«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

«Husnu dil» dostoni. 
«Husnu Dil» dostonining syujeti fors-tojik va turkiy tillar adabiyotida 
ko`pdan beri keng tarqalgan va qayta-qayta ijodiy ishlangan syujetdir. Chunonchi, 

---

57 
XV asrda shoir Fattahiy (1450 yilda vafot etgan) «Husnu Dil» syujeti asosida nasru 
nazm uslubida tojikcha doston yozgan edi. Bu dostonning qo`lyozmasi Tojikiston 
fanlar Akademiyasi til va adabiyot institutining Sharqshunoslik bo`limida 
saqlanmoqda. Shu fondda saqlanayotgan, Ravzat-ul-ushshoq va hikoyati 
Ibodullohil G`afuri Nishopuriy va Riyoz-ul-latoif"»nomli qo`l yozma kitobning 
89-137 betlarida ham tojikcha, «Husnu Dil» dostoni berilgan. Bu doston o`z 
syujeti nasriy ifodasi, vazni va boshqa jihatlari bilan, qisman bo`lsa-da, Fattoqiy 
variantidan farq qiladi. Shuningdek, mashhur tojik yozuvchisi Mashfiqiy ham 
(XVI asr) «Gulzori eram» dostonida «Husni Dil» syujetini ijodiy ravishda qayta 
ishlagan (1571 yil). Fors tojik adabiyotida «Husnu Dil» dostonining boshqa 
variantlari ham bor. «Husnu Dil» dostoni o`zbek adabiyotida ham xiyla uzoq 
tarixga egadik. Jumladan, XVI asrda o`tgan oshnozlik shoir Ohiy «Husnu Dil» 
syujetida doston yozgan. «Husnu Dilning xalq orasida keng tarqalgan 
variantlaridan biri shoir Nishotiy dostonidir. Nishotiyning «Husnu Dil» dostoni shu 
syujet asosida yaratilgan boshqa dostonlardan tubdan farq qiladi. Bu dostonning 
ko`pgina qo`l yozma nusxalari Toshkent, Xeva, Buxoro, Samarqand va boshqa 
joylarda bor. 
Dostonning «Husnu Dil» dostonining mazmunidan ravshanki, obrazli va 
shoir davrining g`oyalari mavqeida g`oyaviy mativlari turib, ajoyib afsonaviy 
syujet shaklida tinch va osoyishta hayot haqidagi olijanob insoniy ideallarni 
ifodalagan. Shoir, aql va ishq, fahm-farosat, himmat-muruvvat, rng-idrok bilan ish 
ko`rgan taqdirdagina olib niyatlarga erishish, mumkin, degan oqilona xulosalar 
chiqargan. Nishotiy mamlakatda ranju sitam urug`iga barham berish va olamni har 
qanday «horu xos»dan tozalab, «Dahr eliga, fayz va zavq» bag`ishlovchi bog`-
rog`lar yaratish g`oyasini quyidagi misralarida yaqqol ifodalagan: 
Kimki birov qasdig`a o`tni yoqar, 
Charx ani ul o`t uza oxir yoqar. 
Ranju sitam tuxmini eksa birov, 
Urg`usidir ham oni vaqti darov. 
Ey naxush ul subhi saodat nasim, 
Nakhat anga bor esa davlat shalish. 
Bahravar andin bo`libon bog`-rog`, 
Dahr eliga bo`lsa muattar dimog`. 
Qilsa jahon sahnini gulzorvash, 
Qalmasa ul gulshan aro xoru xos. 
Dostondagi obrazlar orasida Aql, Fuod, Nazar, Ishq, Husn, Himmat, Qomat, 
On, Xayol, Vafobonu, G`amza, Ishva, Karashma kabilar ayniqsa muhim rol` 
o`ynaydi. 
Nishotiy 
bu 
obrazlarning 
qiyofasi 
va 
faoliyatida 
tinchlik, 
osoyishtalik,obodonlik va farovonlik g`oyalarini mujassamlashtiradi. Dostondagi 
ikkinchi guruh timsallar esi Vahm, Raqib, Foruqa, Foxir, Shayx zarq, Shohi Fasod 
kabilardan iborat bo`lib, ular zulm va zo`rovonlik, qahr-g`azab nomoyonlari 
sifatida gavdalanadi. Demak, ziyo va zulmat kuchlarini mujassamlashtiradigan 
majoziy obrazlar o`rtasidagi kurash dostonidagi konflikt asosini tashkil etib, uning 
xarakterini belgilaydi. 

---

58 
Aql obrazi. Nishotiyning tasviricha, Aql Yunonda podshoh bo`lib zo`r 
aqlliliga, donishmandligi, shoirligi va axloqliligi bilan ajralib turar ekan, uning 
adolatidan «Mulk ma`mur» va yaxshi ishlaridan «xalq masrur» bo`lgan ekan. 
Ilm ila hikmat aro Luqmon edi, 
Fahm ila fikrat aro burqon edi. 
etmagudek fahmi Falotun ango, 
O`zga edi rasm ila qonun ango. 
Mulki jahon ichra qilib adlu dod, 
Dodi bila erdi jahon mulki shod 
Adli bila mulk edi ma`mur ango, 
Fazli bala xalq edi masrur ango. 
Ilmu adab bobida mohir dag`i, 
Qariyasanj erdiyu shoir dog`i, 
Bo`lganidan zoti qabuli inom, 
Dahr eli otin der edi Aqli tom. 
Ammo Aql shuncha bilim va donish egasi bo`lishiga qaramay, bir daraja 
parishonhayol va beparvo ekan. U o`zining vaziri Vahmi balo va ishongan 
maslahatchisi Murimdi Ilhon degan shayx xasofati tufayli ana shunday bo`lib 
qolgan ekan. Aql shunday kamchiliklari sababli qottiq jazolanadi. Bu esa uning o`z 
vaziri Vahmning yolg`on gaplariga ishonaverishning oqibati edi. Buning natijasida 
Aql noto`g`ri chora tadbir ko`radi. Hatto u Vahmning chaqimchiligi va shayxning 
bo`qtonlarini o`ylab o`tirmay, Fuod, Nazar, Xayol va Nog`mani asir alib, zindonga 
solish haqida bo`yruq beradi. 
Fuodning ahvoli yomonlashadi. Hakimlar uning kasalini «ishq kasali» deb 
aytadilar. Aql xa yana o`zining Vahmi balo kabilarning gapiga kirib. Ishq o`lkasiga 
qarshi jangga otlanadi va bir hamla bilan ishq o`lkasini bosib olmoqchi bo`ladi. 
Ammo u Ishq o`lkasining qudratini e`tiborga ham olib o`tirmaydi. U o`z 
kuchlariga ortiqcha baho beradi, mag`rurlanadi. Nishotiy Aqishohdagi salbiy 
sifatlarning XVIII asr hukmdorlariga xos ekanligini nazarda tutib ana shunday 
qahr-g`azobga to`lgan johil va zolim shohlarga yaqin yo`lamaslik kerakligi 
to`g`risida bo`nday dedi: 
Kimki qilur qurbati shohni havos, 
Qahr o`tig`a yong`usi andoqli xas 
Shoh demak kimsaga o`pka havos, 
Oxir anga oh bo`lur halinafas. 
Shoh qusuridin o`zing ayla dur, 
Toki sanga shah degay el bequsur. 
Demak, Nishotiy Aqlshohning savodi va ilmini maqtash bilan birga, uning 
kamchiliklarini ham tanqid qiladi. Shoir Aqlshoh tabiatida sodir bo`lgan 
qahrg`azab uning yaramas maslahatchilariga ishonganining natijasi ekanini qayd 
etib, XVIII hukmdorlarida ham bunday salbiy sifatlar borligiga ishora qiladi. 
Fuod obrazi. Fuod Aqlshohning o`g`li. U dunyoga kelganida hikmat eli 
birgalashib, maslahat bilan unga nam quyishgan. Fuod esini taniy boshlashi 
bilanoq, hikmat eli tarbiyasida bo`lib, fahm-farosatini oshira borgan. Shoirning 
yozishicha Fuodning zehni o`tkir bo`lganidan, u etti yoshidayoq qiroatni 

---

59 
o`rgangan, asta-sekin har qanday ilmni ham o`rganib, «har jeki mashhul» bo`lsa, 
fikr yuritib o`zlashtira borgan. U ko`proq tarix o`qish, she`r san`ati ustida 
muhokama yuritish bilan shug`ullangan. 
Fuod «Qal`ai jism» degan joyda o`sadi. «Qal`ay jism» qasrlari oldida 360 
nahr va 440 anhor bo`lib, bundan butun mamlakat foydalanar edi. Aqlshoh shu 
joyning hukmronligini o`g`li Fuodga topshiradi. Fuod bu joyni adolatparvarlik 
bilan idora qildi: 
O`g`li dag`i ko`rsatibon adlu dod, 
Mamlakatin ayladi obodu shod. 
Adl hurufi kabi ko`z birla dil 
Xalq anga bog`lab edi muttasil. 
Fuodning yoshlik yillari turli fanlarni o`rganish bilan o`tadi. U ilm va hikmat 
aqllarini hurmat qiladi. Ammo o`z o`g`lini g`oyat sevgan Nafisbonuning unga 
«Dahr yomon-yaxshisi»ni bildiradigan, boshdan oyoq «Ishq ila Husn» ta`rifidan 
iborat kitobni taqdim qilishi bilan Fuod hayotida o`zgarish paydo bo`la boshlaydi. 
Endi Fuod ishq-muhabbat xayoliga berilib ketadi va g`amgin voqealarga duch 
keladi: 
Lek ichibon rohi muhabbat mudom, 
Chehralari bor edi gulgun davom 
Nishotiy tasviricha, Fuod ko`p bilimlardan xabardor bo`lgan va ayni 
zomonda Husnni zo`r otash bilan sevgan ishq yo`lidagi niyatlaridan sira 
qaytmagan oshiqdir. Ammo u (ko`p) ayrim kamchiliklardan ham xoli emas. 
Chunonchi, ko`p ichib, mast bo`lganligi natijasida Foruqaning qo`liga tushib, jafo 
chekadi: 
Vahki na xush dedi o`yshun muxtaram, 
Mast parishon esa ko`rgay sitam. 
Fuodning boshiga tushgan tashvishlar uning aqlu farosat va sargaklik bilan 
harakat qilmay, it bilan ohunu, zog` bilan bulbilni farq qilolmay qolishi natijasida 
edi. Nishotiy Fuodning bu nuqsonlarni umumlashtirib, unga ham «javhari idrok»ka 
befarq qarovchilarga ham tanbeh beradi: 
Kimda kim yo`q javhari idrok-aql, 
Kungli emas ainai poki ilm... 
It bila ohu bo`libon halqnafas, 
Zog` ila bo`lbulg`a bir o`ldi hafas. 
Nishotiy o`z qahramonlaridagi bu kamchiliklarni tanqid qilish bilan birga, 
unga yordam qo`lini cho`zgan Husnga taqsin o`qiydi va uning g`alabasidan 
xursand bo`lgani holda o`z zamonida ana shunday mehr muhabbat, or-nomus 
yo`qligidan shikoyat qilib, o`z ahvoliga achinadi: 
Ohki man hastaga yo`q yoru or, 
Vah ne dedim bal mango qayda diyor? 
O`lsam agar so`rg`ali yo`qdir ishim, 
Vah ajab yoqsa ko`ki nashishim... 
Nazar obrazi. «Husnu Dil» dostonidagi obrazlar orasida Nazar obrazi 
o`zining ma`naviy boyligi, g`ayrati, shijoati, harakatchanligi va tadbirkorligi bilan 

---

60 
diqqatga sazovordir. Aslida «Shahri Bedahshon»lik bo`lgan Nazar xalqdan 
chiqqon va «purhunar» kishi bo`lib, shahzoda Fuodning xizmatkori edi: 
Xizmatida bor edi bir pirhunar, 
Zoti qarovul edi, oti Nazar. 
Nazar Fuodning ahvolini bilgach har qanday xavf-xatarga qaramay, 
«Chashmayi hayvon kanoridagi jonon»dan xabar olishga junaydiki, bu uning 
jasurligidan va insonga bo`lgan g`amxo`rligidan dalolat beradi. Dostonda 
tasvirlanishicha, u dengizlardan jasur «malloh» (matros) sifatida suzib o`tadi, 
dahshatli dashtu sahralarda botir sayyoh sifatida kezib yuradi: 
Kulzumu ummon aro malloh edi, 
Dashti jahon sahnida sayyoh edi. 
Nazar shoh Foxirning ham, Shayx Zirqning ham yolg`on gaplariga 
ishonmaydi, ularning so`ziga kirib o`z oldiga qo`ygan maqsadidan qaytmaydi. U 
shayxning bemoza va «sidqu safo»dan mahrum so`zlaridan hamda boshdan oyoq 
bema`ni va tartibsiz va`zxonligidan uning ma`naviy qashshoqligini bilib oladi: 
Chunki Nazar ongladi oning so`zin, 
Ko`rmadi ul shayx so`zining tuzin. 
Va`zi aro yo`q edi nam`u namo, 
Chunki yo`q erdi yangi sidqu safo. 
Xullas oning so`zin eshitti tamom, 
Boshdin oyoq bor edi muhmal nizom. 
Nazar Shayxni nazar-pisand qilmaydi va aqlu farosati bilan uni mulzam qilib 
toshlaydi. Bu epizoddagi shayx misolida mujaassib ruhoniylarning riyokorligi, 
Nazar timsolida haqiqat axtaruvchi oddiy kishilarning halolligi, pokligi namoyon 
bo`ladi «Daryoi hayrat» epizodida esa Nazarning pahlavonligi gavdalanadi. 
Shoirning tasviricha Nazarning pahlavonligi turli bilim va hunarlarni egallashida 
ham zohir bo`ladi. Nazar obrazidagi bunday ma`naviy fazilatlar «Shahri Habib» 
epizodida uning shoh Qomat bilan uchrashuvida alohida namoyish ettirilgan. Shoh 
Qomat Nazarning sadoqati va bahodirligiga qoyil qoladi. 
Bu o`zinda shoir Nazarga shunday tavsif beradi: 
Dedi Nazar borman aningdek faqir, 
Hur fan aro tab`im erur benazir. 
Ilmi nujum, hikmatu advor ham, 
Bilgum erur sihr ila ash`or ham. 
Ilmi riyoziyu ilohiy sango, 
Tab`im aro barcha qamohiy mango... 
Nazar Vahmi va Murshidi ilhon shayx kasofati bilan zindonga ham 
umidsizlanmaydi. U zindondan qutilish yo`llarini izlar ekan, faqat o`zinigina emas, 
balki xayol, G`amza kabi dustlarini ham qutqarishni ko`zlab harakat qiladi: 
Har kishikam bor edi yo`ldosh ango, 
Mehnati zindon aro sirdosh ango. 
echdi olar bandini dog`i ravon, 
Chiqtilaru qochtilar eldin nihon... 

---

61 
Xullas, Nazar o`z orzulari bilan qarovchi ijobiy obraz bo`lib, ko`p jihatdan 
«Farhod va Shirin»dagi Shopurga, «Alpomish»dagi Qorajonga o`xshab ketadi. U 
o`zining harakatchanligi, kurashchanligi bilan Fuoddan ancha ustundir. 
Husn obrazi. Husn Shahriyori Ishqning qizi bo`lib, u go`zal, bilimdon, 
tadbirli, bardoshli bo`lishi bilan birga, vafo va sadoqat timsoli hamdir. Husn 
naqoshlik, binokorlik, musiqa va she`riyatni juda sevadi. Xayol uning yonida 
naqqoshlik qilsa G`amza mahoinavozlik qiladi. Husn, Qal`ai diydor»da yashab, 
xotin qizlar bilan birga bo`ladi, ornomusi va yurt himoyasi uchun Mardona 
kurashda sherga teng keladigan bu xotin-qizlarga homiylik qiladi. 
Husn Nazarni samimiyat bilan kutib oladi. Fuod ishqning nishonasi sifatida 
«Chashman hayvon» aqiqini berib, naqqosh Xayol bilan nag`minavoz G`amzoni 
unga qo`shib yuboradi. Ammo «Qal`ai diydor»ga lashkar tortgan Aqlshohga qarshi 
otlanishga majbur bo`ladi. U adashmaslik uchun kengashib ish qilishni birdan-bir 
tadbir deb biladi. Shuning uchun ham u o`z farmonida quyidagilarni aytadi: 
Dedi qiling jam azomlari, 
Safhai devondagi nozimlari, 
To na kengash qilg`ay alar oshkor 
Topg`amiz ul maslahat uzra qaror. 
Neki kengash birla topar irtikob, 
Bo`lg`usi albatta xatosiz savob... 
Husn Aqlshoh qo`shini bilan Shohi Fasod ustidan g`alaba qozongandan 
so`ng, Fuodning zindonidan qutqarish tadbirlarini o`ylab, bu haqda Vafobonu bilan 
maslahatlashadi. Bu bilan shoir g`alabaga erishish uchun kengashib ish tutish 
kerak, degan to`g`ri xulosa chiqaradi. 
Husn-ishq sirini har kimga ham bermaydigan o`ylab ish qiladigan, hayoli, 
iffatli sohibjamol qiz: 
Urmas edi degali g`am elda dam, 
Topmas edi mahrami asror ham. 
Uning qalbiga eng yaqin kishilardan biri Vafobonu edeb. Nazar Fuodga 
qanchalik sadoqat bilan xizmat ko`rsatgan bo`lsa, Vafobonu ham Husnga 
shunchalik vafodor va fidokor edi. Shuning uchun ham shoir uni Vafobonu deb 
atagan. Husn o`z muhabbatini yashira olmaydi; buni Nishotiy quyidagicha 
ifodalaydi: 
Mushkni gar saqlasang eldin niqon, 
Qilg`usidir isi-uq oni ayon, 
Mushk ila ishq o`lmag`usi yoshirun, 
Zohir etar o`t bor ekanni tutun... 
Husn faqat o`z sevgisi baxt-saodati uchungina emas, balki do`stlari 
omadining kelishi, hayotining quvnoq bo`lishi uchun ham jonbozliq qiladi. 
Chunonchi, u Nozni Nazarga, Vafobuni Hishmatga, Karashmani Sabrga 
unashtirish ishiga aralashadi. Nishotiyning fikricha, Husn o`zi va do`stlarining 
muhabbatini el osoyishtaligi, vatan obodonligi, vijdon pokligi uchun kurash bilan 
chambarchas bog`langan deb bilgan namusli va qahramon qizdir. 
Shahriyori Ishq. Ishq-ideal shoh obrazi. Nishotiyning tasviricha, Ishq 
kishilarni qadrlash, do`stlikka rivoj berish, maslahat bilan ish ko`rishi, yurt 

---

62 
obodonligi uchun g`amxo`rlik qilish kabi oshjanob insoniy xislatlarga ega bo`lgan. 
Shoir Ishqning g`alabasidan, riyokorlikning mahv etilishidan quvonadi, she`riga 
qanot bog`lab, zamoniga etib keladi o`zining zamon «zarqi riyo»laridan uzoq 
turgan holda, Ishqning fazilatlariga ixlosmandligini bildirib: 
To topayin zarqu riyodin xalos, 
Aylayin ixlosga jonimni xos- 
deb yozadi. 
Aqlshohni engan Ishq bu g`alaba bilan cheklanib, mag`rurlanib qalmoydi, 
balki Aqlshohning yurti «Mushki badan»ni egallab olgan Shohi Fasodga qarshi 
kurash ham ochadi. Hamma joyda tinchlik, asoyishtalik o`rnatmoqchi bo`ladi. 
Ko`pchilikning maslahati bilan Aqlshohni zindondan qutqaradi va o`ziga vazir 
qilib belgilaydi. Hamma joyda «amn-amonlik», nisbiy tinchlik uchun kurashdan 
aqllarining ham qadr-qimmatini oshiradi: 
Ahli hunar qadrini qildi baland, 
Etti inod ahlini xoru najand... 
Nishotiy bu ideal shohlikda ishq va aql ham, dil va qimmat ham borligini 
ifodalaydi va qimmat bo`lmagan joyda dunyo, «Chohi balo»dan iborat bo`ladi, deb 
yana o`z zamonidan shikoyat qiladi: 
Yorab etib sabr ila himmatni yor, 
Ishq janobida mango ber qaror. 
Himmat agar bo`lmas edi dovarim, 
Aql ila dil bo`lmadilar yovarim, 
Himmat ila bo`lmas esang dastgir. 
Chohi balo ichra erurman asir... 
Ishqning suyangan kishilari Himmat va G`ayratdir. Ular do`stni dushmandan 
farq qilib, Ishq saltanatiga rivoj beradilar. Binobarin, Nishotiy tasviricha, Ishq 
qo`shini ziyo yorug`lik baxsh etadi; dushman tomoni esa «Lashkari Shom»-zulmat 
bo`lib, u o`limga mahkumdir. Nishotiy bunday majoziy obrazlar orqali, «olam 
kamyob» bo`lishi kerak degan xalq orzu-umidlarini o`z poetik niyati bilan ulab, 
romantik tasvir yaratadi:
Ishq erur izohi muallojanob, 
Andin erur alam eli koyyob, 
Zot anga aksar erur kimiyo, 
Tufrog`a ul qadr berur ham baho. 
Roqib obrazi. Raqib razil kuchlar va devlardan iborat bulgan «Lashkari 
Furqat»ning 
boshlig`idir. 
Raqib-ziyo 
dushmani 
Shoir 
Raqib 
misolida 
mujassamlashtirilgan qaro guruhlarga nafrat qaraydi, «mol egasiga o`xshamasa, 
harom o`ladi» degan halq maqoliga ishora qilib, ularning qo`shni va tug`laridan 
kuladi: 
Tug`i aning bor edi andoq garoz, 
Hashr xunidin qadi erdi daroz 
Chunki erur el aro bu xushkalom, 
O`xshamasa mol egasiga harom. 
Raqib «Do`zaxnishon» bo`lgan o`z qizi Foruqaning maxrlariga tayanadi. 
Uning gapiga kirib, Fuod bilan Nazarni dorga, so`ngosmoqni, so`ng ularning 

---

63 
jasadini o`tda yoqib, kullarini ko`kka sovurmoqchi bo`ladi. Lekin qo`lga 
tushirganidan keyin turli nayranglar ishlatib, g`ayat «firibg`ar tovlamochi ekanini 
ko`rsatadi. Chunonchi Hilmot uni asir olib, Fuod va Nazar haqida so`roq qilganida, 
u makkorlik bilan shunday deydi: 
Xalqi jahon matlai ogoh emas, 
Tanimag`an siylamasa ayb emas. 
Nishotiy tasviricha, Raqib kishilik jamiyatiga nuqul «ranju sitom» urug`ini 
sepadigan qora kuchlar namoyandasidir. Shuning uchun ham Ishq shrhning 
lashkarboshilari himmat bilan G`ayrat uning ildizini quritish choralarini ko`rib, uni 
o`zi qazilgan chohga tashlaydilar. 
Foruqa obrazi. Foruqa Raqibning qizi bo`lib, «Qalg`ai hijron»ning 
posponidir. U o`z qiyofasi va xulqi bilan Husn, Vafo, G`amza, Ado, Ishva hamda 
Karashmaga sira o`xshamaydi. U g`oyat badbasharo, yomon xulqli, haramtabiat va 
pastkashdir. Shoir foruqani shunday tasvirlaydi: 
Bor edi bir duni falokatmoob, 
Erdi najas suratu nahs intisob. 
Umri o`lub zali falakdin ziyod, 
Qiz edi er topmayin u badnihod. 
Talg`at anga bor edi do`zaxnamoy, 
Xilqat anga otashi qahri xudoy. 
Yuz uza churuk yog`och erdi burun, 
Har era ul borsa, borib ul burun. 
Baski sovuq yuzlik edi tirojon, 
Qochmoqi andin tilar erdi yilon. 
Oti aning Foruqai joduvon, 
Qo`rqar edi haybatidin insu jon. 
Otasining oti Raqibi muhib, 
Hokimi darbardi «Visoli habib»... 
Foruqa jodugarlik ham qiladi. U mast bo`lib qolgan Fuodga o`zini Husn sifat 
qilib ko`rsatishga harakat qiladi. Fuod bilan Husn turmushni buzmoqchi bo`ladi. 
Lekin siri fosh bo`lgach, g`azablanib, Fuod bilan Nazarni dorga osmoqchi bo`ladi. 
Ammo Shohriyori Ishqning zarbasiga uchrab, tog`dan-toqqa qochib, qilmishiga 
yarasha jazolanadi. 
Nishotiy Foruqani eng yomon va zararli og`uga o`xshatadi va bunday 
kishilarni jamiyatdan quvib, tog`-tomiri bilan supurib toshlashga undaydi. 
Pirovardida Himmat bilan G`ayrat uni o`tga tashlaydi. 
Shayx Zarq obrazi. Nishotiy riyokor shayxlarni kishilarni jaholatga 
sudraydigan qabih shaxslar sifatida tasvirlab shayx Zirq va Mushridi obrazlarini 
yaoatadi. 
Shayx Zarqda «na zavq, na nur, na ilm, na amal» bor. U bid`at-kasofat 
nomoyandasi, u hatto, «g`o`lu shayotin»ga ham rahbarlik qiladi: 
Zikr aro yo`q edi juz naqsh fikr, 
Kayfi pareshon bor edi anga fikr... 
Shayx dema bir yax edi faqshin, 
Anda na ilmu, na amal, na yaqin... 

---

64 
Shayxning ichi g`oyat qora bo`lib, birovga yaxshilikni ravo ko`rmaydi, doim 
va`zkonlik qilib, kishilarni aldashga harakat qiladi. Shayx Zarq va uning muridlari 
doim ko`z yoshi to`kish kerak, chunki ko`z yoshi kimdir, u bilan molu iqbalga 
etish mumkin, xazina topish uchun mol jonni nazr qilish zarur, deb kishilarni 
avraydi: 
Nazr qilib xalq ango, chun molu jon, 
Topg`usi ul dahr aro ganji ravon... 
Vahmi balo Vahmi balo Aqlshohning vaziridir. Vahmi obrazi balo ismining 
o`ziyoq uning xalq boshiga balalar keltiruvchi kishi ekanini ko`rsatadi. Shoir 
ta`biri bilan aytganda: 
Oti aning Vahmi balojo` edi, 
Baddimu baddin edi, badgo` edi... 
Vahmning eng yaramas va xavfli xisloti uning chaqimchiligidir. Kutilmagan 
joylarda paydo bo`lib, birovlarning gapini tinglash va chin gapni qo`yib, yolg`on 
so`zlash uning odatidir. U ana shu yaramas odati tufayli, Fuod va Nazarning 
boshiga kulfat soladi, Aqlshohni husn va Ishqqa qarshi qo`shin tortishga majbur 
etadi. 
Dostonda Nishotiyning «Husnu Dil» dostonida «Shah keltirilgan boz va 
Bulbul», Gul va Daf», «Nay va Shamshod» masalalar «Kosai va Nargis», 
«Binafsha va Chang» kabi masallar ham keltirilgan bo`lib, ular dostonning uzviy 
qismini tashkil etadi. Shu bilan birga bu masalalar dostondagi voqealardan qat`i 
nazar, mustaqil asarlar sifatida ham ko`zga tashlanib turadiki, ularni ko`zlan 
kechirish maqsadga muvofiqdir.