O‘zbek adabiyoti kafedrasi jumayeva gulnoza «omon muxtor asarlarining til hususiyatlari (mifonimlar)talqinida»

1.2 Fanda “mifonim”, “mifologik obraz” terminlarining o‘rganilishi.
Ma’lumki, mif qadimgi odamning borliq haqidagi ibtidoiy tasavvurlari majmui bo‘lib, koinotning yaratilishi, inson, o‘simliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, samoviy jismlarning paydo bo‘lishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, ma’budlar va ilohlar to‘g‘risidagi e’tiqodiy qarashlarni o‘z ichiga olgan. Hali o‘zini tabiatdan ajratib olmagan qadimgi odam o‘z atrofidagi moddiy mavjudlikning paydo bo‘lish sabablarini mifologik tasavvurlar vositasida izohlashga, tushuntirishga harakat qilgan. Mif qadimgi odamning voqelikka bo‘lgan ongsiz hissiy munosabati ifodasi bo‘lib, tabiat va jamiyat hayotining turli qirralari mohiyatini tushuntiruvchi eng qadimgi tasavvurlar silsilasidir. Mifologik tasavvurlar muayyan voqelik mohiyatini xayoliy uydirma vositasida izohlasa-da, mif yaratilgan va ommalashgan joyida o‘z ijodkori va ijrochilari tomonidan haqiqatda bo‘lib o‘tgan voqealar bayoni sifatida qabul qilingan.

Qadimgi odamning tabiatni tushunishi va voqelikni idrok etishi g‘oyat murakkab tafakkur hodisasi hisoblanadi. Ajdodlarimiz o‘zini o‘rab olgan moddiy olamning sir-asrorlarini tushunishga, tabiiy hodisalarning mohiyatini anglashga harakat qilar ekan, butun borliqni borlig‘icha qabul qilgan. Moddiy olamdagi voqelikni idrok etishda obrazlilik va poetik ramzlardan foydalanish esa badiiy ijodga xos belgi bo‘lib, voqelikka ongli hissiy munosabat bildirishga asoslanadi. Dunyodagi moddiy mavjudlikning paydo bo‘lishi, muayyan tabiiy hodisalarning ro‘y berish sabablari, tabiat va inson munosabati masalalari qadimgi odam ongida asotiriy tarzda talqin qilingan. Olam haqidagi ana shu eng qadimgi e’tiqodiy qarashlar asosida dastlabki mifologik tasavvurlar tizimi kelib chiqqan. Mif - qadimgi odamning voqelikka bo‘lgan ongsiz hissiy munosabati ifodasidir.

Mifologik tasavvurlar olamning yaratilishi, o‘simlik va hayvonot dunyosining yuzaga kelishi, odamzotning paydo bo‘lishini xayoliy uydirma vositasida izohlasa-da, mif o‘z ijodkori va ijrochilari tomonidan bo‘lib o‘tgan voqealar bayoni sifatida baholangan. M.I.Steblin-Kamenskiyning ta’kidlashicha, “mif - bu muayyan voqelik bayoni bo‘lib, unda hikoya qilingan voqea-hodisa nechog‘lik uydirma bo‘lmasin, yaratilgan va yashab kelgan joyida u hamisha haqiqat, real voqelik ifodasi sifatida qabul qilingan. Albatta, mifni o‘rganadigan tadqiqotchi undagi uydirmaga ishonmaydi. Shuning uchun ham mif bugungi kunda haqqoniy hayotiy voqelik ifodasi sifatida anglashilmaydi. Shu tariqa tadqiqotchining mif haqidagi o‘z tasavvuri, ya’ni “mif - uydirmadir” degan qarashi yuzaga keladi. Yaratilgan va ommalashgan joyida mif aslida real voqelik ifodasi deb tushunilgan”.²⁰

O‘tmishda yashagan ajdodlarimizning olam haqidagi tasavvurlarini o‘zida jamlagan, uning dunyoqarashini ifodalagan va avloddan-avlodga yetkazishga mo‘ljallangan miflarning ommalashish usullari ham turlicha bo‘lib, asosan jonli og‘zaki ijro orqali, ya’ni so‘z vositasida hikoya qilib berilgan. YA’ni mif – afsona janrining badiiy shakli asosida bayon etilgan.

Mifologik tasavvurlar ibtidoiy udum va marosimlarda ritual o‘yinlar sifatida namoyish qilingan. Qadimgi tasavvurlar asosida yaratilgan osori atiqalar hamda xalq hunarmandchiligi va amaliy san’ati asarlaridagi ramziy chizgilarda ham mifik syujetlar aks ettirilgan.

Ajdodlarimizning olam, tabiat hodisalari va ijtimoiy hayot xususidagi qadimiy fantastik tushunchalarini o‘zida aks ettirgan miflar quyidagi turlarga bo‘linadi. 1) ibtido haqidagi miflar (olamning yaratilishi va yerda hayotning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi miflar); 2) samoviy miflar (osmon jismlari va tabiat hodisalarining paydo bo‘lishi haqidagi miflar; 3) antropogenik miflar (g‘ayrioddiy xislatga ega bo‘lgan afsonaviy personajlar haqidagi miflar - masalan, Gerakl, Gilgamesh, Odami Od, Hubbi haqidagi miflar); 4) kult miflari (muayyan e’tiqodiy inonchlar bilan bog‘liq miflar, masalan, hosildorlik kulti, suv kulti, o‘simlik kulti, olov kulti haqidagi miflar); 5) totemistik miflar (totem-ajdod haqidagi qadimgi tasavvurlar asosida kelib chiqqan); 6) kalendar miflar (yil, oy, kun hisobi bilan bog‘liq miflar - masalan, ayamajuz, ahman-dahman, chilla, to‘qson hisobi bilan bog‘liq miflar); 7) o‘lib-tiriluvchi tabiat kultlari haqidagi miflar (masalan, Siyovush haqidagi mifologik syujetlar); 8) animistik miflar (jon to‘g‘risidagi qadimgi tasavvurlarni o‘zida mujassamlashtirgan miflar): 9) manistik miflar (ajdodlar homiyligi haqidagi miflar); 10) dualistik miflar (ezgulik va yovuzlik kuchlari o‘rtasidagi kurash haqidagi asotiriy qarashlarni o‘zida aks ettirgan miflar);

11) esxatologik miflar (olamning intihosi, oxir zamon to‘g‘risidagi miflar).

Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining ilk bosqichi sifatida muhim amaliy ahamiyat kasb etgan mifologiya ibtidoiy madaniyatning negizi, olamni idrok etishning qadimiy vositalaridan biri, badiiy tafakkurning ibtidosi hisoblanadi. Mifologiyaning asosini qadimgi odamning koinot, tabiat, inson, osmon jismlari, narsa va hodisalarning paydo bo‘lishi haqidagi miflar tashkil etadi.

Mifologiyaning arxaik qatlami quyosh, oy va yulduzlar to‘g‘risidagi shamsiy, qamariy va astral miflar, olamning paydo bo‘lishi haqidagi samoviy miflar, odamzotning yaratilishi haqidagi antropogenik miflar, qadimgi e’tiqodiy qarashlarni o‘zida ifoda etgan totemistik, animistik va kult miflaridan tashkil topgan. Dehqonchilik madaniyati shakllangan hududlarda esa tabiiy-iqlimiy o‘zgarishlarning ramziy-metaforik talqinlari asosiga qurilgan taqvimiy (kalendar) miflar va o‘lib-tiriluvchi tabiat kultlari haqidagi miflar keng tarqalgan. Xususan, Osiris (qadimgi Misr), Adonis (Finikiya), Dionis (Yunoniston), Siyovush (O‘rta Osiyo) haqidagi mifologik syujetlar shu tariqa yuzaga kelgan. O‘zining ilk taraqqiyot bosqichida eng sodda ibtidoiy inonchlardangina iborat bo‘lgan mifologiya insoniyat tafakkurining tadrijiy rivoji davomida olam, jamiyat va tabiat haqidagi asotiriy syujetlar, mifik obraz va tasavvurlar silsilasini o‘z ichiga olgan mukammal tizimga aylangan.

Ijtimoiy ongning animizm, totemizm, fetishizm kabi qadimiy shakllari mifologiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Ibtidoiy dunyoqarash tizimi sifatida shakllangan mifologiya qadimgi diniy e’tiqodlarning ilk kurtaklari, ajdodlarimizning falsafiy, axloqiy va ijtimoiy qarashlari, olam va odam hayotiga doir eng sodda tushunchalari, voqelikni ongsiz-hissiy anglash asosiga qurilgan ramziy-metaforik obrazlar, shuningdek, so‘z san’ati, marosimlar tizimi va mifologik tafakkurning turli xil shakllarini o‘z ichiga qamrab olgan. U qadimgi odamning borliq olamni idrok etishga doir tasavvur va qarashlarini o‘zida jamlagan izchil tizim sifatida ibtidoiy mafkuraning yetakchi g‘oyasi bo‘lib xizmat qilgan. Mifologiya ibtidoiy insonning qarashlarini o‘zida mujassamlashtirgan sinkretik hodisadir. Shu bois, mifologiya folklor, yozma adabiyot, san’at va ma’naviy qadriyatlarning shakllanishi uchun zamin vazifasini o‘tagan.

Ezgulik kuchlarining xaos(zulmat)ni o‘ziga makon qilgan yovuzlikka qarshi kurashini o‘zida aks ettirgan qadimgi miflar badiiy tafakkurning shakllanishida muhim rol o‘ynagan. Voqelikni estetik kategoriya sifatida idrok etish hamda badiiy so‘z vositasida talqin qilish an’anasi kelib chiqqach, qadimgi miflarning asosiy qismi so‘z san’atining turli janrlariga singib ketgan. O‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodiyotidagi ko‘plab epik syujet va an’anaviy motivlarning genetik ildizlari bevosita mifologik tasavvurlar qatlamiga borib taqaladi. Miflar “Avesto”, “Iliada”, “Ramayana”, “Shohnoma”, “Kalevala”, “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li” kabi buyuk badiiy yodgorliklarning yaratilishida ham salmoqli o‘rin tutgan.

Qadimgi mifologik tasavvurlar va asotiriy syujetlar badiiy tafakkurning shakllanishi hamda taraqqiyotida o‘ziga xos sarchashma vazifasini o‘taganligi uchun ham xalq og‘zaki badiiy ijodiyoti, yozma adabiyot va san’at asarlarida mifologik negizga ega bo‘lgan ko‘plab asotiriy personajlar uchraydi. Mifologik tasavvurlar asosida kelib chiqqan bunday obrazlar xalq xayoloti va voqelikni fantastik talqin qilish an’anasining mevasidir. Mifik obrazlar muayyan voqea- hodisaning jonlantirilgan timsoliy ifodasi bo‘lib, voqelik mohiyatini metaforik, ramziy va istioraviy holatda o‘ziga ko‘chirganligi uchun ham uning shakliy tajassumi hisoblanadi.

“Mifologik maktab”ning yuzaga kelishi va folklorshunoslikning o‘ziga xos ilmiy yo‘nalishiga aylanishida Vilgelm Grimm va Yakov Grimmlarning xizmatlari katta bo‘ldi. Ularning folkloristik tadqiqotlarida xalq og‘zaki badiiy ijodiyotining qadimiy asoslari, ayniqsa, mifologiya masalalari muhim o‘rin tutgan. 1835 yilda Y.Grimmning “Nemis mifologiyasi” nomli asari bosilib chiqdi.

“Edda” va “Nibelungi” eposlari tahliliga bag‘ishlangan bu kitobda muallif o‘rta asr solnomalari hamda avliyolarning manoqiblari, ko‘hna tasavvur va e’tiqodlarning folklor asarlarida, xalq urf-odatlari va marosimlari, rasm-rusum va odatlarida saqlanib qolgan qoldiq holdagi ko‘rinishlarini qiyosiy tahlil qilish orqali qadimgi german miflarining ildizlarini aniqlashga harakat qilgan. Y.Grimm mifologik tasavvurlarning maqol, matal, qo‘shiq, topishmoq, afsona kabi janrlarda saqlanib qolgan izlari qadimgi germanlarning tasavvurlari va e’tiqodiy qarashlari tizimi qanday bo‘lganligini aniqlashda o‘ziga xos kalit rolini o‘taydi deb hisoblagan. U yoki bu mifologik tasavvurning qadimiylik darajasini oshirib ko‘rsatishga urinish, afsona, ertak, topishmoq tarkibidagi mifologizmlarni “qadimgi tasavvurlar qoldig‘i” sifatida talqin qilishda folklor janrlarining shakllanish jarayoniga xos tarixiylik prinsipini hisobga olmaslik hamda qiyoslanayotgan hodisalarning zohiriy

mutanosibligiga berilib ketish kabi kamchiliklaridan qat’iy nazar Y.Grimmning bu asari folklorshunoslikda katta shuhrat qozondi.

Mifshunoslikda mifologiyaning taqdiri masalasida ham ma’lum ilmiy qarashlar bildirilgan. Shu o’rinda professor B.Sarimsoqovning quyidagi fikrlari o’rinlidir: «Agar mifologiyaning ham tarixiy taraqqiyoti, ijtimoiy ong shakllarining tobora boyishi bi­lan mif tabiatida yuz bergan son-sanoqsiz o’zgarishlar nazarda tutilsa, uning ham davrlar o’tishi bilan o’z tabiatini astasekin o’zgartira borganligi va undagi klassik xossalar yangi ijtimoiy ong shakllari, jumladan, badiiy ijod uchun potentsial harakat maydoniga aylanib qolganligini ko’rish mumkin. Mana shuning uchun ham mifologik syujetlar, motiv va personajlar folklordan mustahkam o’rin olib qolgan. Demak, miflar folklor janrlarining boyishi, rivoji uchun imkoniyat yaratib bergan va qisman, o’zlari ham folklor janrlari tarkibiga singib ketgan diffuziyalashgan»¹.

«Sab’ai sayyor» dostonining nomlanishidan tortib obrazlar silsilasigacha, hatto syujet qurilishining o’zi ham samoviy mifologiyaga asoslangan. Alisher Navoiy o’z dostonini «Sab’ai sayyor», ya’ni yetgi sayyora yoki yetti kezuvchi deb atagan. Bu raqam asar badiiy qurilmasining semantik asosini tashkil etuvchi poetik kod vazifasini bajargan. Yetti falak, yetti sayyora, yetti kun, yetti iqlim, yetti qasr, yetti yo’lovchi, yetti qiz, yetti xil rang, yetti hikoya kabi tushunchalar asar syujetining shakllanishini ta’minlagan. Bu raqamning «Sab’ai sayyor»da g’oyat muhim poetik timsol vazifasini bajarganligini shundan ham bilsa bo’ladiki, «etti» soni yetti falak, yetti iqlim, haftaning yetti kuni, yetti qasr, yetti sayyoh, yetti hikoyat, yetti go’zal, yetgi xil rang kabi timsollar bilan bog’liq holda qo’llanilib, o’ziga xos badiiy tizimni tashkil etgan. Bu tizimda yettilik bilan bog’liq an’anaviy timsollarning har biri muayyan poetik vazifa bajaruvchi va birbiri bilan o’zaro chambarchas bog’langan syujet uzvlari hisoblanadi.

Avvalo, «etti» raqamining mifologik mohiyati haqida to’xtalib o’taylik. «Etti» raqami dunyo xalkdari folklori va ma’naviy madaniyatida muhim iz qoldirgan sehrlimagik raqamlardan biri hisoblanadi. Bu raqamning sehrlimagik son sifatidagi o’ziga xos xususiyatlari, qadimgi odamlarning yetti soni to’g’risidagi e’tiqodiy qarashlari va ularning moddiy madaniyat yodgorliklarida aks etgan timsollari Dj.A.Miller, I.I.Chistyakov, A.I.Borodin, B.A.Frolov, N.L.Jukovskaya kabi olimlar tomonidan o’rganilgan¹. O’zbek xalq sehrli ertaklaridagi magik raqamlarning tarixiy asoslari va poetikasini tadqiq etgan M.Jo’raev esa yetti sonining mifologik mohiyati va folklor asarlaridagi badiiy vazifalarini keng ko’lamda yoritib bergan².

«Sab’ai sayyor»dagi samoviy mifologemalardan biri «etti ko’k», «etti falak», «etti gunbad», «etti osmon» obrazlaridir. SHoir asar muqaddimasida yetti qavat osmonning yaratilishi va tuzilishini ta’riflab, shunday yozadi: