg`a bor erdi rivoj. 


69 
Inkor ma`nosini ta`kidlovchi na bog`lovchisi bir necha marta qaytarilgan 
satrlarda takror usuli qo`llangan: 
Onda na zovu, nu hozuru na nur... 
Onda na ilmu, na amal, na yaqin. 
Quyidagi misralarda birin-ketin fikrni kuchaytiruvchi sifatlashlar beriladi: 
Oti aning Vahmi balojo` edi, 
Bad dilu baddin edi, badgo` edi. 
Dostonda xalq ertaklariga xos bo`lgan muqaddima ham ko`zga tashlanadi. 
Bor edi Yunonda birov podsho, 
Erdi jahon shohi anga xokiroh. 
Dostonda xalqning hikmatli so`zlari va iboralarini keng qo`llash-asar tilini 
ommabop qilishga intilish sezilib turadiki, bu maqtovga loyiqdir. 
Chunonchi, Fudoning mast bo`lib, Foruqaning damiga tushganligini 
anglatish uchun, mast parishonxotir bo`lsa, «sitam ko`radi» aforizmi ayniqsa 
o`rinli ishlatilgan: 
Vahki na xush dedi o`lum mo`htaram, 
Mast parishon esa ko`rgay sitam. 
Shuningdek, dostonda, Osh egasi bilan totli» maqoli Fuod tilidan 
quyidagicha ifodalangan: 
Lek demish kimsaki diqqatlidir, 
Osh egasi birla esa totlidir 
«Avval o`yla, keyin so`yla» maqoli: 
Xar kishining bor esa gar aqli tuz, 
Avval anga ko`z keragu so`ngra so`z- 
baytiga mohirlik bilan singdirilgandir. Shuningdek tojikcha «Chrh kandaro 
choh dar pesh» maqoli yoki shu mazmundagi o`zbekcha «Kim birovga quduq 
qazisa, o`zi tushadi» hikmatli so`zi. Nishotiy misralariga badiiy soddalik baxsh 
etadi: 
Ushbu masal bordurur el ichra fosh, 
Zohiru ravshan erur andoq quyosh; 
«Kimki qozor oqibat ul tushg`usi, 
Kimki yoqar oxir o`shul pishg`usi». 
Shoir xalq maqollarining ustalik bilan o`rinli ishlatish natijasida o`zi ham 
maqol shaklidagi misralar bitish-maqollar yaratish darajasiga ko`tariladi: 
Chunonchi: To`yu azo xushturur ahbob ila, 
Shodiyu g`am ham yana atrob ila 
Yoki: 
Ishki o`tar anga pushaymon na sud, 
Qush ki tutildi anga afg`on na sud. 
«Husnu Dil» dostonining tilidagina emas, balki g`oyaviy mazmuni va badiiy 
shaklida ham Navoiy ijodiyotining ta`siri sezilib turadi. Navoiy: 
Jahon kim zohir aylar nalayu bog`, 
Erur ul bog` zindon, lolasi dog`- kabi misralari bilan o`z zamonasiga 
tanqidiy qarashini ifodalagan bo`lsa, Nishotiy ham bu mazmunni o`z muhitiga 
totbiq etib: 


70 
Yorab o`zing lutf oson mongo 
Aylaki, bog` uldi chu zindon mango- 
deb yozgan edi. 
Navoiy o`zining «Farhod va Shirin» dostonidagi: 
Diloromu Dilorayu, Diloso, 
Gulandamu Sumanbo`yu Sumanso, 
Parichehru Parizodu Parivash 
Paripaykar ziho o`n ismi dilkash- 
kabi misralarda shirinning suhbatdoshlaridan o`kta olima qiz nomini eslatib 
o`tganidek, Nishotiy ham Husning atrofini o`ragan qizlar nomini quyidagi 
misralarda birin-ketin tasvirlab beradi: 
Barcha dilorom edi anda tamom, 
Har biriga nom edi bir ehtirom. 
G`amzavu Ishva dag`i Lnu Ado, 
Sheva Karashma dag`i Mehru Vafo, 
Yana biri Nozi fusunsoz edi, 
Biri ani Sarvi sarafroz edi. 
Dostonning qofiyalanishida ham so`z san`atining xilma-xil namunalarini 
uchratish mumkin. Ko`p o`rinlarda bir so`z bir necha ma`noda qo`llaniladi. 
Chunonchi, tuyuqchi eslatuvchi: 
Yuz uza churuk yog`och erdi burun, 
Har era borsa, boribon ul burun-amonlik qofiyali baytning birinchi 
misrasidagi «burun» odam organlaridan biri, ikkinchi misrasidagi «burun» esa 
ilgari, oldin ma`nolarida qo`llanilgan. 
Umuman «Husnu Dil» dostoni muallifi Navoiy va Fuzuliyning badiiy tilidan 
fayz va zavq olish bilan birga, o`zbek va tojik tilidagi xalqchi ibora va ifodalardan, 
hatto, mahalliy sheva unsurlaridan ham bahramand bo`lib, o`z asarini sodda til va 
ravon uslubda yaratish uchun katta ijodiy mehnat qilgan.

Download 456,09 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish