O’zbek adabiy tanqidi tarixi fani haqida Muayyan san’at asari yaratilar ekan,uni tushunish va tushuntirishga doimo ehtiyoj bo‘lib kelgan. Shu jihatlardan qadimgi Sharqda tanqid fani vujudga kelgan

O’zbek adabiy tanqidi tarixi” fani haqida Muayyan san’at asari yaratilar ekan,uni tushunish va tushuntirishga doimo ehtiyoj bo‘lib kelgan. Shu jihatlardan qadimgi Sharqda tanqid fani vujudga kelgan. Garbda kritike Sharqda naqada kabi baholash, saralash ilmlariga keng yo’l ochilgan. Bu fanlar muqaddas manbalar zamirida shakllangan. Keyinchalik badiiy asarlarni o‘lchash, izohlash ehtiyoji paydo bo‘lib, tanqid fani vujudga kelgan. Fanning maqsadi mavjud badiiy asarlarni chuqur o’rganish ba ularni xolis bahlashdan iboratdir.Adabiy tanqid qadimiy hodisa sifatida dastlab Platon, Aristotel, Aristarxlarning adabiy-ijtimoiy faoliyatlarida antik zamondayoq namoyon bo‘lgan edi. Aslini olganda, tanqidning ilk unsurlari xalq og‘zaki ijodida boshlangan. Utmishda badiiy asar haqida ikki xilda: ham og‘zaki, ham yozma shakllarda fikr bildirilganiga duch kelish mumkin. Badiiy asarning ilk yaratuvchisi xalq bo‘lganidek, ularga ilk munosabatni bildiruvchi ham xalqning o‘zidir.
Xalqning badiiy asarlarga og‘zaki tarzda munosabat bildirish an’anasi asrlar osha turli shakllarda davom etdi. Keyinchalik esa yozma adabiyot namoyandalari. Ham o‘z mushoira va adabiy anjumanlarida shunday yo‘l tutdilar. Bunday holatning mavjudligi yozma yodgorliklarda qayd qilingan. O‘zbek va fors-tojik adabiy harakatchiligida Xorun ar-Rashid (IX asr), Abu Bakr al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning u yoki bu badiiy hodisa, asarga munosabatlari jarayonida, shuningdek, Nasr Hasan Marg‘iloniyning "Mahosin ul-Kalom" ("So‘zlarning go‘zalligi"), Muhammad Roduyoniyning (X1asr) "Tarjimon-ul-baloga" ("Nozik ma’nolarning talqinlari"), Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziyning "Funun al-balog‘a" ("Yetuklik ilmlari". XU asr), Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon" va "Majolisun-nafois" (XU asr), Husayn Voiz Koshifiyning (XU asr) "Mahzanul-insho" ("Insho xazinasi"), "Sahifai Shohin" ("Shohona sahifa"), Zahiriddin Boburning "Muxtasar"(XU1 asr) va boshqa qator xilma-xil asarlarida u yoki bu holda namoyon bo‘lib kelgan. To‘g‘ri, yuqorida sanab o‘tilgan asarlarning aksariyatida adabiyotshunoslik va adabiyotning nazariy masalalari yoritilsa-da, aslida, u yoki bu nazariy qarash bahonasida tanqidiy mulohazalar ham ilgari surilgan. Shu ma’noda o‘zbek adabiy tanqidi shu sarchashmalardan suv ichgan g‘oyat qadimiy estetik hodisadir.
"Tanqid" - arabcha so‘z. Uning o‘zagi "NQD", ya’ni "naqada" fe’li. Naqd so‘zi ham shu o‘zakdan. Tanqid arabcha "naqada" so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, muhokama qilmoq, tekshirmoq, o‘rganmoq, nimaningdir xaqqoniyligi va to‘g‘riligini isbotlamoq, yutuq va kamchiliklarini belgilash va nihoyat, badiiy asarni tahlil qilish, izohlash kabi ma’nolarni ifodalaydi. Arabiy lug‘atlarning shahodat berishicha, "naqd" so‘zining bosh ma’nosi -"saralamoq", ya’ni yaxshini yomondan yoki aslni noasldan ajratishdir. Unutmaylikki, bunda dastlab, asosan, pulni saralash ko‘zda tutilgan, hozirgi tilimizdagi "naqd" (nasiyaniig ziddi) ham shundandir. Pulni saralovchi esa "noqid yoxud naqqod" deyilgan¹.
Buning adabiyot ilmiga qanday daxli bor? Shunisi ayonki, Sharq mumtoz poetikasi an’anasi uchlikdan-ilmi qofiya, ilmi aruz, ilmi bade’dan tarkib topgan edi. Tanqid esa ana shu uchlik ichida shakllana boshlagan. Vazn, qofiya va ifoda, tasvir, bayondagi tipik xatoyu kamchilikdar "ayb" (ko‘pligi "ayyub") degan umumiy istiloh ostida maxsus o‘rganilib, har bir muayyan ayb mustaqil nom bilan yuritilgan. Bora-bora adabiyotshunoslikning ana shu ayblarini ko‘rsatadigan, ya’ni badiiy asarlardagi kamchiliklardan voqif etadigan sohasi alohida fan sifatida ajralib chiqqan va uni "ilmi naqd" deya alohida hodisa sifatida qarash an’anaga aylana borgan. Biroq boshda u dastlab ilmi aruz, ilmi qofiya, ilmi bade’da har birining o‘zida naqd qismi sifatida singgan holda mavjud bo‘lgan.
XIII asrning yirik adabiyotshunosi Shamsiddin Muhammad binni Qays Roziy "Al- Mo‘‘jam" kitobida ilmi naqdni alohida fasl qilib ajratgan. Olim bu ilmning ahamiyati, vazifalari haqida ham maxsus fikr yuritadi.
1483 yili Alisher Navoiyning bevosita moddiy va ma’naviy homiyligida bitilgan Atoulloh Husayniyning "Badoyi’ us-sanoye’" asarida ham ayblar alohida bobda bayon etilgan. Alisher Navoiyning yana bir zamondoshi Husayn Voiz Koshifiyning "Badoyi’ ul afkor fi sanoyi’ ul ash’or" kitobida Sharq tanqid ilmi tarixini yoritish uchun muhim manba hisoblanadi. Bu asarning badiiy san’atga bag‘ishlangan an’anaviy kitoblardan farqi shundaki, uning birinchi bobi badiiy san’atlar, ikkinchi bobi ilmi nakd, ya’ni adabiy tanqidga bag‘ishlangan. Koshifiy bu adabiy ilmni yanada mukammallashtirdi, o‘sha ichida topgan juda ko‘p ayonlarni ajratib oldi. Kitobda naqdning lug‘aviy va istilohiy ma’nosi, bu adabiy ilmning vazifalari va ahamiyati juda aniq ta’riflangan: "Nazm aytmak bayonidakim uni naqd ilmi derlar va adabiy ilmlarning biri deb bilurlar va naqd lug‘atda "saralamoq" va "sof" tangani qalbaki tangadan ajratmoq degani. Istilohda eng yaxshi she’rni yomonidan ajratish va ularni o‘zaro farqlash ilmidan iborat va bu ilmni shuning uchun naqd deganlarki, tanga naqqodi (saralovchi) qalbaki tangalar orasidagi haqiqiy tangani ajratsa, bu ilm sohibi (tanqidchi) ham pokiza va beayb suxanni noshoista va ayblik suxanlar orasidan saralab aytishi kerak. Har holda kimki she’r ayblaridan ogoh bo‘lmasa, unga beayb she’rni na’muna qilib ko‘rsatishi lozim"². Ko‘rinib turibdiki, olimning adabiy tanqid oldiga qo‘ygan talabi hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
Qolaversa, grekcha "critike" so‘z bilan ifodalangan (bu so‘zni ruslarda ilk bor Kantemir 1799 yilda "kritik" shaklida taomilga kiritgan) tanqid. V.G.Belinskiy talqinicha, "hukm qilmoq", keng ma’noda esa, mulohaza bildirmoq, fikr yuritmoq ma’nolarida qo‘llangan. Shu sababli tanqid faqat san’at va adabiyot asarlarigagina xos bo‘lmay, turli fanlarga, jumladan, tarix, axloq va boshqa sohalarga ham taalluqlidir. Demak, tanqid tushunchasi doirasining kengligi uning hayotdagi barcha hodisa voqealarga tegishli ekanini ko‘rsatadi. Shu jihatdan tanqid hayotning qaysi bir sohasiga tegishli bo‘lsa, o‘sha jabha nomi bilan ham atalishi an’anaviydir, aytaylik, ijtimoiy tanqid, iqtisodiy tanqid kabi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, rus va Yevropadagi qator xalqlarda realistik adabiy tanqidning san’at va fan sintezidan iborat holda shakllana boshlashi XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Adabiy tanqid harakatdagi estetik tafakkur tarzida adabiy jarayon mohiyatini tahlil qilish va baholash xususiyatini kasb etgan va ijtimoiy-falsafiy estetik qarash shaklida adabiyot va jamiyat munosabatlari qay darajada in’ikos topganligini zamon mafkurasi priemasidan o‘tkazgan holda umumlashtirish san’ati darajasiga ko‘tarilgan. Binobarin, san’at qanchalik ichki xilma-xillikka ega bo‘lsa, tanqid ham o‘sha sohalarga tegishlilik kasb etadi. Bunga teatr tanqidi, kino tanqidi hodisalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. San’at sohalaridan biriga taalluqli adabiyot bilan bog‘liq tanqid-adabiy tanqid deb nomlanadi. Chunki adabiy tanqidning qiziqish doirasini so‘z orqali tasvirlash san’ati deb yuritiluvchi adabiyot tashkil etadi. Adabiy tanqidning rivojlanishi o‘zbek vaqtli matbuoti bilan chambarchas bog‘likdir. Vaqtli matbuot adabiyotga aloqador bu yangi sohani taraqqiy ettirishga o‘z hissasini qo‘shdi. Nashr etilgan badiiy va tarjima asarlarga birinchi marta vaqtli matbuot o‘z sahifalarida taqrizlar bera boshladi. Bu taqrizlar esa adabiy tanqidga keng va izchil shakllanish yo‘lini ocha bordi.
O‘zbek vaqtli matbuoti XX asr boshlaridan e’tiboran o‘z sahifalarida adabiy tanqid haqida, uning ahamiyati, bo‘lajak asarlarga ijobiy ta’siri, umuman, adabiyotning taraqqiyotidagi roli haqida qimmatli ilmiy maqolalar chop etib bordi. Inchunin, "Sadoi Turkiston" gazetasi tanqid istilohi va uning adabiyotga birinchi marta kirib kelayotganligi haqida shunday ma’lumot beradi". Ushbu kalima qo‘limizda bo‘lgan lug‘at kitoblarining ba’zilarida bo‘lsa ham ba’zilarida yo‘qdir. Turkiston viloyatida iste’mol qilinadurgon lug‘at kitoblarida bo‘lmaganlik to‘g‘risinda bu "tanqid kalimasi bizning istiloh orasida yangidir". Gazeta tanqid istilohi "Axbori kabir" lug‘atida "alnoqid" kalimasiga to‘g‘ri kelib "yaxshi narsaning orasidan yomonini ajratib chiqarib tashlamoq" ma’nosini bildirishi, lekin endilikda bu istilohni tatar matbuoti va adabiyotida qo‘llanilayotgan ma’nosida ishlatish lozimligini uqtiradi. Maqola muallifi Ahlullo Habibullo o‘g‘li "tanqid" istilohining bu davrga kelganda butunlay yangi ma’no kasb etishini aytish bilan birga badiiy asarlarga vaqtli matbuot orqali baho berish deb ham tushunadi va shu mantikdan kelib chiqqan holda asarlarning yutuq va kamchiliklarini ko‘rsatishi lozimligini uqtirmoqni unutmaydi.
Uningcha, "Tanqid demak bir musannifning yozib maydoni intishorga qo‘ygan kitobinda kelishmag‘on iboralarni matbuot vositasi ila yozib ko‘rsatmoq demaqdir". Ahlullo bu bilan adabiyotning kelgusi taraqqiyoti bevosita vaqtli matbuotga uzviy bog‘liqligini uqtiradi. Shu bilan birga u tanqidchi odob doirasidan chiqmasligini ham alohida ta’kidlaydi. Muallif maqolasida adabiy tanqidning rus, tatar, ozarbayjon vaqtli matbuotida faol ko‘rinayotganligini e’tirof etadi va o‘zbek tanqidchilarini ham ulardan o‘rganishga da’vat etadi.
"Oyna" jurnalining 1913 yil 32-sonida chiqqan Behbudiyning "Tanqid saralamoqdur" deb nomlangan maqolasi ham tanqidning o‘sha davrdagi ahvoli to‘g‘risida ma’lumot beradi: "O‘qilgan kitoblarni ma’nan taftish etib, undagi nuqsonlarni bayon etmak tanqiddur, taaruz va dushmanlik emas. Bizni Turkistonda yangi maktablar ancha bordur, yangi risolalar xiyla bosilib turibdur, jaridalarda maqola va ash’orlar o‘qilib turibdur, ammo hanuz tanqid davriga yetushganimiz yo‘q"³. Chindan-da, ilk o‘zbek vaqtli matbuoti adabiy tanqidning shakllanish omillaridan biriga aylana bordi, desak yanglishmaymiz
ADABIY TANQID FANI TAMOYILLARI
(Boynazar Yoʻldoshev maqolasi)
Oʻzbekistonda adabiy-tanqidiy qarashlar va adabiyotshunoslik ilmining rivoji XIX asrning ikkinchi yarmidan yangicha tamoyillar kasb eta boshladi. Taniqli adabiyotshunos olim Baxtiyor Nazarovning taʼkidlashicha, XIX asrning ikkinchi yarmidagi oʻzbek matbuotiga, xususan, “Turkiston viloyatining gazeti”ga nazar tashlansa, bugungi tushunchamizga oʻxshash xususiyatlarga ega boʻlgan adabiy-tanqidiy maqolalarga duch kelish mumkin va, aynan, oʻsha davrdan boshlab tom maʼnodagi malakali tanqidchilikka asos solindi.
XX asr shoʻro tanqidchiligi esa adabiy jarayon va yozuvchi erkiga zoʻrakilik bilan taʼsir oʻtkazishga moslashgan edi. Bu hol xatolarni keltirib chiqardi. Lekin kommunistik mafkuraviylik va davr siyosatidan qatʼi nazar, adabiy tanqidning bosib oʻtgan ogʻir yoʻlida maʼlum ijodiy samaralar, jumladan, badiiy mahorat, ijodiy oʻziga xoslikning xususiyatlarini ochib bergan tadqiqotlar yuzaga keldiki, ularni bugungi kunda har tomonlama oʻrganish muhim ahamiyatga ega.
Masalan oltmishinchi yillardan boshlab, adabiy tanqidchilikda yozuvchining hayotiy voqealarning falsafiy mohiyatini chuqur tushunishiga va istiqbolni koʻrishiga yordam beradigan dolzarb maqolalar yuzaga keldi. Tanqidchilikdagi bir qolipli qarashlar va sunʼiylikdan bar qadar voz kechildi. Badiiy asarni sanʼat hodisasi tarzida tahlil qilishga, yaʼni, koʻproq badiiy-estetik masalalarga eʼtibor berildi.
Izzat Sulton, Homil Yoqubov, Vohid Zohidov, Gʻulom Karimov, Matyoqub Qoʻshjonov, Aziz Qayumov, Ozod Sharafiddinov, Laziz Qayumov, Salohiddin Mamajonov, Umarali Normatov, Ibrohim Gʻafurov, Nuriddin Shukurov, Sobir Mirvaliyev, Baxtiyor Nazarov, Norboy Xudoyberganov singari tanqidchilar adabiy jarayonda yuz berayotgan hodisa va oʻzgarishlarni oʻzlarining maqolalari hamda ilmiy ishlarida umumlashtirdilar. Ularning adabiyotimizning tarixi, oʻsha davrdagi adabiy jarayon haqidagi mulohazalari natajasida oltmishinchi-yetmishinchi yillar oʻzbek adabiy tanqidchiligida uslubiy rang-baranglik, risolalar yaratish tanqidchining tarixiy-biografik yondashuvi borasida maʼlum muvaffaqiyatlarga erishildi.
Maʼlumki, oʻzbek adabiy tanqidchiligining yaxlit tarixi XX asrning saksoninchi yillarigacha ham yaratilmagan edi. 1987 yilda Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi Til va adabiyot institutining adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid boʻlimi ilmiy xodimlari oʻzbek adabiy tanqidi tarixini yozib, chop ettirdi. Oʻzbek adabiy tanqidining tugʻilishi va rivojlanish bosqichlari tahlil etilgan mazkur ikki tomlik milliy adabiy tanqidchilik haqida toʻliq tasavvur bera oladi. Lekin, unda adabiy tanqidning juda koʻp muhim masalalari xususida umumiy tarzda fikr yuritilgan. Masalan, oltmishinchi-yetmishinchi yillar adabiy tanqidchiligidagi mahorat va uslub rang-barangliklari hamda oʻzaro taʼsir masalalari, tarixiy-biografik yondashuv tarzidagi risolalar talqini, yozuvchi-tanqidchi faoliyatining oʻziga xos jihatlari haqida umumiy fikrlar bilan chegaralanib qolgan. Shuning uchun ham mazkur masalalar atroflicha tahlil etilib, ularga doir maxsus tadqiqotlar yaratish zarurligi oʻz-oʻzidan ravshandir.
XX asr tanqidchiligida oʻzbek romani, qissachiligi, dramaturgiya, poema va hikoyachiligi kabi adabiy tur va janrlarning tarkib topishi hamda taraqqiyot bosqichlarini ham keng tahlil kiluvchi tanqidiy biografik tadqiqotlar amalga oshirilishi va ularning dunyoga kelishida jahon adabiy tanqidchiligining bu sohada qoʻlga kiritgan yutuqlarining taʼsiri sezilarli boʻldi.
Adabiy tanqid rivojiga jurnallar va gazetalar sahifalarida badiiy adabiyot va adabiy tanqidchilikning muhim masalalariga bagʻishlangan yozuvchi va tanqidchi bahs-munozaralari ham salmoqli taʼsir oʻtkazdi. Bunday tadbirlar adabiy tanqidchilik yutuq va kamchiliklarini oʻz vaqtida aniqlashda muhim ahamiyat kasb eta bordi. Ayni paytda, tanqid nazariyasiga oid ilmiy-nazariy fikrlar ham rivojlandi. Oʻzbek mumtoz va XX asr boshidagi jadid adabiyotining atoqli namoyandalari ijodi yangicha talqinlarini yaratish borasida bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirildi, qolaversa, jadidlar hayoti va ijodini oʻrganish bobida dastlabki qadamlar tashlandi. Bugungi kunda XX asr adabiy tanqidchiligi qoʻlga kiritgan yutuq va kamchiliklar haqida bahs ochish, ularni ilmiy tadqiq etish hozirgi davr oʻzbek adabiyoti va tanqidchiligining tayanch nuqtalarini yanada kengroq idrok qilish, mustaqillik sharofati asosida oʻzligimizni anglashdagi vazifalarimizni yanada chuqurroq tushunishimizga yordam beradi.
Ayni paytda, oʻzbek adabiy tanqidchiligida yutuqlar bilan birga, Gʻarb tanqidchiligidagi shablon va sxemalar toʻgʻridan-toʻgʻri olib kirilganligi, uning oʻziga xos milliylik qiyofasiga maʼlum darajada putur yetishiga sababchi boʻlgan. Bu holatlarning tub mohiyatini, endilikda, jiddiy oʻrganish zaruriyati va imkoniyati yetilganligi ham sezilmoqda. Qolaversa, adabiy tanqidchilik bosib oʻtgan yoʻlni bugungi istiqlol va mustaqillik tafakkuri va mafkurasi nuqtai nazaridan turib tadqiq qilish adabiy tanqid tarixi haqidagi yangicha tafakkur yoʻlini kengaytiradi.
Adabiy tanqid birinchi navbatda, badiiy asarning yutuq va kamchiliklari, mahorat sirlari, hayot bilan adabiyotning chambarchas aloqasi haqida fikr yuritadi. Demak, u, ayni zamonda, maʼlum ijtimoiy tuzum, maʼlum muhitda faoliyat koʻrsatgan ilgʻor ziyolilarning falsafiy, huquqiy, axloqiy qarashlarini ham oʻzida mujassam etadi. Adabiy tanqidda sanʼat turlari va estetikaning uygʻunligini tabiiy hol deb qaramoq lozim. Bu uygʻunlik adabiyot va sanʼatning obrazlilik asosidagi fikrlash doirasini yanada kengaytirishga xizmat qiladi va adabiy tanqidning baʼzida sanʼat darajasiga koʻtarilishiga ham olib keladi.
Yuqorida taʼkidlaganimizdek, tanqidchi faylasuf, huquqshunos, siyosatshunos sifatida faoliyat koʻrsatgan boʻlsa, sanʼatkor, yozuvchi yoki huquqshunosdan koʻp hollarda adabiy tanqidchi erishgan fazilatlarga ega boʻlish ham talab etilgan. Fransuz maʼrifatparvarlarining faoliyatida bunday uygʻunlik, mushtaraklik, ayniqsa, yaqqol koʻrinadi. Shuningdek, adabiy tanqidchi yoki huquqshunosning yozuvchilik faoliyati bilan shugʻullanishi koʻp hollarda amaliy muvaffaqqiyatlarga sabab boʻlishi azaldan maʼlum. Shu bois, shaxsning oʻz haq-huquqlari uchun kurash, sinfiy, siyosiy, iqtisodiy tengsizliklarning barcha koʻrinishlariga barham berish gʻoyalari ifodalangan badiiy detektiv asarlar va filmlarning mualliflari koʻproq huquqshunos-yozuvchilar ekanligi ham tabiiy holdir.
Shu narsani alohida qayd etish kerakki, Qodiriy, Oybek, Ayniy, Choʻlpon, Fitrat kabi mashhur yozuvchilarimiz ham badiiy asar yozishga kirishishdan oldin, eng avvalo, mavzu taqozosiga koʻra, qalamga olinayotgan maʼlum tarixiy davrni chuqur ilmiy va huquqiy asoslarida oʻrganib chiqqanlar. Masalan, Choʻlpon oʻzining “Kecha va kunduz” romanini yozishdan oldin chor Rossiyasi mustamlakasi boʻlgan tuzumdagi oddiy mehnatkashlarning ogʻir ahvoli va ularning huquqiy jihatdan nihoyatda himoyasiz ekanligini chuqur his etgan va tahlil qilgan. Yozuvchi asarida chor Rossiya idora usuli va davlat boshqaruvidagi maʼmuriy tartib-qoidalar faqat hukmron doira uchun xizmat qilib, mahalliy xalqni qullik kishanida ushlab turishga qaratilganligini sanʼatkorona aks ettirolgan. Romanda Akbarali mingboshining zaharlab oʻldirilishi bilan bogʻliq sahna vositasida uning kichik xotini Zebining mazkur jinoyatda ayblanishi va sud qilinishi jarayoni tasviri bu borada ahamiyatlidir. Sud hayʼati begunohligi shundoqqina koʻrinib turgan, aybsiz aybdor Zebi ustidan nohaq hukm chiqaradi. Hakamlar sud hukmi bilan begunoh bir ayolning hayotiga zomin boʻlayotganliklarini ich-ichidan tan oladilar hamda yerli xalqning qanchalar himoyasiz va huquqsiz ekanligidan rohatlanib, kinoyali kulib qoʻyadilar. Koʻramizki, Choʻlpon ijodkor sifatida mazkur parchaga chuqur hayotiy mazmun bagʻishlagan, uni oʻsha tuzumni fosh etuvchi qurolga aylantira olgan.
Umuman, oʻzbek yozuvchilari ijtimoiy-huquqiy mavzularda muntazam qalam tebratib, jamiyatdagi adolatsizliklarni fosh etganligi haqida yana koʻplab misollar keltirish mumkin. Oybek, Abdulla Qahhor, Said Ahmad, Mirmuhsin, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Shukur Xolmirzayev asarlarini tahlil qilar ekanmiz, ularni hayot muammolaridan, xususan, dolzarb ijtimoiy-huquqiy masalalardan xoli holda oʻrganib boʻlmaydi. Ularning ijodida zamondoshlarimiz hayotining turli qatlamlari jiddiy toʻqnashuvlar, keskin ziddiyatlar, qarama-qarshi kuchlar kurashi vositasida yorqin obrazlarda jonlantirildi. Adolat, haqiqat uchun faol kurashuvchi qahramonlar taqdiri koʻplab kishilarga maʼnaviy saboq berdi, dunyoqarash, huquqiy madaniyatni yuksaltirishda muhim omil boʻldi. Xullas, adabiy tanqid atrofidagi munozaralar, ilmiy bahslar, bir-birini tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi turli xil qarashlarning yuz berishi tabiiy hol boʻlib, ular sogʻlom adabiy muhit shakllanishida asosiy tamoyil sifatida xizmat qiladi.
Boynazar YOʻLDOSHYeV
“Sharq yulduzi”, 2012–5
Adabiy tanqidning o‘ziga xos xususiyatlari
Adabiy tanqidning adabiy-tarixiy jarayondagi o‘rni. Adabiy tanqid hayotning badiiy o‘zlashtirilish jarayonini o‘rganuvchi va shu jarayonga faol ishtirok etuvchi, undagi oqimlarga ta’sir ko‘rsatuvchi ilm o‘ziga xos ijod turidir. Bu esa uning xos talablari, xususiyatlari qonuniyatlari hamda ma’naviyatga, badiiyatga, hayotga ta’sir etuvchi kuchi oorlig‘idan dalolat beradi. Adabiy tankid mohiyatidagi ana shu xosliklarni aniqlamay turib, badiiy asar haqida chuqur ilmiy-estetik fikr yuritish mumkin emas.
Adabiy jarayonda tankidning roli haqida V.Belinskiyning quyidagi fikri e’tiborga molik: "Adabiyot va san’at tanqid bilan qo‘l ushlashib boradi va oir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi". Darhaqiqat, biron bir xalq va muayyan bir davrning adabiy-tarixiy jarayonini, adabiy tanqidning ishtirokisiz tasavvur etish mumkin emas. Hatto adabiy tanqidda yangi fikrlar aytish, yangi xulosalar chiqarish uchun unga aslida badiiy asarlar asos bo‘lsa-da, ba’zi xalqlarda ayrim tarixiy davrlarda adabiy tankidning yutuqlari adabiyot va san’atning yutuqlaridan ham salmoklirok bo‘lib, umumiy jarayondan bir qadar ilgarilagan va hatto adabiyot va san’atning yangi-yangi yutuqlari uchun nazariy zamin hozirlashga xizmat kilgan. Masalan, V.G.Belinskiy "Tanqid haqida nutk" makolasida aytgandek, XVIII-X1X asr nemis adabiyotida tanqidiy fikrning rivoji ko‘p jihatdan badiiy adabiyot va san’atning tarakkiyot yo‘llarini avvaldan tayyorlab bergan Turgenovning haqqoniy etiroficha, XIX asr rus adabiyoti taraqqiyotida tankidchi V.G.Belinskiyning ayricha o‘rni bor va u shu adabiyotning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari qatorida katta rol o‘ynaydi.
“Ijtimoiy hayot va adabiy jarayonning shakllanishida adabiy tanqidning tutadigan mavqei - uning grajdanlik pozitsiyasi barqaror xususiyatlaridan hisoblanadi. Tankid muhokamalari, xulosalari ijgimoiy ongga, adabiy taraqqiyotga muayyan shaklda, muayyan yo‘nalishda hamisha ta’sir o‘tkazadi. Bunga eng qadimgi va eng yangi tarixdan o‘tmishdan va bugundan istagancha misollar keltirish mumkin. Basharti tarixda bir kator badiiy yodgorliklar tankid tufayli abadiy yashab koldi desak, mubolaga bo‘lmaydi". Aytaylik, Alisher Navoiyning "Majolisun nafois" asarida zamonasining shoirlari, ustozlari-yu va izdoshlari to‘g‘risida ma’lumot berar ekan, ularning ijodiy o‘ziga xosliklariga alohida to‘xtaladi, ayrim asarlardagi muayyan badiiy nuqsonlar xususida tanqidiy mulohazalarini aytadi, ayni vaqtda mualliflar hayoti va ijodining muhim nuqtalarini yoritadi. Shu bois "Majolisun nafois" o‘z davrida ham, bugun ham ahamiyatini yo‘qotmay kelayotir. Yaratilganiga besh asr bo‘lgan bu asar o‘zbek mumtoz adabiyotining u yoki bu davrini tadqiq etish, o‘rganishda hamon nodir manba sifatida xizmat qilib kelmoqda.
Yana bir misol: Hamzaning bizgacha yetib kelmagan “Qaxramon O‘g‘uz” dramasi haqida 1922 yilda "Qizil bayroq" gazetasida paydo bo‘lgan qisqagina taqriz orqaligina ma’lumotga egamiz. Yoki o‘z vaktida O. Sharafiddinovning Abdulla Qahhorning “Tobutdan tovush dramasi haqidagi maqolasi mafkura zug‘umiga qaramay, adolat prinsipining qaror topa borishida katta ta’sir ko‘rsatdi. Vaqtida aytilgan bitta salmoqli fikr ayrim hajmdor kitoblarga qaraganda ko‘proq naf keltirishi isbotlangan. Behbudiy, Cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriy, Ayniy, Hamza, H.Olimjon ijodiga bildirilgan ayrim siyosiy aybnomalarga qaramay, o‘tgan asrning 20-30-yillarida Vadud Mahmud, Otajon Hoshim, Olim Sharafiddinov, Oybek, H.Yoqubov, M.Shayxzoda kabi tankidchilar tomonidan "o‘z vaktida aytilgan so‘zlar” tufayli ularnnng adabiyotimiz tarixidagi o‘rinlarini belgilashda muxim rol o‘ynadi. Ayrim hollarda mafkurabozlikka berilib, adabiyot ravnaqiga va adiblar qismatiga, hatto mudhish ta’sir o‘tkazib bo‘lsa-da, yuqoridagi misollar asosidagi tanqidning bu ijobiy roli adabiyot tarixining har bir bosqichiga oid talay misollar bilan kayta-kayta tasdiq etilishi mumkin. _
Adabiy tanqid san’atkor mahoratining takomillashuviga, kitobxon estetik didining kamol topishiga ko‘maklashadi, U estetika an’analarini rivojlantirish bilan birga g‘oyaviy-badiiy jihatdai beriladigan baho va mezonlarning ham teranlashuviga o‘z ta’sirini o‘tkarmog‘i joiz.
Adabiy tankid ilmiy-estetik tafakkur taraqqiyotida alohida ahamiyatga ega. Shu sababli tanqid tarixini o‘rganish fakat tarixiy-ma’rifiy jihatdan emas, balki ijtimoiy-estetik jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi: adabiy-badiiy tanqid tarixi saboqlari san’at va adabiyotning bugungi hamda ertangi taraqqiyoti, yo‘llari va vazifalarini tayinlashga yordam beradi. Adabiy-badiiy tanqidchilik oldida estetika an’analarini rivojlantirish vazifalari turadi. Demak tankid: 1) ijtimoiy hayotda ham: 2) ijodkor faoliyatida ham: 3) kitobxon estetik kechinmalarida ham o‘z o‘rniga ega. U: a) ijtimoiy hayotdagi dolzarb masalalarni; b) ijodkor dunyoqarashi, va mahoratini v) kitobxonning estetik talab va badiiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda san’atning o‘z-o‘zini, anglash shakli sifatida ko‘rinadi, muayyan davr, xalq va millat estetik tafakkurining umumiy va ichki rivojlanish qonuniyatlarini oydinlashtiradi. Zero, Belinskiy ta’kidlaganidek, "adabiyotning vazifasi tanqidning vazifasidir "Hukm qiluvchi tanqid bilan, hukm qilinuvchi adabiyotning mazmuni birdir".
Adabiy tanqid "harakatdagi, estetika”dir. Adabiy tanqid adabiyot hodisalarini, adabiy asarlarni tahlil qiladi, ularga baho berar ekan o‘zining ichki xususiyatlarini kashf eta boradi. Ilg‘or adabiy tankid 1) badiiy, asarlarni keng targ‘ib etishga; 2) xalqaro miqyosdagi ilg‘or tamoyillardan muayyan xalq adabiy jarayonini voqif qilishga 3) kitobxonlarning estetik idroki va zavqiii oshirishga; 4) so‘z san’atkorlarining shaxs va ijodkor sifatidagi takomiliga xizmat qiladi.
V.G. Belinskiy adabiy tanqid va ijtimoiy fikr o‘rtasidagi aloqani ko‘zda tutib, haqqoniy tanqid hamisha jamiyatning o‘y va orzularini ifodalaydi, degan edi. Tanqid, yuqorida qayd etilganidek, imkoniyatlar doirasida davr va ruhiyat uchun tamoman yangi haqiqatlarni kashf etib zamonasining san’at va adabiyoti rivojida yangi bosqich boshlanishiga asos solishi mumkin. Ammo bu hodisa, Belinskiyning ta’biri bilan aytganda, buyuk va nodir hodisadir".
Tanqid "o‘z zamonasining go‘zallik haqidagi hukmdor tushunchalarini aniqlash, va ommalashtirish"ni ham o‘z oldiga vazifa qilib oladi. Nazariya go‘zallik qonunlarining tizimli va uyg‘un birligidir: ammo uning bir kemtik tomoni bor: u ma’lum vaqt doirasida qolib ketadi tanqid esa beto‘xtov davom etadi, olg‘a boradi, fan uchun yangi materiallar, yangi ma’lumotlar yig‘adi. Bu harakatdagi estetikadir.’.."
Tankidning yana bir xususiyati - uning publitsistika bilan chambarchas aloqadorligi. Adabiy jarayon hodisalarini va adiblarning ayrim asarlarini tahlil etib, ularning qimmatini keng ommaga tushuntirib berishga va ommaning estetik didini tarbiyalashga mo‘ljallangan tanqid o‘z o‘quvchisiga vaqtli matbuot orqali murojaat etadi. Xalk va uning adabiyoti tarixida boshlanayotgan yangi davrlarda bu xususiyat, ayniqsa, bo‘rtib ko‘rinadi. Yangi uyg‘onish davri hisoblangan XX asr tongidagi o‘zbek jadid tanqidchiligi, Istiklol arafasi hamda Mustakillikning dastlabki yillaridagi o‘zbek tanqidchiligi tarixi buning yorqin dalilidir. XIX asrning birinchi yarmida Belinskiy: tanqid allakachon bizning ommaning (o‘quvchilar va tomoshabinlar ommasining) extiyoji bo‘lib qoldi. Hech bir jurnal yoki gazeta tankid va biobliografiya bo‘limisiz yashay olmaydi", -deb yozgan edi. Bu hol hamma madaniy xalqlar tarixi, shu jumladan, O‘rta Osiyo xalqlari tarixidagi dalillar bilan ham tasdiq etiladi. Shuni esda tutish kerakki, tanqidning adabiyotshunoslikdan uning mustakil qismi sifatida ajralib chiqishi qator xalqlarda, asosan, XIX asrning ikkinchi choragida sodir bo‘ldi. Hatto Belinskiy zamonasida ham, jumladan, uning asarlarida adabiyotshunoslik ko‘pincha bir butun hodisa sifatida maydonga chiqqan.
Tanqidchi obrazli fikrlashi kerak, lekin obrazli fikrlash zo‘rma- zo‘raki bo‘lmasligi, haddan ortiq estetchilikka berilib ketmasligi kerak. U ilmiy fikrlashga bo‘ysunishi va bu tabiiy ravishda kechishi shart. Bunda tanqiddagi obrazlilikni adabiyotdagi obrazlilik tushunchasiga tenglashtirmaslik, badiiy tafakkurni ilmiy tafakkurdan yuqori qo‘ymaslik lozim. Rus yozuvchisi Ye.Vinokurov: "Men adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plamini roman kabi o‘kishni xohlardim ,- deganida tankidiy asardan roman fazilatlarini emas, uning o‘qishliligidagi jozibani fikrlash tarzidagi esse uslubini, fikrlar ifodalashdagi ommaboplikni nazarda tutadi. Tanqidchi, albatta, obrazli fikrlashi mumkin, obrazli fikrlashi shart ham, biroq obrazli tafakkur ilmiy tafakkurga bo‘ysunishi va tabiiy bo‘lmog‘i lozim.
Afsuski, o‘zbek adabiy tanqidchiligida ba’zan ilmiylik “o‘ta” kuchli bo‘lgani holda badiiylik zalvori deyarli sezilmaydigan maqolalar oz emas. Bunday tanqidchilar ilmiy “fikrlash”, mantiqiy fikrlash”dan boshqasini tan olmaydilar. Oqibatda ularning asarlari "akademizm" illatiga mubtalo bo‘lib, uni keng kitobxonlar ham, so‘z san’atkorlari ham o‘qishga qiynaladilar. Bunday asarlarda ehtirossiz, quruq hukm va xulosalar asosiy o‘rinni egallaydi. Bu hukm va xulosalarga keltiruvchi rang-barang dunyo shu hukm va xulosalarni yaratuvchi jonli tahlil tanqidchining o‘z kalbi ko‘rinmay qoladi. Holbuki, adabiy tanqidga xos obrazli tafakkurgina tanqidchilikni ilm bilan bir qatorda, san’at asari ham deb baholashga imkon beradi. Rost, obrazli tafakkur mashhur fiziolog I.P.Pavlovdan tortib, matematik Qori Niyoziy asarlarigacha uchrab turadi. Ammo bu asarlarga biz san’at asarlari sifatida emas, fan asari sifatida qarash lozimligini yaxshi bilamiz. Adabiy - tanqidiy asarlarda esa san’at sifatlarini ham ko‘rgimiz keladi. Bu shunchaki istak emas, ayni vaqtda biologik jarayon hamdir. Lekin bundan qat’i nazar adabiy-tanqidiy fikrni badiiy tafakkur sintezidan o‘tkazishning o‘zigina adabiy tanqidni san’at deyish uchun asos bo‘la olmaydi. Ayni vaqtda tanqidchi obrazli fikr yuritsa-yu, san’atkor tomonidan yaratilgan asarni hayot bilan taqqoslash asosida jonlantirib ko‘rsata olmasa, u o‘zini haqiqiy adabiy tanqidchi sifatini namoyon etolmaydi chunki haqiqiy tanqidchi tahlil jarayonida kitobxonga badiiy asarni faqat tushuntirib berish bilan cheklanmaydi, o‘kilgan narsani birgalikda o‘zlashtirib olishga yordam beradi. Badiiy asardan kitobxon olgan zavq, qayg‘u va shodlikni, badiiy taassurotni to‘latadi, jonlantiradi. Kitobxonga ana shu taassurotni yuqori saviyada ravshan va tushungan holda yana bir karra boshidan kechirishga, mazkur asar haqida to‘g‘ri tasavvur hosil qilishga imkoniyat beradi.
Qisqasi, kitobxon tanqidiy asardagi munaqqidning jo‘shqin hissiyoti, ehtirosini sezib turishi lozim. Ana shundagina tanqidiy asarlar qo‘ldan-qo‘lga o‘tadi, tez tarqaladi. Tanqidchilar ham muayyan darajada san’atkorga o‘xshab kitobxonlarning hurmat-ehtiromiga sazovor bo‘ladilar. V.G.Belinskiy tajribasiga nazar solaylik. U qaysi janrdagi asarni tahlil qilmasin, shu janrda so‘z san’atkori yaratgan obrazlarni badiiyatni qaytadan yana bir marta yaratadi, ularni boyitadi takomillashtiradi, tarashlaydi, kamchiliklarini aniqlaydi. O‘z qalbi va estetik hissiyoti orqali shoir yaratgan badiiy asarga bamisoli qaytadan jon kiritadi. Uning "qo‘li tegishi" bilan badiiy asar bamisoli hayotdan yangi kuch-quvvat oladi: undagi obrazlar ravshanlanadi, teranroq ifodasini topadi, ta’sir kuchi oshadi. Jarayondagi adabiy oqim, tamoyilning to‘g‘ri yo‘nalishdan borishga yoki uni to‘g‘ri yo‘lga solib yuborishga kuchli ta’sir ko‘rgazadi.
Asr boshlarida Fitrat va Cho‘lpon kabi munaqqidlar ijodida obrazli tanqidiy tafakkurning turli ko‘rinishlari uchraydi. I.Sulton, M. Qo‘shjonov va O.Sharafiddinov, I.G‘afurov kabi tanqidchilar ijodi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Adabiy tanqidning bu xususiyati tanqidchining ma’lum ma’noda san’atkor ham bo‘lishini taqozo qiladi.
Adabiy tanqidchi asarni ham tafsilotlarda, ham qismlarda yaxlit ko‘ra bilish qobiliyatiga ega bo‘lmog‘i darkor. Bu qobiliyat tanqidchidan ilmiy teranlik qatorida hayotni ma’lum darajada obrazli anglashni talab qiladi. U badiiy asarni qayta yaratish jarayonida ijtimoiy va axloqiy muammolarni asardagi jonli obrazlar, xarakterlar tasvirini tahlil etish orqali namoyon etadi. Asarda ko‘tarilgan masalalarning ijtimoiy-estetik mohiyatini ochadi. Shu ma’noda adabiy tanqid adabiyotshunoslikning muayyan bir qismi bo‘lish bilan birga, badiiy adabiyotning o‘zi kabi ma’lum darajada o‘ziga xos insonshunosligi hamdir.
"Tanqidchilikning ahvoli bevosita butun adabiyotning ma’rifati darajasini ko‘rsatadi, - deya tanqidni fan qatorida ko‘radi A.S. Pushkin. So‘ngra yana quyidagilarni e’tirof etadi, - tanqid san’at va adabiyot asaridagi latifliklar va kamchiliklarni kashf etuvchi fandir . O‘zbek adabiyotida A.Oripov, R.Parfi noyob iste’dodlarning asarlari ayrim mafkuraviy korchalonlar hamda didi o‘tmas ba’zi kitobxonlar tomonidan nohaq qoralanib va qabul qilinmay turgan kezlarda, didli, haqiqii asarning qadriga yeta oladigan tanqidchilik bu asarlarning qadr- qimmatini to‘g‘ri belgilay oldi va ular ijodining ommalashuvida muhim rol o‘ynadi. Mafkura botqog‘iga botgan tanqid Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir asarlarini yer bilan yakson qilib turgan bir paytda ilg‘or millatparvar tanqidchilar (V.Maxmud, Oybek, H.Yoqubov va x.) ular asarlaridagi qadriyatni to‘g‘ri baholadi va bu tamoyil vaqt o‘tishi bilan o‘zbek tanqidchiligida ustuvor bo‘lib qoldi.
Adabiy tanqidchilik ilmiy-estetik hodisa sifatida. O‘zbek adabiy tanqidchiligi rang-barang, barakali, lekin murakkab, og‘ir yo‘lni bosib o‘tdi, undagi ijobiy va salbiy hodisalarni tarixiylik talablari asosida haqqoniy tahlildan o‘tkazish zarur. Endi har bir ishimizda milliy mafkura asos bo‘lishi kerak. Chunki "milliy mafkura, avvalambor o‘zligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuyg‘ularini, xalqimizning ko‘p asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini jamiyatimiz oldiga bugun qo‘yilgan oliy maqsad va vazifaparni qamrab oladi.
O’zbek adabiy tanqidchilik janrlari
Tanqid janrlarini shartli ravishda ikki yo‘nalishga – adabiy jarayonni hamda yozuvchi hayoti va ijodi masalalarini yorutuvchi yo‘nalishlarga ajratish mumkin. Ammo mazkur bo’linish o‘ta shartli, chunki adabiy jarayonni yorutuvchi sof janrlar bo‘lmaganidek, faqat ijodkor hayoti va ijodini ochishga xizmat qiladigan janrlar ham yo‘q. Haqiqatan ham, tanqidchilik janrlari qaysi janrda bo’lmasin, bevosita adabiy jarayon bilan bog‘liq holda ijodkor va uning asari haqida fikr yuritadi.
Ma’lumki, o’tmishda adabiyotshunoslik va adabiyot tanqid tushunchalari o’zaro chambarchas bog’liq bo’lib, adabiyotshunoslik atamasi hozir ishlatayotganimiz shaklda uchramaydi. Adabiy tanqidchilikdagi janr va shakllar xususida adabiyotshunos olimlar Boturxon Valixo’jayev va Abdug’afur Rasulovlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan. Shuning uchun ham biz mazkur mavzuni yoritishda ularning darslik va ilmiy maqolalari, maruza matnlari manbalariga asoslanib ish kurdik. “Tanqid” arabcha-naqada so’zidan tashkil topgan bo’lib, muhokama qilmoq, topshiriq, o’rganmoq, nimaningdir haqqoniyligi va to’g’riligini isbotlamoq, yutuq va kamchiliklarni belgilamoq va nihoyat, badiiy asarni tahlil qilish, izohlash kabi ma’nolarni ifodalaydi. Demak, bu hol tanqid tushunchasi doirasining kengligi, uning hayotdagi barcha hodisa-voqyealarga tegishli ekanini ko’rsatadi. Shu jihatdan tanqid hayotning qaysi bir sohasiga tegishli bo’lsa, u shu nom bilan ataladi. Jumladan, ijtimoiy tanqid, iqtisodiy tanqid va hokazo.
San’atning turli-tuman sohalari va uning o’ziga xos xususiyatlari nazarga olinib, hozirgi kunda har bir sohaga tegishli tanqid bir-biridan farq qiladi. Bunga teatr tanqidi, kino tanqidi va boshqalarni misol tarzida keltirish mumkin. San’atning sohalaridan biri bo’lmish adabiyot bilan bog’liq bo’lgan tanqid-adabiy tanqid deb nomlanadi. Chunki adabiy tanqidning qiziqish doirasini so’z orqali o’ymakorlarcha tasvirlash san’ati hisoblangan adabiyot tashkil etadi. Adabiy tanqid, bir tomondan, badiiy tanqidning shakllaridan hisoblansa, o’ziga xos xususiyati - adabiyot uning qiziqish doirasi bo’ladi. O’tmish adabiy tanqidchiligini 2 guruhga bo’lish mumkin: Birinchi guruh: 1) Faxriya, 2) She’riy parchalar-g’azalning ayrim baytlari, qit’a, soqiynoma, kichik masnaviy; 3) Ilmi adabga bag’ishlangan asarlar; 4) Dostonlarning ayrim boblari; 5) Tarixiy va tarixiy-esdalik asarlar; 6) Nasihatnomalarni kiritish mumkin.
2- guruh. Bevosita “janr”lar, ya’ni adabiyotshunoslik va adabiy tanqid masalalaridan bahs yurituvchi asarlar guruhi. Bu guruhga: 1) Tazkira; 2) Manoqib-holatlar, Faxriya; 3) Aruz, qofiya va she’riy san’atlarga bag’ishlangan risllalar; 4) Debocha; 5) Ro’znoma va oynomalarda (XIX asrning II yarmi va XX asrning avvali) e’lon qilingan taqriz va ixcham maqolalarni keltirish mumkin. Ikkinchi guruhga kiritilganlarni o’tmish adabiyotshunosligi va adabiy tanqidning maxsus janrlari sifatida qarash mumkin.
Tazkira-arabcha zikr so’zidan olingan bo’lib, esdalik daftari ma’nosini anglatadi. XIII asrda Muhammad Avfiy Buxoriyning “Lubob ul-albob” (“Bilimlar mag’zi”) tazkirasi yaratilgan. Muhammad Avfiy aslan Buxorolik bo’lib, Samarqandda yashab, keyinchalik Xurosonga safar qilib va, nihoyat, Hindistonda turg’un bo’lib qolgan adiblardandir. Uning “Lubob ul-albob” tazkirasi 1221 yilda hind o’lkasida yozib tugatilgan. Taskirada she’r va shoirlar xususiyatlariga bag’ishlangan alohida boblardan tashqari uch asr mobaynida yashab ijod etgan 300 shoirlarning tarjimai holi va ijodi haqida ma’lumot hamda asarlardan namunalar keltirilgan. Muallif shoirlarni zikr etar ekan, o’sha davrdagi jarayonda mavjud bo’lgan ikki yo’nalishni ta’kidlab, bir guruh shoirlar ijodiyotini Rudakiy uslubiga (“Ravoni Ro’dakiy) mansubligini qayd qilsa, boshqa bir guruhdagi shoirlar ijodiyotini Unsuriy uslubiga (“Ravoni Unsuriy”) mansub deb biladi. A.Navoiyning “Majolisun-nafois”i XV asr adabiy muhiti, aniqrog’i shu asrning 39-90 yillari orasida faoliyat ko’rsatayotgan 459 shoir haqida ma’lumot beradi.
20-yillardan boshlangan o’zbek professional tanqidchiligi taqriz, adabiy obzor, problematik maqola, badia, xotira-memuar, tanqidiy-biografik ocherk, adabiy portret, ilmiy-biografik tadqiqot singari janrlar, taqriz-maktub, taqriz-bahs, taqriz-monografiya, maqola-dialog, maqola-suhbat, portret chizgilari, adabiy o’ylar singari shakllardan keng foydalanib keldi.
Tanqidchilik janrlarini shartli ikki guruhga bo’lish mumkin.
1.Adabiy jarayonni tahlil etuvchi janr va shakllar.
2.Yozuvchining hayoti va ijodi masalalarini yorituvchi janr va shakllar.
Umuman, adabiy jarayonni yorituvchi “sof” janrlar bo’lmaganiday, faqat ijodkor hayoti, ijodini ochishga xizmat qiladigan janrlar yo’q. Tanqidchilik va adabiyotshunoslik adabiyot tarixi bilan o’zviy birlik va bog’liqda rivojlangan. O’zbek adabiyoti tarixida adabiyotshunoslikka oid asarlarni, adabiy jarayon haqida ma’lumot beruvchi tazkiralar biz yuqorida qayd etib o’tgandik. Adabiyotshunoslik va tanqidchilikka oid asarlar janrini biz endigina belgilamoqdamiz. Bunda Navoiy, Boburlar ilmiy-nazariy tadqiqot yaratganligini, “Majolisun-nafois” adabiy portret va portret chizgilaridan tashkil topganligini, “Boburnoma”da, Ogahiy, Munis asarlarida xotira, portret chizgilari janrlari diqqatni jalb qilishligini, nihoyat klassik adabiyotda biografik asarlar paydo bo’lganligini nazarda tutmoqdamiz. XX asr arafasida taqriz, maqola singari janrlar vaqtli matbuotda uchray boshlaganligini aniq faktlar misolida aytish mumkin. Asrimiz boshlarida talay gazeta va jurnallar chop etildiki, ular tanqidchilik janr va shakllarining paydo bo’lishi, rivojlanishiga hissa qo’shdi.
Taqriz Adabiy tanqidning eng qadimiy janri. V.G.Belinskiyning “Aqllilik balosi”, A.S.Griboyedov asari, “Zamonamiz qahramoni. M.Lermontov asari”, N.G.Chernishevskiyning “Kambag’allik ayb emas. A.Ostrovskiy komediyasi”, “N.Ogoryov she’rlari”, N.A.Dobrolyubovning “Zulmat ichra nur” singari monografik taqrizlari qimmatbaho uzukka qo’yilgan bebaho ko’z vazifasini o’tadi. Shoh asar shuhratini yetuk taqrizlar avloddan avlodga yetkazganday, tanqidchilikning toji bo’lgan maqolalar taqrizlarning uzoq “umr” ko’rishida o’lmas asarlarning hissasi katta. Demak, taqriz-tanqidchi qalamining qayroqi, “tanqidchining tikonli guli” (I.G’afurov), tanqidiy bahoning izchil o’lchovi, adabiy talqinning lo’nda, siqiq ko’rinishi. Har zamon ruhi taqrizda aks etadi. 20-50-yillar tanqidchiligida, xususan, taqrizda vulgar-sosiologik qarash aks etdi. Asarning qanday yozilganligidan ko’ra u kim tomonidan yaratilganligiga e’tibor berildi. Taqrizchi asarning g’oyaviy asosi, qahramonlarning qaysi sinf vakili ekanligi, sosialistik realizm metodi talablariga qanchalik mosligi singari masalalarga birma-bir to’xtalish joiz edi. Taqrizlar g’oyaviy-estetik yaxlitdan ko’ra, anketa savollariga javobga o’xshab qolardi. 60-yillardan boshlab o’zbek tanqidchiligida g’oyaviy-estetik tahlil jonlana bordi. 60-yillardan boshlab, hayotimizda demokratiya, oshkoralik ruhi aniq sezila boshlandi. “Sinchalak”, “Muqaddas”, “Qadrim”, “Qaro ko’zlar”, “Sevgim, sevgilim” singari asarlarga yozilgan taqrizlar sistemali tahlil, asarning badiiy-estetik mohiyatini ochishga harakat sezildi. “Ulug’bek xazinasi” romani yaratilgach, tanqidchilikning diqqati shu asarga qaratildi. P.Shermuhammedovning “Ulug’bek xazinasi” (“Sovet O’zbekistoni”, 1973 yil 26 avgust), N.Xudoyberganovning “Ikki hayot, ikki o’lim” (Toshkent oqshomi”, 1973 yil 14 sentyabr), I.G’afurovning “Roman tarix oynasi” (“O’zbekiston madaniyati”, 1974 yil 6 avgust) taqrizlari bosildi. Mazkur taqrizlarda g’oyaviy-estetik tahlil, har bir munaqqidning uslubi, nihoyat, turg’unlik yillarining ayrim belgilari aks etdi. P.Shermuhamedov taqrizida roman tili masalasi, N.Xudoyberganov maqolasida qarama-qarshi obrazlar qiyosi, I.G’afurov ishida romandagi uslubiy toblanishlar har xilligiga urg’u beriladi. G’oyaviy-badiiy mukammal asarlar haqida ijobiy taqriz yozilsa, yaxshi asarni “a’lo” deb ulug’lansa, unga katta gunoh bo’lmaydi. O’tkir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qissasi yetuk tanqidchilar tomonidan yuksak baholandi. O.Sharofiddinov “Ona” (“O’zb. Adabiyoti va san’ati) gazetasi, 1982 yil 23-son), M.Qo’shjonov “Onaga ta’zim” (“Qishloq haqiqati” gazetasi, 1982 yil 66-son), S.Mirvaliyev “Ona haqida qo’shiq” (“Yosh leninchi gazetasi, 1982 yil, 23-son), B.G’ulomov “Mehr dostoni” (“Toshkent oqshomi” gazetasi, 1982 yil, 23-son) taqrizlarida “Dunyoning ishlari” qissasidagi yuksak badiyilikni, emosional ta’sirlilikni alohida ta’kidladilar. Tanqidchi N.Xudoyberganov “Me’yor va tasvir” maqolasida “Dunyoning ishlari” yaxshi asar ekanligini tan oladi-yu, biroq uning o’ta maqtab yuborilishiga, qissa muallifini, o’zbekning Aytmatovi, Markesi darajasiga ko’tarib qo’yilishiga qarshi chiqadi. N.Xudoyberganov asarda kamchilik bor ekanligini his qiladi, lekin u nimalarda ko’rinishini aniq aytib berolmaydi. Turg’unlik yillarining illatini taqriz janriga munosabat, uning adabiy jarayondagi o’rnida aniq sezish mumkin. Turg’unlik yillari (70-80) taqrizchiligida ofarinbozlik, ko’tar-ko’tarchilik ruhi yetakchilik qildi,-deb to’g’riqayd etiladi Norboy. Xudayberganov va Abdug’afur Rasulovlarning «O’zbek adabiy tanqidchiligi tarixi»darsligida.-O’rtaga, hatto yaroqsiz asarlar haqida maqtov taqrizlar bosildi. 70-80-yillardagi taqrizlarga qarab o’zbek adabiyoti haqida fikr yuritsak, bizda kashfiyot, nodir, mo’jiza asarlar to’lib-toshib ketdi. Bo’sh asarlar bo’sh taqrizlarda, havaskor tanqidchilar tomonidan maqtalsa, uni tushunish mumkin. Yomoni shundaki, estetik didi yuksak, kitobxonni o’z og’ziga qaratib o’rgangan tanqidchilardan M.Qo’shjonov, I.G’afurov, N.Xudoyberganov, O.Abdullayev, U.Normatovlar “Navro’z”, “Momaqaldiroq” (N.Safarov) “So’nggi barxan”, “Degrez o’g’li”, “Chotqol yo’lbarsi” singari asarlarga maqtov taqrizlar bitdilar. O’rtamiyona asarlar ko’paya borgani, maqtov taqrizlar soni orta borgani sayin tanqidchilikda tang ahvol yuzaga keldi. Tanqidchi Rafael Mustafin “taqriz-so’z bilan berilgan pora” degan aybnomani aytgan edi. Ustiga ustak taqrizni adabiy-tanqidiy janrdan chiqarib tashlashni taklif qildi. Emishki, taqriz adabiy-tarixiy jarayondan chetda turib metodologik asoslarga suyanmasdan yaratiladigan, demakki, ilmga aloqasi yo’q janr deb ham e’lon qildilar (“Voproso’ lit-ro’ “ jurnali, 1985, 10-son, 76-bet). Taqriz madhiyabozlik, oshna-og’aynichilik kasriga qolib yomon otliq bo’ldi. Lekin u adabiy jarayondagi o’rnini zinhor yo’qotmadi.
Adabiy obzor tanqidning qadimiy janrlaridan. V.G.Belinskiy ko’plab adabiy obzorlar yaratib, mazkur janrni yuksak darajaga olib chiqqan edi. Uning “1841 yil rus adabiyoti”, “1842 yil rus adabiyoti”, “Kitob do’konida eshitilib qolingan adabiy gurung” obzor maqolalari yuksak ko’tarinkilik va zavq-shavq bilan yozilgan dialog shaklidan unumli foydalangan, kimlar bilan bahsga kirishgan, jonli takliflarni bayon qilgan edi. Shiddatli Vissarion xronologik obzor yaratadimi, tematik obzorga qo’l uradimi, shoh asarlarni kashf etishni maqsad qilib qo’yadi, o’sha yillar rus adabiyoti umri boqiy asarlar yaratilmaganidan afsuslanadi. Hozir ham adabiy obzor yaratuvchining maqsadi jonli adabiy jarayondagi kurashlar, holatlar, intilishlar samarasi o’laroq mo’jizani, shoh asarlarni kashf etishdir. Obzorchi ma’lum chegaradagi, doiradagi asarlarni o’rganadi. Zamonaviy obzorchi vazifasining mushkulligi shundaki, u jahon adabiyotidagi, aniqrog’i, dunyodagi eng rivojlangan adabiyotlardagi holatni yaxshi bilmoqi, ilg’or tendensiyalardan xabardor bo’lmoqi, insonni mukammal tasvirlayotgan ulug’ ijodkorlarning izlanishlarini ziyraklik bilan kuzatib bormoqi, nihoyat jahondagi ilg’or adabiyotlar tarixidan xabardor bo’lmoqi lozim. To’g’ri, adabiy obzorni hamma adabiyotshunos, tanqidchi yozaverishi mumkin. Lekin donishmand, bilog’on tanqidchi, adabiyotshunos obzorida ostki oqim, yashirin ma’no sezilib turadi. Bunday obzorlar zamonlar o’tishi bilan eskirmaydi, ulardagi ichki mazmun, badiiy ijod qonuniyatlari xususidagi fikrlar hamisha kitobxon diqqatini jalb etib boradi.
O.Sharafiddinovning “Yillar va yo’llar” asarini ilmiy-nazariy obzor desa bo’ladi. 1966 yilda yozilgan. Unda Cho’lpon, Usmon Nosir haqida gaplar aytilgan. M.Qo’shjonovning “Qayta qurish va o’zbek romani”, K.Yashinning “O’zbek adabiyoti yuksalishida” (T., 1964, O’zbekiston nashriyoti), M.Qo’shjonovning “Ma’no-mahoratning bosh masalasi”. 1972 prozasi”, I.G’afurovning 1973 yil prozasi haqidagi “Nasrimizning bugungi tendensiyalari” kabi obzorlari bor. I.G’afurovning 1973 yil o’zbek prozasi haqidagi “Nasrimizning bugungi tendensiyalari” obzorida tarix va inson konsepsiyasi masalasida jiddiy mulohazalar bayon etiladi. Muhimi, munaqqid o’zi yashab turgan sharoitni eng mukammal, haqiqat tantana qilgan davr deb biladi. Munaqqid: “Biz tariximizni sevamiz dedik. Lekin tarix, uning qaysi sahifasini ochib ko’rmang, dahshatli fojialar, dramalar bilan to’liq, nahot biz shu fojialar va dramalarni sevsak? Yo’q, biz o’sha fojialardan omon chiqqan, o’zining ulug’vor va olijanob ruhini saqlab qolaolgan va doimo adolat tantanasi uchun kurashgan, adolat va hurriyat qachon bo’lmasin barqaror bo’lishiga ishongan xalqimizning bosib o’tgan yo’lini, uning yengilmas sog’lom irodasini sevamiz”,-deb yozadi. P.Shermuhammedovning “Nuqtai-nazar haqida” (“Umid muhabbatdadir...” kitobi, 5-47-betlar) obzorida muallif 70-yillarning 2-yarmida yaratilgan proza asarlari, bolalar she’riyati, o’smirlar adabiyoti haqida fikr yuritadi. Ikkinchidan, obzorda “Alpomish” dostonidan tortib Ibn Sinoning “Salomon va Ibsol”, A.Jomiyning “Bahoriston”, Abu Rayhon Beruniyning “Kitobut-tahorim”, “Boburnoma” va “Shohnoma” asarlarigacha tilga olinadi. Uchinchidan, mazkur obzorda umumittifoq adabiyoti qamrab olinadi. Shukshinning “Nuqtai nazar” hikoyasidan tortib, Yuriy Skopning “Xavfsizlik texnikasi”, Ch.Aytmatovning “Dengiz sohilidagi olapar” hikoyasi va boshqa romanlargacha qamrab oladi.
Problimatik maqola mutaxassislargina adabiy-badiiy tanqid janrlarini farqlaydilar, ularning o’ziga xosliklari haqidagi bilimga ega bo’ladilar. Oddiy kitobxonlar uchun taqriz-u obzor, badia-yu tanqidiy ocherk, adabiy portretu xotira-hammasi maqola. Problematik maqola (bahs-maqola, tadqiqot-maqola) tanqidchilik va adabiyotshunoslikning tayanch, asosiy janri. U biron asar poetikasiga bag’ishlangan monografik xarakterda, badiiy ijod muammosi, nazariya masalalarini yorituvchi ilmiy bahs shaklida bo’lishi mumkin. Problematik maqolada ilmiy-nazariy mohiyat, tadqiqotchi konsepsiyasi muhim ahamiyatga molik bo’ladi. V.G.Belinskiy ijodida tanqidiy-falsafiy tajriba nomi bilan yuritiladigan maqolalar diqqatni jalb etadi. “Getening “Rim ellegiyalari”, “Odoyevskiy asarlari”, “Appalon Maykov she’riyati” singari tanqidiy-falsafiy tajribalarda shiddatli Vissarionning jo’shqin subyektiv qarashlari bilan teran ilmiy mushohada o’zaro birlashib, konseptual yaxlitlikni vujudga keltirgan. Bir qancha maqolalarda ilmiy muammoni keng va ishonarli yoritish, olimning subyektiv qarashlari va uslubi, adabiyotshunoslik ilmidagi yangi qarashlardan xabardorligi diqqatni tortadi. Masalan, M.Qo’shjonov maqolalarida mantiqiy izchillik, ilmiy muammo mohiyatini ochishga intilish ko’zga yaqqol tashlanadi. Olim diqqatidan kichik detal, ko’zga tashlanmaydigan u yoki bu belgi chetda qolmaydi. M.Qo’shjonov maqolalarida zo’rma-zo’rakilik, kuchanish sezilmaydi. O.Sharafiddinov maqolalarida hayotiy va adabiy faktning ilmiy-nazariy xulosalar chiqarishga to’liq bo’ysundirilganligi yaqqol ko’rinadi. Haqiqiy olim faktlar mohiyatini yoritadi, ularni quruqdan-quruq sanayverishdan o’zini tiyadi. “Faqat aql-zakovat yordamida faktlarni haqqoniy talqin etish mumkin. Buning uchun fantaziya ham darkor. Manbalardagi faktlar tosh va g’isht misoli. Haqiqiy san’atkor shu materialdan xushbichim imorat quradi”,-deb yozgan edi V.G.Belinskiy.
Badia (esse) adabiy-tanqidiy mavzularda yozilgan, adabiyotshunoslik, estetika, falsafa masalalari erkin talqin qilinadigan janrga badia (esse) deyiladi. Badiada adabiyotshunoslik qonun-qoidalariga to’la-to’kis rioya qilinishi, dalillarning ilmiy jihatidan har tomonlama isbotlangan bo’lishi ko’pam talab qilinmaydi. Badia janrning Yevropa adabiyotidagi asoschisi fransuz yozuvchisi-gumanist va filosof M.Monten bo’lib, 1580 yilda inson va jamiyat taqdiri haqida mulohaza yurituvchi “Esselar” kitobini yozgan. Sharq adabiyotida badianing tarixi ancha qadimdan boshlanadi. Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy ijodida badianing yetuk namunalari mavjud. Ular noma, holat, xotira shakllarida ko’zga tashlanadi. Yozuvchi tanqidi ko’pincha esse janrida yoziladi. Unda ijod va hayot tajribasidan kelib chiqqan xulosalar, qarashlar, kuzatishlar aks etadi. Badia o’zbek tanqidchiligida adabiy o’ylar nomi bilan ham ataladi. A.Muxtorning “Yosh do’stlarimga” (1971, 1980), P.Qodirovning “O’ylar” (1971), A.Oripovning “Ehtiyoj farzandi” (1988), E.Vohidovning “Shoiru she’ru shuur” (1987) to’plamlarini asosan badialar tashkil etsa, badiada ham yozuvchi-tanqidchining betakror qiyofasi aks etib turadi. Tanqidiy-biografik ocherk janri yozuvchi hayoti, adabiy-ijtimoiy mohiyati, asarlarining yaratilishi tarixi, mohiyati xususida, ijodkorning adabiy-tarixiy jarayondagi o’rni, qiyofasi haqida ma’lumot beradi. Tanqidiy -biografik ocherk faktlar va ilmiy xulosalar birligidan tashkil topadi. Munaqqid yozuvchi hayoti, ijodi faktlaridan tahlillar, taxminlar, qiyoslar, munozaralar orqali ilmiy xulosalar chiqaradi. Ilmiy-biografik tadqiqot - adabiyotshunoslikning asosiy janrlaridan biri. 60-yillarga kelib o’zbek adabiyotshunoslari ijodkorning hayoti va ijodini mukammal yorituvchi monografiyalar yaratishga kirishdilar. XX asr adabiyotining asoschilari, yirik nomoyandalari haqida salmoqli tadqiqotlar paydo bo’ldi. Lekin hozirgi kun nuqtai-nazaridan yondashsak ularda ancha-muncha yetishmovchiliklar mavjudligini anglaymiz. Tadqiqotchilar yozuvchilar ijodi va hayoti mukammal yoritilayotgan yozuvchilarni imkoni boricha ulug’lashga, ular hamisha ham g’oyaviy, ham badiiy yuksaklikka ko’tarilganliklarini ta’minlashga intiladilar. Bu holat ular ruhiyatida yetakchi edi. Ilmiy-biografik asar yaratishdagi ikkinchi manba-jonli, ishonchli xotiralardir. Ayniqsa 70-yillardan boshlab o’zbek adabiyoti klassiklari haqida xotiralar yaratila boshlandi. Tanqidchilik janrlaridan biri bo’lgan xotiralarni yozuvchilar, san’atkorlar, olimlar yaratmoqdalar. Shu kungacha “Hamza zamondoshlar xotirasida” (1978), “Oybek zamondoshlar xotirasida” (1979), “Abdulla Qahhor zamondoshlar xotirasida” (1987), “Maqsud Shayxzoda zamondoshlar xotirasida” (1983), “Mirtemir zamondoshlar xotirasida” (1982), “Islom shoir zamondoshlar xotirasida” (1981) nomli kitoblar chop etildi. 70-80-yillarida o’nlab avtorlarning bitta qahramon-yozuvchi haqidagi xotiralari yozilgan bo’lsa, 80-yillarning o’rtalaridan boshlab bitta avtorning bir qancha yozuvchilar ijodiga bag’ishlangan asarlari ham paydo bo’la boshladi.
Adabiy tanqid fanining tarixiy bosqichlari. Abdurauf Fitrat, Cho`lponning adabiy tanqidiy qarashlari
XX asr 20 yillaridan adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi munaqqidlarni ham ikki guruhga ajratib yubordi. Vadud Mahmud, Abduhamid Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat kabilar so‘z san’atining chin ixlosmandi bo‘lib adabiyotga sadoqatini to‘liq namoyon etdi.Ular badiiy asarni siyosatdan holi baholashni maqsad ayladi.Abdurahmon Sa’diy,Sotti Husayn kabilar asardan siyosiy xato topishga urg‘u berdilar.Tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagikuzatishlari,tanqidchining tanqidchi maqolasiga munosabatini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi. Bunda asosiysi ,xolis va adabiyotning mohiyati to‘g‘ri anglangan mulohazalar tanqid kelajagi uchun asos sanaladi. Munaqqidlar faoliyatini o‘rganish talabaning mustaqil muqoyasa etish,aniq xulosa chiqarish malakasini orttiradi.
Adabiy tanqid badiiy asar yutuq hamda kamchiligini shaxsiy g‘araz, maqtovsiz xolis aytish, to‘g‘ri baholash, fikrni ilmiy asoslashni talab etadi. Adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlashishi munaqqidlarni ham ikkiga ajratdi. Vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar S.Husayn,A.Sa’diy,J.Boybo‘latov kabilar ijodida yetakchilik qiladi. Ma’rifiy, ilmiy yo‘nalishdagi fikrlar A.Fitrat, A.Cho‘lpon ,V.Mahmud kabilar ijodining bosh mezoni edi. Mumtoz adabiyot namunalarini e’lon qilish,zamonaviy yozuvchilar ijodining xos jihatini yoritish,adabiy janrlar taraqqiyoti borasidagi fikrlarni namoyon etish munaqqidning sharafli burchi. Fitrat, Qodiriy, Cho‘lponlar badiiy asar jozibasi,estetik qimmati masalasini jiddiy o‘rganib, o‘zlari ham yetuk asarlar yaratishga munosib hissa qo‘shdilar.”Adabiyot nadir”,”Adabiyot qoidalari” kabi asarlarda tanqid,so‘z san’ati,ijodkorga yondashuv yuksak darajada namoyon bo‘lgani kuzatiladi. Ular ijodini noxolis baholagan tanqidchilarning maqolasini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi .”O‘zbek yosh shoirlari”,”O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik”,”Roman ham haqiqat” kabi maqolalarda ijodkor,badiiy asarni baholash jarayoni kuzatilib tahlil etiladi. Badiiy asarga biryoqlama yondashuv,zamonasozlikka berilish tanqid rivojiga putur yetkazishi ma’lum.
"Butun jamiyatimiz tarixi kabi, adabiyotimiz tarixi kabi tanqidchiligimiz tarixi ham bag‘oyat murakkab bo‘lgan, uning har lahzasi ijodiy fikr bilan dogmatizm, haqiqat bilan yolg‘ov vijdoniylik bilan murosasozlik o‘rtasidagi kurashga to‘la" deb yozgan O.Sharafiddinov yuqorida eslatganimiz maqolasida. Binobarin, yaratilajak tanqid tarixi rivojlanish yo‘llaridagi keskinlikni sira yumshatmay, bo‘yamay, ro‘y-rost ko‘rsatib bermog‘i darkor. Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tavqidni xolis, obektiv yul bilan tahdid etishga kirishish boshlandi. Bu silsilada H.Boltaboyevning Fitratning adabiy-tanqidiy qarashlariga bag‘ishlangan qator maqolalari va Fitrat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi, Sh.Yoqubovning "Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati", U.Sultonovning "Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlari", B. Karimovning "Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi o‘rni", H.Umrzoqovning "G‘ozi Yunusning ijodiy yo‘li", U.Jo‘raqulovning "Fitratning tadqiqotchilik mahorati", R. Tojiboyevning "O‘zbek adabiy tanqidi tarixidan" deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
XX asr professional o‘zbek tanqidchiliga shakllanishida Vadud Mahmud hissasi katta. Badiiy idrok tanqidchining asosiy xususiyatlaridan biri. Alisher Navoiy, Cho‘lpon ijodi Vadud Mahmud talqinida. «Alisher Navoiy», «Turk shoiri Ajziy», «Cho‘lponing «Buloqlari» maqolalari va taqrizining tahlili, Vadud Mahmud ijodida tarixiy-qiyosiy, tarixiy-tipologik yondashuvining o‘rni. Tanqidchi asarlarida R.Tagor, M.Gandi, Edgar Po asarlarga munosabat. Unnng maqolalarida vorisiylik masalasi. Navoiy, Fuzuliy, Ajziy asarlarining xolis talqini. Mazkur maqolalardagi ishqi ilohiy, ishqi majoziy haqidagi mulohazalar. V.Mahmud ijodi haqida 20-30 yillar tanqidchiliga.
Adabiy tanqid go‘zallik kashf etishi zarurligi haqida. V.Mahmud «Yosh o‘zbek shoirlari», «Sa’diyning savodi» singari maqolalarda didsizlik, go‘zallikni his etmaslikning tanqid qilinishi.
Tanqidchi ijodida bahsning o‘rni. Vadud Maxmudning vulgar sotsiologizmga qarshi kurashi. Vadud Mahmud va Abdurahmon Sa’diy. Vadud Mahmud va 20-yillardagi Samarqand adabiy-tanqidiy muhiti. Vadud Mahmud va tojik ma’rifatchilari, yozuvchilari, olimlari.
XX asrning birinchi yarmi adabiy-tanqidiy jarayonda Abdurahmon Sa’diyning o‘rni. Unga rus va turk mumtoz adabiyotshunosligining ta’siri. A.Sa’diy ijodida turkiy adabiyot. O‘zbek yozuvchilari ijodining talqini. Navoiy, Yassaviy, Cho‘lpon haqidagi maqolalari.
A.Sa’diy ijodi va mafkura. Mafkura tomonidan tanqidchi erkining bo‘g‘ilganligi. Vulgar sotsiologizmning A.Sa’diy ijodidagi ko‘rinishlari. Uning V.Mahmud, H.Olimjon haqidagi maqolalari. Oybekning «Tanqid sohasidagi savodsizlik va ur-yiqitchilikka qarshi o‘t ochaylik» maqolasida A.Sa’diyga munosabat.
A.Sa’diy Navoiy ijodi tadqiqotchisi. «Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyoti taraqqiyotining yuksak bosqichi» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasidagi yutuq va kamchiliklar haqida Ye.E.Bertels.
A.Sa’diy o‘zbek tanqidchiligida obzor maqolalarning asoschilaridan biri ekani. “O‘zbek yosh shoirlari” (1923), “Olti yil ichida o‘zbek she’riy adabiyoti” (1924), «O‘zbek burjua adabiyotda maqolalarining tahlili.
Adabiy tanqid XX asr boshlarida ancha ijodiy yutuqlarga erishgan esa-da, malum nuqsonlarga yo‘l qo‘ydi. Shular haqida fikr yuritishdan oldin asr boshlarida paydo bo‘lgan har xil tashkilotlar va ularning adabiyot hamda adabiy tanqidga munosabatini ko‘rsatib o‘tish joiz. Zero, XX asrning 20-yillarii adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiyatlardan biri har xil adabiy tashkilotlarning mavjudligi va bir-biriga o‘xshamasligi edi. Buning natijasida ijodkorlarni proletar va dehqon yozuvchisi, inqilobiy yozuvchi va "poputchik" (yo‘lovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o‘sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G‘ayratiy, U.Ismoilov, G‘.G‘ulom -proletariat yozuvchilari, H.Olimjon, Oydin, Sh.Sulaymon, S.Abdulla-inqilobiy yozuvchilar, Elbek va Oybek -"poputchiklar" deb baholangan edi. Bu davrdagi adabiy tanqid: 1) adabiy tansidiy shakllar (janrlar) sohasida; 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi insonni yaratishga munosabat kabi uch sohada izlanganini kuzatish mumkin.
Adabiy tanqidning shakllanish bosqichida o‘zining ilk qadamlarini, asosan, taqrizdan boshlaganin takidlash joiz. Adabiy taqrizlar avval teatr spektakllariga nisbatan ko‘proq yozilgai bo‘lsa, keyinchalik badiiy asarlar yoki alohida to‘plamlar nisbatan ham yozila boshlandi. Bunga "Za-nay" imzoli muallifning "Xalil farakt"."Cho‘l bolasi" taxallusiy muallifning "Yer yulduzlari", S.Ayniyning qissalari, A.Qodiriyning romanlariga yozgan taqrizlari misol bo‘la oladi.
Ayni chog‘da o‘tmishdagi ijodkorlar va zamondoshlar hayoti, adabiy faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi. To‘g‘rulning "Eski shoirlarimizdan Muqimiy", L.Olimiyning "Unutilgan shoir" (So‘fizoda haqidagi) kabi adabiy portret harakteridagi, Fitratning "Muqaddimatul-adab”, Cho‘lponning‘ "Tagor va tagorshunoslik", "500 yil" maqolalarida mumtoz badiiy xazinamizning qimmatini yo‘qotmagani va uning yangn avlodga xizmat qila oladigan tomonlari ochib beriladi. Bu maqolalarning har biri o‘ziga hos fazilatlarga ega, albatta.
Yozuvchi va tanqidchilarning ko‘pchiligi o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bilan shug‘ullandilar. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Sadiy, Elbek, yoshlardan esa H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Mirtemir, Botu, Sh.Sulaymon, Sotti Husayn, A.Qahhor, Oltoy, O.Hoshim, Yunus Latiflar tanqidiy, ilmiy-marifiy ishlari bilan matbuot sahifalarida tez-tez ko‘rinib turdilar. Ular o‘zbek adabiyotining shakllanishiga doir eng muhim muammolar ustida bahs yuritganlar. Shu tariqa, adabiy tanqid o‘z tadrijiy shakllanish jarayonida tubandagi ikki shaklda ko‘rinib turdi:
1. XX asr boshlaridagi o‘zbek matbuotida "tanqid" rukni ostida, asosan, turli ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy mavzudagi bazi adabiy, ilmiy maqolalar, feleton, ocherk, hikoyalar, har xil munozaralar, publitsistik maqolalar shaklida ko‘rinib turdi, janriy xilma-xillik asosida shakllandi, biroq ularda hali qorishiqlik ustivor edi.
2. Yigirmanchi yillarga kelib, matbuotda "Tanqid va adabiy mubohasalar", "Fanniy tekshirishlar", "Matbuot va adabiyot","Sanoi nafisa olamida" kabi yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar, sahna asarlari, darsliklar, nashriyot ishlariga oid taqrizlar elon qilindi. Adabiy jarayonga doir bu xildagi original maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqlar adabiyoti, ularning sanatkorlariga oid maqolalar yoritib borildi.
Sharq va G‘arb sanati, go‘zallik haqidagi qarashlar xususida, shuningdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.Plexanov va A.Lunacharskiylarning estetik qarashlariga bag‘ishlangan maqolalar berila boshlandi, adabiyot va sanatni partiya itoatiga o‘tkazishga oid ko‘rsatmalarni kengrok yoyish harakati boshlandi.
O‘zbek adabiy tanqidining shakllanishida ozarbayjon publitsisti N.Narimonov va tatar adibi O.Ibrohimovlarning ilmiy-nazariy maqolalarining tasiri sezilarli bo‘ldi. O‘sha davrda o‘zbek matbuotida ular yozgan materiallarning bosilishi ijobiy hodisa edi. Ayni zamonda turli adabiy tur va janrlardagi asarlarni baholash zarurati adabiy-tanqidiy fikrning jonlanishiga sezilarli tasir ko‘rsatdi.
O‘zbekistonda yashagan B.Pestovskiy, M.Sheverdin kabi rus yozuvchi va tanqidchilarining o‘zbek adabiyoti va teatr sanatiga bag‘ishlangan chiqishlari adabiy tanqidning faollashib borayotganidan darak berib turadi. Natijada XX asr boshlarida adabiy tanqidning vujudga kelishi jarayonida bir-biridan tubdan farq kiladigan ikki tamoyil ko‘zga tashlanib koldi:
1. Xolisona ilmiy izlanishlar yo‘lidan borish. Bu silsilada Fitrat, Cho‘lpon, A.Sadiy, S.Ayniy, V.Mahmud, Olim Sharafiddinov, O.Hoshim kabi tanqidchi va adabiyotshunoslar va ular qatorida endigina tanqidchilik faoliyatini boshlagan H.Yoqubov, Oybek, Sh.Sulaymonlar izlanishlari kiradi.
2. Vul’gar sotsiologizm asosidagi izlanishlar yo‘li: Bu guruhga mansub adabiyotshunoslar madaniy merosga nigilistik munosabatda bo‘lib, adabiy dalillarni talqin qilishda sxematizmga yo‘l qo‘ydilar. Masalan, talantli tanqidchi S.Husayn o‘zbek adabiyotining yosh xodimlarini tarbiyalashda, istedodlarni adabiyotga olib kirishda yaxshi tashabbus ko‘rsatdi. Ammo A.Qodiriy ijodini vulgar sotsiologizm nuqtai nazaridan turib, sxematik tarzda tahlil qildi. Bunday nuqsonlar Miyonbuzruk Solihov, Ziyo Said, Umarjon Ismoilov, Yunus Latif, J.Boybo‘latov kabi tanqidchilar ijodida ko‘p uchrar edi.
“Tanqid nima?" degan savolga birinchilardan bo‘lib Axlullo Haybul, Elbek, Vadud Mahmud, Nemat Hakim, Abdurahmon Sadiy o‘z maqolalarida javob izlay boshladilar.
O‘z davrining ziyoli kishilaridan biri, shoir, nosir, pedagog Elbek tanqidchilik sohasida samarali ishlar qildi. Uning tanqid haqidagi fikrlari V.Belinskiy qarashlariga yaqinligi bilan ajralib turadi. U tanqid deganda har qanday sohada ishlovchi kishilarning o‘z kasbi bo‘yicha yaratilgan asarlarining yutuq va kamchiliklarini shaxsiy g‘araz yoki maqtovlarsiz, xolisona aytib, ularga to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishni nazarda tutadi. "Tanqid demak, bir ishda yo bir narsada bo‘laturg‘on kamchiliklarni shul ishning ishlovchilariga ko‘rsatib, kuzatdiruv va to‘ldiruv uchun aytiladurg‘on so‘z demakdur".
Ne’mat Hakim esa tanqidnint fannny (ilmiy) tanqid, satirik tanqid, adabiy-badiiy tanqid kabi turlari hakida gapirarkan, ilk bor uning ichki tasnifini amalga oshiradi va har biriga xos farqli xususiyatlarinn tushuntiradi, shu tariqa adabiy tanqid xususidagi tushunchalarni kengaytirishga harakat qiladi. U tanqidchilar orasida A.Sadiy faoliyatini maqullaydi. Chindan-da, A.Sadiy jiddiy masalalar haqida birinchilardan bo‘lib fikr yuritardi, binobarin, uning tanqid haqidagi mulohazalari ham diqqatga sazovor.
XX asr boshi adabiy tanqidchiligida: a) tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi kuzatishlari; b) yozuvchining badiiy asarlarga bahosi yoki yozuvchi tanqidi; v)tanqidchining tanqidchilar maqolalariga munosabati singari uch yo‘nalish ko‘zga tashlanadi.
Aytib o‘tish joizki, uchala yo‘nalishda yaratilgan tanqidiy ishlar orasida ilmiy, obektiv mulohazalarga ega ishlar qatorida dalillarni buzib ko‘rsatadigan subektiv namunalar ham uchraydiki, bunday qarashlar adabiyotning, adabiy tanqidning to‘g‘ri rivojlanishiga salbiy tasir ko‘rsatar edi.
Adabiy tanqidning jonlanishida tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi xolisona fikrlari muhim rol o‘ynadi. Jumladan, Hamza va A.Qodiriy ijodi haqidagi dastlabki ilmiy maqolalar shunday qimmatga ega.
A.Sadiy Hamza ijodi haqida fikr yuritar ekan, unga sho‘ro davri va uning mafkurasi nuqtai nazaridan baho bersa-da, jumladan, uning quyidagi so‘zlari Hamzaning adabiyotda tutgan o‘rnini to‘g‘ri belgilagani bilan bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas: "Xususan asarlarining ko‘pi o‘zbeklarning zamondagi o‘z turmushlaridan, shu vaqtdagi turli ijtimoiy hayot voqealaridan olinib yozilgan bo‘lmoqlari ayrim diqqatni jalb etib turadi. O‘zida yurak shoiri bo‘lish, muzikachilik va turli kuylar ixtiro etish, dramaturglik ham artistlik yig‘ilgan bir shaxsni ham biz hali yolg‘iz Hakimzoda o‘rtoqda ko‘ramiz".
XX asr boshlaridagi adabiy tanqid Hamza ijodini o‘rganishda ikki yo‘ldan : biri Hamza ijodiga obektiv, sanat mezonlari asosida baho berish va ikkinchisi Sho‘ro mafkurasi taqozosiga ko‘ra Hamza ijodini soxtalashtirish yoki uni mohiyatan sho‘ro mafkurasi talablariga muvofiqlashtirgan holda talqin qilish yo‘lidan bordi. Shu qarashdagi mudaqqidlar unga "sho‘ro ijodkori" degan siyosiy yorliqni “sharaf”ga aylantirdilar.
Birinchi yo‘nalishda izlangan "Bog‘bon" taxallusi, munaqqidning "Iffat qurboni", "Yulg‘inboy" kabi taqrizlari etiborli. Muallif ularda "Boy ila xizmatchi" "sanoyi nafisa" nuqtai nazaridan talabga javob bermasligini etirof etib, aktyorlar o‘yinidagi zaif tomonlarni to‘g‘ri ko‘rsatadi.
Teatr tanqidchisi Mirmulla Shermuhammedov Hamza asarlarini odilona va xolis, o‘zi aytganidek, "betarafona" tahlil etadi.
Shu tariqa matbuotda "Qizil qalam" majmuasida Hamzaga bag‘ishlab yozilgan maqolalar, shoir asarlariga berilgan taqrizlar malum manoda hamzashunoslikning o‘ziga xos o‘zanga aylana boshlanganini taminlaydi. Ammo hamzashunoslik shoir ijodini sho‘ro tuzumi manfaatlari nuqtai nazaridan baholashni ham unutmadi. XX asrning 20-yillari oxirlarida boshlangan bu qusurli biryoqlama jarayon 80-yillargacha adabiy tanqidda davom etdi. Shu uzoq muddat davomida hamzashunoslik murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hamza shaxsiyatini "qip-qizil" proletar shoiri, kompartiya mafkurasiga sodiq, diniy etiqoddan qaytgan ijodkor tarzida ko‘rsatish asosida uni "o‘zbek sovet adabiyotining asoschisi, yalovbardori"ga aylantirdi. Adabiyotshunos Q. Yo‘ldoshev to‘g‘ri takidlaganidek: "Hamza bir umr davridan oldin yurgan. Shu bois bir umr fojeaviy hayot kechirgan. Bir umr o‘z xalqini o‘tli muhabbat bilan suygan, biroq o‘sha xalq zakovatli o‘g‘loni qalbini na tirikligida, na hayotdan ketgach, to‘liq tushunolmagan...
Hamza ijodi ataylab ko‘tar-ko‘tar qilindi. U o‘ziga davrdosh, kayfiyatdosh bo‘lgan ijodkorlarga qarshi qo‘yildi"⁴. Binobarin, Hamza ijodini qanday bo‘lsa, shundayligicha, obektiv baholash zarurati istiqlol tufayli jiddiy ehtiyojga aylandi.
O‘tgan asrning 20-yillaridan etiboran adabiyot va adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi - ularning muhim xususiyatidir. Bunga Cho‘lpon asarlarining adabiy tanqidda jiddiy munozaralarga sabab bo‘lganini misol qilib ko‘rsatish kifoya.
Adabiy jarayondagi munozaralar ikki yo‘nalishda olib borildi. Birinchi yo‘nalishga shoir ijodiga ob’ektiv, to‘g‘ri baho berilgan. Bunga A.Qodiriy, A.Sadiy, V.Mahmud, A.Alaviya, qisman Z.Bashir va Oybeklarning taqriz va maqolalarini mansub deyish mumkin.
Ikkinchi yo‘nalishga Ayn, Usmonxon, Miyonbuzruk Solihov, 30-yillardan boshlab esa A.Sa’diy va Tuyg‘unlar yozgan taqriz va maqolalar mansub, bo‘lib ular Cho‘lpon ijodiga sof "markscha-lenincha" estetika nuqtai nazaridan baho berish asnosida shoir qismatining fojeaga giriftor etilishini tezlashtirishga sabab bo‘lishdi⁵.
Afsuski, o‘zbek adabiyoti va tanqidchiligining tug‘ilishi hamda shakllanishi jarayonida, aniqrog‘i, XX asrning 20-30-yillarida iste’dodlarga shunday yondashish qaror topa boshlagan edi. Ayniqsa, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti birinchi sekretari Akmal Ikromovning davr mafkurasiga asoslanib, Cho‘lpon ijodiga noto‘g‘ri yondashuvi bu jarayonni yanada keskinlashtirdi. Bunday biryoqlama qarashlar A.Qodiriy, A.Cho‘lpon, A.Fitrat singari adiblarning nohaq qamalib, fojeali qatl etilishlariga olib keldi.
Badiiy ijodda g‘oyaviylik bilan badiiylik bir-biriga shu darajada birlashib, qorishib ketgandagina chinakam san’at asari paydo bo‘ladi. Ularning birini ikkinchisidan yuqori qo‘yish, badiiy ijod mohiyatini ijtimoiy borliq taraqqiyoti qonuniyatlaridan kelib chiqib tushuntirish, talqin etish vulgar sotsiologizmga olib keladi, adabiy-badiiy, ilmiy-estetik tafakkur ravnaqiga putur yetkazadi.
XX asr 20-yillarining ikkinchi yarmiga kelib qator yosh shoirlarning kitoblari nashr etildi, jumladan, 1925 yil Oltoyning "Yer yulduzlari" to‘plami bosib chiqdi-yu, unga adabiy tanqid darhol o‘z munosabatini bildirishga shoshildi.
Oltoy "Nafis adabiyotda sog‘lom mafkura va sog‘lom tanqid kerak" (1928), Sotti Husayn "O‘zbek adabiyotining hozirgi muhim masalalari" maqolalarini proletar adabiyoti muammolariga bag‘ishlashdi. 1929 yili nashr etilgan "Ko‘rmana" to‘plamiga yozgan so‘z boshisida S.Xusayn undan o‘rin olgan yigirmaga yaqin ijodkorlarning hammasini proletar yozuvchilari tarzida baholab, sub’ektivlikka yo‘l qo‘yadi. Shu tariqa adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlasha bordi.
Sheriyat, nasr va dramaturgiyada aksini topgan yangi inson obrazini tahlil qilishga adabiy tanqid sustroq kirishdi. Bu masalada ham taqriz oldinda bordi. Taqrizchilar M.Shermuhammedov, Ayniy, G‘ayratiy, Elbek, Oybek, X.Olimjon, Ziyo Said singari ijodkorlar va O.Sharafiddinov, O.Hoshim, S.Xusayn, A.Sadiy, Anqaboy kabi tanqidchi, adabiyotshunoslar edilar. Bular orasida ismi sharifi aniqlanmagan, faqat shartli taxalluslari ma’lum mualliflar ham bor. Chunonchi, "Mudbir" taxallusli tanqidchi Hamzaning "Istibdod qurbonlari'' dramasi haqida fikr yuritdi, undagi yangi obrazlarni o‘sha davrga mos holda tahlil qildi.
Choʻlpon «ADABIYOT YASHASA - MILLAT YASHAR...»(Ozod Sharafiddinov)
Har qanday chinakam iste’dod sohibi kabi Abdulhamid Cho‘lpon ham ijodning deyarli hamma sohalarida samarali faoliyat ko‘rsatgan. U ham shoir, ham nosir, ham dramaturg, ham tarjimon, ham publitsist bo‘lishi bilan birga, barkamol munaqqid, mohir adabiyotshunos, o‘ziga xos tarzda fikrlaydigan san’atshunos ham bo‘lgan.
Uning badiiy asarlari xalq ma’naviyatini shakllantirishda qancha muhim rol o‘ynagan bo‘lsa, adabiy-tanqidiy maqolalari ham shunchalik katta qimmatga ega. Ammo istibdod zamonida Cho‘lpon ijodini o‘rganish u yoqda tursin, nomini tilga olish ta’qiqlangani uchun keng jamoatchilikkina emas, hatto adabiyotshunos mutaxassislar ham Cho‘lpon ijodining bu qirrasi to‘g‘risida g‘oyat mavhum va tumanli tasavvurga ega edilar. Faqat so‘nggi yillardagina Sh. Turdiev, N. Karimov, B. Do‘stqoraev, M. Olimov, U. Dolimov, Z. Eshonova, D. Quronov, U. Sultonov kabi adabiyotshunoslarning harakati bilan Cho‘lponning. inqilobdan oldin va keyin chop etilgan, hozir esa topilishi amri mahol bo‘lib qolgan, jurnallar va gazetalarda sochilib yotgan adabiy-tanqidiy asarlari ilmiy muomalaga kira boshladi. Surxondaryolik yosh cho‘lponshunos N. Yo‘ldoshev esa Cho‘lpon hayoti va ijodiga doir bibliografiya e’lon qilib, unda birinchi marta Cho‘lpon maqolalarining ro‘yxatini berdi. Bibliografiyada ko‘rsatilishicha, shoirning 1914—1937 yillar mobaynida chop etilgan adabiy-tanqidiy maqolalari hozircha 63 ta ekan. Izlanishlar davom ettirilsa, bu raqamning ko‘payishi turgan gap.
Maqolalar bilan tynishish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, Cho‘lpon o‘zini professional munaqqid yoki muayyan akademik qoidalar asosida ish yurituvchi adabiyotshunos olim deb hisoblagan emas. Cho‘lpon estetika bobida, san’at nazariyasida yangi sahifa ochgan emas, jahon san’atini va san’atshunosligini batamom yangi yo‘llarga burib yuboradigan tugal ta’limot ham yaratmagan. Shunga qaramay, yangn o‘zbek adabiyoti tarixini Cho‘lponning adabiy-tanqidiy faoliyatisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yangi o‘zbek adabiyotini shakllantirishda, 20—30-yillardagi g‘oyat murakkab ijodiy kurashlar muhitida unda izchil realistik uslubning ustivorligini ta’minlashda Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlarining ahamiyatini kamsitish mumkin emas. Cho‘lpon munaqqid sifatida, birinchi navbatda, adabiyot va san’atning amaliy masalalari bilan shug‘ullangan, yanada aniqroq aytganda, ma’naviy uyg‘onish va madaniy rivojlanish asosida adabiy jarayon davomida qo‘ndalang bo‘lgan dolzarb muammolarga javob topishga intilgan, shu tarzda adabiyotni o‘z davrining ilg‘or g‘oyalari bilan boyitishga, Sharq va G’arbning bebaho tajribasini yangi o‘zbek adabiyotiga olib kirishga harakat qilgan.
Cho‘lpon adabiy-tanqidiy merosining ahamiyati faqat shu bilan cheklanmaydi. Yuqorida aytganimizdek, Cho‘lpon tanqidiy faoliyati bilan estetika sohasida yangi bir ta’limot yaratishni maqsad qilib qo‘ymagan bo‘lsa-da, uning maqolalarini ichki yaxlitlikdan mahrum, har xil yillarda har xil munosabatlar bilan yozilib, har xil narsalar to‘g‘risida bahs yurituvchi parokanda asarlar yig‘nog‘idan iborat deb qarash mumkin emas. Aksincha, har bir maqolaniyg yugurik misralari ortidan Cho‘lponning o‘zi qarab turganday bo‘ladi. Har bir maqolada Cho‘lpon shaxsiyatining aniq muhri borki, xuddi shu narsa ularni bir yaxlit holga keltirib turadi. Cho‘lponning adabiy-tanqidiy merosi bu ulug‘ adib shaxsiyatining turli qirralarini, madaniy saviyasini, e’tiqodi va dunyoqarashini o‘rganishda, ijtimoiy hayotning muhim jihatlariga uning munosabatini aniqlashda, ijodiy biografiyasining ba’zi nuqtalarini to‘laroq yoritishda ham g‘oyat ahamiyatlidir. Biz bu merosni muayyan tartibda o‘rganish natijasida Cho‘lponning g‘oyaviy-estetik evolyutsiyasi qanday kechgani haqida tasavvurga ega bo‘lamiz, hatto «ijtimoiy tuzum va iste’dod» degan muammoni qo‘yib, sovet voqeligi Cho‘lponning san’atkor sifatida o‘sishiga qanday salbiy ta’sir etganini, bir san’atkor taqdiri misolida totalitar tuzumning chinakam iste’dodga qanchalik dushman ekanini to‘laroq tasavvur etishimiz mumkin.
Cho‘lponning birinchi tanqidiy asari «Adabiyot nadur?» degan maqola bo‘lib, «Sadoi Turkiston» gazetasida 1914 yil 4 iyun kuni e’lon qilingan. Bu maqola, umuman, Cho‘lponning matbuot yuzini ko‘rgan ilk asarlaridan biridir. Cho‘lpon uni 16 yoshida yozgan. Maqola shaklan juda ixcham bo‘lsa-da, mazmunan g‘oyat teran. Undagi fikrlar va mulohazalar shu qadar pishiqki, 16 yashar o‘smirning shunchalik tiyraklik bilan qalam tebratganiga qoyil qolmay ilojingiz yo‘q. Faqat favqulodda iqtidorga ega odamgina 16 yoshida tafakkurning bunchalik yuqori pog‘onalariga ko‘tarilishi mumkin. Sarlavhaning o‘zidanoq ayon ko‘rinib turiptiki, maqola juda muhim masalaga bag‘ishlangan. Adabiyot adabiyot bo‘lgandan beri Sharqda ham, G’arbda ham ne-ne buyuk iste’dod sohiblari «Adabiyot, san’at nadur? Uning kimga keragi bor? San’atkor kim? U jamiyat oldida burchdormi? Burchdor bo‘lsa, bu burch nimalardan iborat? Burchdorlik bilan ijod erkinligi o‘zaro qanday chiqishadi?» kabi muammolarga ro‘para kelishgan. Ko‘rinib turiptiki, bular ijodning hayot-mamot masalalari, ijodkor ularni loaqal o‘zi uchun hal qilmay turib, e’tiqod qilib olsa arziydigan estetik nrintsiplarni aniqlamay turib samarali ijod qilolmaydi. Lekin shunga qaramay, hanuz adabiyot va san’atning yetakchi xossalarini qamrab oladigan, hamma davrlar uchun baravar ma’qul bo‘ladigan universal ta’rif, mukammal javob topilgani yo‘q. Buyuk san’atkorlarning javoblarida ham masalaning ayrim jihatlarigina, adabiyot va san’atning ayrim xislatlari, ayrim fazilatlarigina ifodalanadi.
Tabiiyki, Cho‘lpon ham adabiyot olamiga qadam qo‘yishi bilanoq shu muammoga ro‘para keldi va unga javob nzlashga majbur bo‘ldi. Shunisi diqqatga sazovorki, Cho‘lpon o‘z izlanishlarida yolg‘iz emas edi. Xuddi shu davrda boshqa o‘zbek ziyolilari ham «adabiyot nadur?» degan muammoga javob izlab ancha urinishgan. Masalan, qo‘qonlik mashhur ma’rifatparvar, «Ash’ori nisvon» degan majmuaning muallifi Ibrohim Davron 1909 yildayoq «Turkiston viloyati gazetasi»da «Shoir nadur?» degan maqola e’lon qiladi. Yoki adabiyotshunos olim Begali Qosimovning ta’kidlashicha, 1914 yilda Mirmuhsin Shermuhamedov bilan Saidahmad Vasliy o‘rtasida adabiyotning mohiyati, vazifalarn va jamiyat oldidagi burchi to‘g‘risida bahs-munozara bo‘lgan. Qolaversa, bunday izlanish faqat turkistonlik ziyolilar o‘rtasidagina sodir bo‘lgan emas. Xuddi shu yillarda qo‘shni Qozog‘istonda ham, Ozarbayjon yohud tatarlar yurtlarida ham adabiyotning, mohiyatini izlash, uning jamiyat hayotidagi, millat ravnaqidagi ahamiyatini aniqlash harakati ancha avj olgan edi. Natijada, «adabiyot nadur?» degan mangu savolga turli mintaqalarda bir-biriga yaqin javoblar paydo bo‘la boshlagan edi, Ozarbayjon adiblari Jalil Mamadqulizoda yohud Abdurahim Haqverdievlarning, tatar yozuvchilari Abdulla To‘qay, yohud Olimjon Ibrohimovlarning XX asr boshlarida chop etilgan adabiyot haqidagi maqolalari fikrimizning dalili bo‘la oladi. O’z izlanishlari oqibatida ular naqadar bir-biriga yaqin xulosalarga kelganini ko‘rsatish uchun bir konkret misolga murojaat qilaman: taniqli qozoq jurnalisti, ma’rifatparvar va demokrat M. Seralin o‘zi muharrirlik qylgan «Ayqap» jurnalining 1922 yildagi 1-sonida yozadi: «Til va adabiyot xalqning qalbi va ruhidir... adabiyotsiz xalq zabonsiz boladay gap. Bunday bola boshqalarga o‘zining dardu quvonchlarini gapirib berolmaydi. Xalqlarni bir-biriga yaqinlashtiradigan eng kuchli vosita til va adabiyotdir. O’z adabiyotining haqiqiy qadr-qimmatini bilgan xalqlarning farzandlarigina o‘z tilini chinakam ardoqlay oladi. Qozoq xalqining o‘z tili va o‘z adabiyoti bor... bizning burchimiz unutilib yotgan ulkan xazinalarni yuzaga olib chiqish va hammaning mulkiga aylantirishdir»[1].
Endi Cho‘lponga murojaat qilaylik. «Yosh munaqqid «Adabiyot nadur?» maqolasida, birinchi navbatda, adabiyotning ijtimoiy mohiyati to‘g‘risida fikr yuritadi. Uning fikricha, adabiyot millatni taraqqiy ettirish vositasi, uning ma’naviyatiny ta’minlaydigan omil. Cho‘lpon bu xulosaning chinligiga shu qadar ishonganki, maqolada hech qanday e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan tarzda «adabiyot yashasa — millat yashar» deya tasdiqlaydi:
«Ha, to‘xtamasdan harakat qilib turg‘on vujudimizga, tanimizga suv, havo naqadar zarur bo‘lsa, maishat yo‘lida har xil qora kirlar bilan kirlangan ruhimiz uchun ham shul qadar adabiyot kerakdir. Adabiyot yashasa — millat yashar. Adabiyoti o‘lmag‘an va adabiyotining taraqqiyotiga cholishmagan va adiblar yetishtirmagan millat oxiri bir kun hissiyotdan, o‘ydan, fikrdan mahrum qolib sekin-sekin inqiroz bo‘lur».
Biri Turkistonda, biri Qozog‘istonda turib, bir-biridan bexabar holda ikki muallif deyarli bir xil tarzda adabiyotning mohiyati, jamiyat hayotidagi, millat ravnaqidagi ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritmoqda. Bundagi mushtaraklik tasodif emas, albatta. Bu shu bilan izohlanadiki, XX asr boshlarida Turkistonda ham, Qozog‘istonda ham ulug‘ Uyg‘onish shabadalari esa boshlagan edi. Turkistonda shu kezlarda tarix maydoniga kirib kelgan, keyinchalik «jadidlar» deb nom olgan fikri ochiq, taraqqiyparvar ziyolilar bu uyg‘onishni ta’minlagan asosiy kuch bo‘ldi. Ular mustamlakachilik siyosati tufayli Turkiston zabun ahvolga tushib qolganini, xalq jaholat va nodonlik qo‘ynida, erksizlik bo‘yinturug‘i ostida ikkiyoqlama zulm iskanjalari ostida qattiq ezilib yotganini chuqur angladilar va bunday hayotni o‘zgartish, yangilash zarurligi haqidagi g‘oyalarni olg‘a surdilar. Ular xalqni ma’rifatli qilishni, saviyasini ko‘tarib, oq-qorani taniydigan qilishni yangilanishning birlamchi sharti deb bildilar va shu olijanob niyatni amalga oshirish uchun fidoyilik bilan ishga kirishdilar. Ular har xil ta’qib va ta’qiqlarga qaramay, moddiy qiyinchiliklarni yengib maktablar ochdilar, darsliklar yaratdilar, gazetalar chiqardilar, nashriyotlar ochib kitoblar chop etdilar, turli madaniy-ma’rifiy to‘garaklar ochdilar... Xullas, qisqa muddat ichida jadidlar millatning sadoqatli va fidokor farzandlari sifatida tanildi.
Cho‘lpon shu ulug‘ ma’rifatparvarlik harakatining qanotlarida ijod maydoniga kirib keldi. U mustaqil o‘qib o‘rganish oqibatida g‘oyat yuksak madaniy saviyaga ega edi. Sharq klassiklari, ayniqsa, turk va hind yozuvchilarining asarlari bilan, shuningdek, Ovro‘pa va rus adabiyoti bilan puxta tanish edi. Shuning uchun 15—16 yoshlaridayoq ma’rifatparvarlik g‘oyalarini qabul qilishga har jihatdan tayyor edi. Shuning uchun Cho‘lpon yoshligiga qaramay, Turkistonning taqdiri to‘g‘risida, millatning istiqboli haqida chuqur qayg‘urish bilan o‘ylay boshladi. U ham jadidlarga ergashib, xalqni jaholat va nodonlik, erksizlik va qashshoqlik botqog‘idan qutqarib olishning birdan-bir yo‘li ma’rifat degan e’tiqodga keldi. Millatni ravnaq toptirish uchun, birinchi navbatda, uni mustamlaka asoratidan xalos etish kerak, buning uchun esa xalq o‘zinn o‘zi tanigan bo‘lmog‘i, hammani birlashtiradigan, yakdil qiladigan milliy iftixor tuyg‘usiga ega bo‘lmog‘i kerak. Cho‘lpon xalqni shu darajaga yetkazishga yordam beradigan imkoniyatlar, chora-tadbirlar izlaydi va adabiyot ularning eng samaralisidir degan to‘xtamga keladi. Shuning uchun ham yosh munaqqid komil ishonch bilan hatto millatning yashashini adabiyotning yashashiga bog‘liq qilib qo‘ydi. Ehtimol, Cho‘lpon bu o‘rinda biroz ehtirosga berilgandir. Biroz mubolag‘aga yo‘l qo‘ygandir, lekin hech shubha yo‘qki, XX asr boshlaridagi Turkiston sharoitida «adabiyot yashasa — millat yashar» degan formula to‘g‘ri va samarali formula edi. Muhimi shundaki, adabiyotga bunday qarash, uni xalq hayotini yangilashning muhim vositasi deb hisoblash Cho‘lpon ijodida shunchaki yo‘l-yo‘lakay aytilgan bir fikr sifatida qolib ketgani yo‘q, balki uning keyingi ijodi davomida doimiy ravishda rahnamolik qiluvchi dasturilamal bo‘ldi. Cho‘lpon shu e’tiqoddan kelib chiqib, 20-yillarda yangi niqobga kirib olgan mustamlakachilikni fosh etdi, xalq uchun kishan yasovchi turli-tuman to‘ralar va afandilarni qoraladi, hurlikni, erkinlikni ulug‘lovchi otashin she’rlar yaratdi, keyinchalik esa xalq hayotining turli qatlamlarini haqqoniy aks ettiruvchi roman va dramalar yaratib, xalqning ma’naviy ulg‘ayishiga katta hissa qo‘shdi.
«Adabiyot nadur?» maqolasining kishini lol qoldiradigan yana bir juda muhim tomoni shundaki, 16 yoshlik munaqqid adabiyotning ijtimoiy vazifasini ta’kidlash bilan cheklanmaydi, balki uning spetsifikasiga, ya’ni obrazli tabiatiga alohida urg‘u beradi. Yosh munaqqid uchun adabiyot quruq g‘oyalar majmuasi emas, balki, birinchi navbatda, inson ruhiyati bilan bog‘liq bo‘lgan hodisadir. U odamlarning shuurigagina emas, his-tuyg‘ulariga ham ta’sir etishi, ularni quvontirib, yohud mahzun ahvolga solib, shu orqali ijtimoiy burchini o‘tashi zarur. Cho‘lpon bu fikrlarni o‘ziga xos obrazlarda bunday ifodalagan:
«Adabiyot chin ma’nosi ila o‘lgan, so‘ngan qaralgan, o‘chgan, majruh yarador ko‘ngilga ruh bermak uchun, faqat vujudimizga emas, qonlarimizga qadar singishgan qora balchiqlarni tozalaydurgan, o‘tkir yurak qirlarini yuvadurg‘on toza ma’rifat suvi, xiralashgan oynalarimizni yorug‘ va ravshan qiladurgan, chang va tuproqlar to‘lgan ko‘zlarimizni artub tozalaydurg‘on buloq suvi bo‘lganlikdan bizga g‘oyat kerakdur».
Qadim-qadimlardan beri ma’lumki, badiiy asar chinakam san’at darajasiga ko‘tarilmog‘i uchun unda g‘oyaviylik bilan badiiylik chambarchas birikib ketgan bo‘lmog‘i kerak. Badiiyatsiz g‘oyaviylik adabiyotni muqarrar o‘limga mahkum etadigan rak kasaliga o‘xshaydi. Adabiyot faqat badiiyati orqaligina, ya’ni teran hayotiy mazmunni, muhim hayot haqiqatini odamlarni hayajonlantiradigan, to‘lqinlantiradigan badiiy shakllarda ifodalaganidagina jamiyat ehtiyojini qondira oladigan qudrat kasb etadi. Buni yaxshi anglagan Cho‘lpon badiiyatning mohiyatini o‘ziga xos tarzda shunday uqdiradi:
«...ba’zi vaqtda falak bir odamni qayg‘uga solar, ul o‘zi tushunib, o‘ylab turib, oh tortib yig‘lar. Bu hasratlarni o‘z ichiga sig‘dirolmas. Birovga aytsa, «voy, bechora» dermukin deb, albatta, o‘z qayg‘usini birovga aytmakka tilar. Tub to‘g‘ri aytganda ul qadar ta’sir qilmas. Adabiyot ila aytganda, albatta ta’sir qilar. Mening bir oshnamning o‘ldigi xabari kelar. Men hech xafalanmayman. Bir vaqtda maktub kelar, maktubda alarning ko‘rgan kunlari adabiyot ila bunday yozilur:
Gullar bila pok qayg‘uli mahzun boqurdi,
Ko‘z yoshlarimiz to‘xtamay tun-kun oqurdi.
Mana shuni o‘qib albatta, bir ta’sir ila alarning qayg‘usiga qo‘shilurmiz».
Cho‘lpon adabiyotning yangi g‘oyaviy mazmuni uchungina emas, ayni choqda uning yuksak badiiyati uchun ham kurashganida, albatta, o‘sha davrdagi adabiy jarayonning xususiyatlariga tayangan. Ma’lumki, jadidlar XX asr boshlarida ma’rifatparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan yangi mazmundagi adabiyot yaratdilar, ammo turli sabablarga ko‘ra bu adabiyot hamma vaqt ham yuksak badiiyat bilan omuxta bo‘lavermas edi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Cho‘lpon adabiyotni yean’atga yaqinlashtirish imkonlarini izladi va bunga erishishning eng cho‘g‘ri yo‘li haqqoniylikda degan xulosaga keldi. Haqqoniylikning ildizlari esa xalqchillikda. Adib yoxud shoir xalq hayotyning ichida bo‘lmog‘i kerak va bu hayotning hamma zamzamalarini aks ettirishga intilishi kerak. Ehtimol, yosh Cho‘lpon bunday qarashlarga stixiyali tarzda kelgandir, lekin nima bo‘lganda ham, u «qalam ahllari»ni xalq hayotiga yaqinroq «aralashib» yurishga undaydi. «Adabiyot nadur?»dan keyin yozilgan va «Sadoi Turkiston» gazetasining 1915 yil 6 fevral sonida chop etilgan «Muhtaram yozg‘uvchilarimizga» degan murojaatnomada Cho‘lpon shunday xitob qiladi:
«Muhtaram qalam ahllari milliy maishatni yomon deb bezmay, zohirda bo‘lsa ham to‘ylarda, gapxonalarda, bachchabozlar majlisida, bazmlarda va shunga o‘xshash millatning eng tanqid qiladurgan o‘rinlarida birga aralashib yurmaklari kerakdurki, toki komil o‘sha odatlarni kitob sahifalarida chiroyliroq qilib, yozgunday bo‘lsunlar. Milliy maishatdan bezgan bilan bezilib, ko‘milib ketaberadilar. Onda aralashib yurulsa, ondagi so‘zlarni, odatlarni o‘rganmoqqa bo‘ladurki, kitob betlariga ko‘churib yozmoqqa materiallarning eng asllari xalq orasidan olinur».
Cho‘lpon inqilobdan keyin ham o‘zining estetik printsiplarini shakllantirib bordi. U ko‘pgina maqolalarida konkret ijodkorlar misolida yoki muayyan asarlar tahlili orqali realizmning turli-tuman masalalarini o‘rtaga qo‘ydi. Jumladan, uning maqolalarida talant va ijodiy mehnat, hayotiylik va haqqoniylik, samimiyat va sun’iylik, matn ustida ishlash, badiiy tasvirning chinligi va rangdorligi, tabiat manzaralari va psixologizm kabi masalalar qalamga olingan va ular to‘g‘risida bugun ham ahamiyatini yo‘qotmagan qimmatli fikrlar aytilgan. Masalan, Cho‘lpon maqolalaridan birida adabiyotning «tugallanishi», ya’ni takomillashishiga katta e’tibor berib, bunga «adabiyotga kira olmagan narsalarni shafqatsiz sur’atda maydondan haydash» bilan va badiiy asar tilini soddalashtirish orqali erishilar deb hisoblaydi. Cho‘lpon «Chig‘atoy gurungi»ga mansub odamlar xuddi shu yo‘lda faoliyat ko‘rsatganini aytadi. Ma’lumki, bizning «sovet» adabiyotshunosligimizda bu tashkilot hamisha panturkistik tashkilot sifatida, aksilinqilobiy g‘oyalarni oldinga surgan guruh sifatida qoralanib kelindi.
Buning natijasida biz bugun «Chig‘atoy gurungi» haqida deyarli hech narsa bilmaymiz. Bugunga kelib bilganimiz shu bo‘ldiki, «Chig‘atoy gurungi» haqida aytilgan gaplarning bari bo‘hton ekan. Shuning uchun Cho‘lpon maqolasidan olingan quyidagi parcha shoirning chin adabiyot uchun kurashini ko‘rsatish bilan birga, o‘sha to‘garak haqida qisman bo‘lsa-da, ma’lumot beradi: «...u jamiyatga mansub kishilar tilni soddalashtirmak maqsadini asos qilib ushlaganlari holda o‘zbek adabiyotining tugallanishiga ham katta ahamiyat berdilar. Tugallanadurg‘on adabiyot chin adabiyot bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun ular adabiy asarlarga haqiqiy qiymatini berib, adabiyotga kiraolmag‘an narsalarni shafqatsiz suvratda maydondan hayday boshladilar... «Chig‘atoy gurungi» asosini mahkam qurg‘onlig‘i va chinakam to‘g‘ri chizg‘onlig‘i uchun o‘zi yo‘q ketsa ham, o‘zbekning yangi adabiyotida yangi, porloq, sharafli sahifalar ochdi va ochmoqda davom etadir».
1918 yilda Cho‘lponning o‘zi ham «Chig‘atoy gurungi», to‘garagining faol a’zosi bo‘lganini aytsak, «chin adabiyot» uchun kurashda uning xizmatlari ayon bo‘ladi.
Albatta, bizning maqolamizda Cho‘lponning hamma adabiy-tanqidiy maqolalarini tilga olib, ularda ko‘tarilgan masalalarni batafsil sharhlab chiqish imkoni yo‘q, Biroq yangi o‘zbek adabiyoti uchun uning izchil kurashi haqida gap borar ekan, bir maqolani sira ham chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Bu «Ulug‘ hindi» degan maqola bo‘lib, unda olg‘a surilgan fikrlar g‘oyat printsipial qimmatga ega.
«Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalining 1925 yil 7—8 qo‘shma sonida chop etilgan bu maqola bir qarashda juz’iy masalaga — buyuk hind shoiri va mutafakkiri Rabindranat Tagor siymosini targ‘ib qilishga bag‘ishlanganday ko‘rinadi. Biroq aslida esa Cho‘lpon Tagor bahonasida o‘zbek adabiyotining rivoji qay yo‘ldan borishi kerakligi haqidagi mulohazalarini bayon qiladi. Maqolada Tagor asarlari ideal darajasiga ko‘tarilgan chinakam san’at namunalari sifatida talqin qilingan. Xo‘sh, Cho‘lpon Tagor ijodini qay jihatdan ideal ijod deb biladi? Shunisi muhimki, Cho‘lpon bu to‘g‘rida fikr bildirar ekan, faqat o‘zbek adabiyoti yohud o‘zbek yozuvchilarinigina nazarda tutmaydi, balki, umuman, yangi adabiyotning XX asr boshlarida adabiyotga kirib kelgan Sharq yoshlarini nazarda tutadi. Cho‘lponning nazarida bu yoshlar «yo‘lsizlik» kasaliga chalingan. Qolaversa, Cho‘lponning o‘zi ham «yo‘lsizlik» dardidan ko‘p aziyat chekadi. Nima uchun? «Yo‘lsizlik» deganini qanday tushunmoq kerak? Cho‘lpon yozadi: «Eski adabiyot bilan yangi adabiyotning o‘rtasida qolg‘on sharqlik yosh chinakam chuchmal bir vaziyatdadir. Eski adabiyot bir shirin: yangisi yana shirin: g‘arbniki tag‘in yana shirin. Qaysi bittasiga ko‘proq berilsin? Afsuski, Cho‘lpon bu o‘rinda eski va yangi adabiyotning «shirinligi» nimalarda ifodalanishini aytmaydi, faqat maqola davomida yoshlarning yo‘lsizligi, «boshlab o‘zi yo‘lsiz» ekanini aytib, uning mohiyati nimadaligiga ishora qiladi:
«O’zimning yo‘lsizligimdan biroz so‘zlab o‘tayin: Navoiy, Lutfiy, Boyqaro, Mashrab, Umarxon, Fazliy, Furqat, Muqimiylarni o‘qiyman: bir xil, bir xil, bir xil... Ko‘ngil boshqa narsa qidiradir. Botu, G’ayratiy, Oltoy, Oybek, Julqunboylarni o‘qiyman: quvontiradir, xolos! Ular mening uchun yongon chiroqlar bo‘lsa ham, mening ertam uchun! Avloniy, Tavallo, Siddiqiy va Hakimzodalarni o‘qimayman, o‘qimayman. Meni shu holg‘a solg‘an o‘shalar!...»
Bu parchada Cho‘lpon o‘zbek namoyandalarining nomlarini tilga olyapti, ularning ijodida bir xillik borligidan, ba’zilarida esa bundan ham jiddiyroq nuqsonlar borligidan zorlanyapti. Shu parchaga qarab turib Cho‘lponning o‘zbek klassiklariga salbiy munosabati yoxud mensimay qaragani haqida gapirish mumkinmi? Afsuski, men Cho‘lpon haqidagi risolamda shunga yaqinroq gapni aytganman va klassiklarimizni o‘zimcha Cho‘lpondan himoya qilmoqchi, Cho‘lponning o‘zini ham o‘z maqolasidan himoya qilmoqchi bo‘lganman. Mana o‘sha parcha:
«O’ylamanki bugun Cho‘lponning bu xulosasi bilan unchalik kelishib bo‘lmaydi — klassiklarimizning har qaysisi o‘ziga xos qiyofaga, bir-birinikidan farq qiluvchi uslubga ega ekan, olamni idrok etishlari va olam haqidagi qarashlari bilan ham, estetik printsiplari jihatidan ham bir-birlarini takrorlamasliklari isbot qilinadi. Lekin Cho‘lpon ularni «bir xil, bir xil, bir xil!» deb baholayotgan ekan, bunda Sharq she’riyatining o‘ziga xos ba’zi sifatlarini nazarda tutayotgan bo‘lishi mumkin».
Gap shundaki, Cho‘lpon bu maqolada faqat o‘zbek adabiyoti haqidagina mulohaza yuritayotgani yo‘q, balki u Sharq adabiyotidan ham, G’arb adabiyotidan ham ko‘ngli uncha to‘lmasligini aytyapti, bu adabiyotlar yo «ortiqcha sharqliligi» yoxud «ortiqcha g‘arbliligi» bilan taassuf tug‘dirinpshi izhor qilyapti. «To‘qaydan tortib Qavi Najmiygacha — tatar adabiyotini, Hodidan tortib H. Javodgacha — ozarbayjon adabiyotini (Husayn Jovidni ajratib olib qoldim!) Nomiq Kamoldan Ali Sayfiga dovur usmonli adabiyotini o‘qiyman: yo ortiqcha yangilik, g‘arblilik yo ortiqcha sharqlilik, faqat usmonlichadan Rizo Tavfiqning ba’zi bir yangi shakl bilan eski ruhda aytgan so‘fiylarcha she’rlarini o‘qiyman, shularga durustgina qonaman. Undan keyin Yahyo Kamolning «Saydobod» ruhida ba’zi narsalari. Faqat ular shu qadar ozki...»
Savol tug‘iladi: nima uchun Cho‘lpon bir varakayiga ham o‘zbek, ham tatar, ham ozarbayjon, ham turk adabiyotlarining namunalaridan qoniqmaslik tuyg‘ularini izhor etyapti? Menimcha, buning birdan-bir sababi shundaki, Cho‘lpon Uyg‘onish davrining odami bo‘lgani uchun adabiyotning ham yangicha bo‘lishini xohlagan, Yangi adabiyot Uyg‘onish davrining mohiyatiga mos keladigan, xalq hayotiga yaqinroq turadigan adabiyot bo‘lmog‘i kerak. Ortiqcha «sharqlilikka» yoki ortiqcha «g‘arblilikka» berilgan adabiyot esa bu talablarga javob berolmaydi. Xo‘sh, nima qilmoq kerak? Adabiyotni, «shirinlikdan», «bir xillikdan» qutultirishning yo‘li qanaqa bo‘ladi? Cho‘lpon bu savollarning javobini Tagor ijodidan izlaydi. Munaqqid Tagor asarlarini o‘qib, «ulardan qonganini» ma’lum qilar ekan, buning asosiy boisi deb Tagorning «Sharq va G’arb o‘rtasidagi oltin ko‘prik» ekanini aytadi. Darhaqiqat, Tagor ijodi to‘laligicha Hindiston zaminida o‘sib-ulg‘aygan bo‘lsa-da, betakror milliy ranglarga ega bo‘lsa-da, bu ijod milliy mahdudlikdan uzoq. U o‘z ijodida ham milliy, ham Sharq, ham G’arb an’analarini birlashtirdi. Uning she’riyatida va romanlarida Sharqqa xos shartlilik, ko‘tarinkilik, donishmandlik ham, G’arbga xos psixologizm, xarakterlar mantig‘iga amal qilish, dalillash ham bor. Buning oqibatida u hind xalqining hayotini shunday tasvirladiki, bu tasvir butun jahon kitobxoniga — uning millati va yashash joyidan kat’iy nazar — baravar ta’sir qiladigan kuchga ega bo‘ldi. Yuksak badiiyat bilan tahlil qilingan umumbashariy muammolar Tagor asarlariga alohida teranlik va o‘ziga xos falsafiylik baxsh etdiki, xuddi shu sifatlar ularni Cho‘lpon uchun bag‘oyat jozibador qildi.
«Ulug‘ hindi» maqolasida Cho‘lpon Tagordan olingan saboq sifatida yana bir masalani qo‘yadi. Shu munosabat bilan yuqorida maqoladan keltirilgan matn parchasidagi bir nuqtaga diqqatni jalb qilmoqchiman. Cho‘lpon boshqalarga qaraganda Avloniy, Tavallo, Siddiqiy va Hamza Hakimzoda sha’niga keskinroq ohangda gapiradi, «meni shu holga solgan», «ya’ni «yo‘lsizlikka» «mubtalo qilganlar «o‘shalar» deb, bir marta emas, ikki marta ularni «o‘qimayman, o‘qimayman» deb ta’kidlaydi.
Afsuski, bizning o‘zbek «sovet» adabi’atshunosligida Cho‘lponning bu mulohazasi ham ilmiy asosda xolisona tahlil qilinish o‘rniga unga siyosiy ayblar taqish uchun yana bir bahona bo‘ldi. Hatto «jiddiy adabiyotshunoslardan biri» sifatida tanilgan Izzat Sulton ham shu «dalil» asosida Cho‘lponni ayblashdan tiyina olmaydi. «Bu yerda sovet voqeligini so‘zsiz va izchil qabul qilgan shoirlarga salbiy baho berganligi (aftidan, Hamza va Avloniy nazarda tutilyapti, shekilli. Unda Tavallo bilan Siddiqiy nima bo‘ladi? — O.Sh.) Cho‘lpon «yo‘lsizligi» ning ma’nosini ochib beradi: u hali shoir sifatida yangi voqelikni tushunishga va madh etishga (!— O. Sh.) tayyor emas».
Cho‘lponning adabiyotdagi «yo‘lsizlikdan» qutulish yo‘llarini izlagani to‘satdan kattakon siyosiy aybga aylanib qolgan. Holbuki, Cho‘lponning maqolasida na sovet voqeligi, na inqilob haqida gap ketayotipti, ayrim shoirlar haqida keskinroq ruhda gapirilayotgan ekan, buni Cho‘lpon ularning inqilobni «so‘zsiz» qabul qilganlari uchun emas, boshqa sabablar tufayli qilyapti. Ma’lumki, jadidlar adabiyotdan jamiyatni yangilash jarayonida muhim qurol sifatida foydalanishgan. Ammo ayrim jadid yozuvchilarining ijodida g‘oyalar targ‘ibotiga ko‘proq e’tibor berilib, badiiyat masalalari keyingi o‘rinlarga tushib qolgan edi. Natijada san’atning eng muhim shartlaridan biri bo‘lmish mazmun bilan shakl birligiga putur yeta boshlagan, g‘oyaviylik badiiyat hisobiga ustivor o‘rin egallay boshlagan edi. Bu nuqson na faqat Hamza, Siddiqiy yoxud Avloniy asarlarida, hatto jadidchilik harakatining eng yirik siymosi Mahmudxo‘ja Behbudiy ijodida ham ko‘zga tashlanadi. Aftidan, Cho‘lpon bu hodisani juda chuqur his qilgan, uning xavfini juda aniq anglagan va maqolalarida bunga qarshi ogohlantirgan. Uning ayrim asarlarni «o‘qimayman» deb zorlanishining asosiy sababi ham shunda — bu asarlarda g‘oyaga urg‘u berilgan-u, badiiyat oqsab qolgan.
Shunday qilib, Cho‘lponning 20-yillardagi bir qancha maqolalarida tilga olingan va «Ulug‘ hindi» maqolasida ancha to‘liq ifodalangan masala — yangi o‘zbek adabiyotini yaratish masalasi edi. Cho‘lponning nazarida bu vazifani muvaffaqiyatli hal qilish uchun Tagordek buyuk san’atkorlar tajribasidan kelib chiqib, Sharq va G’arb san’atlarini sintez qilmoq va mazmun bilan shaklning uyg‘unligiga erishmoq kerak, zinhor-bazinhor san’atni quruq g‘oyalar majmuasiga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur.
Afsuski, 20-yillarda ham, undan keyingi davrlarda ham Cho‘lponning bu xitobi hech kimning qulog‘iga yetib borgani yo‘q. Chunki sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan adabiy siyosat — chinakam san’at namunalarini yaratishdan ko‘ra yozuvchilarni hukmron mafkuraning sodiq soldatlariga aylantirishga qaratilgan edi. Yozuvchi o‘z «yog‘iga o‘zi qovrylib, ming xil ijod iztiroblarini kechirib, matn ustida jon kuydirib ishlab o‘tirishi shart bo‘lmay qolgandi — u «dolzarb» mavzuni tanlasa, ilg‘or ishchi yo sadoqatli kommunistni qahramon qilib olsa, xalqlar do‘stligini ulug‘lab, ulug‘ og‘amizga madhiyalar o‘qisa, «hayotimiz farovon, kelajagimiz porloq, partiyaga ming rahmat!» degan gaplarni aytsa kifoya edi. Bunday asar, badiiy saviyasidan qat’iy nazar, haqiqiy adabiyot deb baholanar, ortiqcha to‘siqlarsiz chop etilar, boshqa tillarga tarjima qilinar, har xil mukofotlar-u unvonlar bilan rag‘batlantirilar edi. Bu siyosat muqarrar ravishda adabiyotda «sxematizm» degan dahshatli illatni tug‘dirdi, haqiqiy iste’dod egalarini qadrsizlantirdi, o‘rtamiyonachilikka keng yo‘l ochdi, san’at bobida talantsiz, lekin ig‘volarga, fisqu fasodlarga, xushomad va laganbardorlikka, zamonaga moslashishga ustasi faranglar, nafsi uchun vijdonini sotishga tayyor odamlar suv betida ko‘pikdek qalqib yurishiga imkon, yaratdi. Afsuski, bu g‘ayritabiiy, teskari hodisaning oqavalari hozirgi kunga qadar ham sirqib yotipti. Cho‘lponning zorlanishlariga va ogohlantirishlariga e’tibor berib, o‘sha mahaldayoq bu hodisaning oldi olinganda, ehtimol, ahvol boshqacha bo‘lishi mumkin edi, o‘zbek, yozuvchilarining asarlari ham hozirgidan ko‘proq darajada jahon miqyosida tay olingan va tanilgan bo‘larmidi? Nima bo‘lganda ham, bizni g‘oyat quvontiradigan joyi shundaki, shoir va dramaturg, nosir va publitsist Cho‘lpon tanqidchilik bilan ham jiddiy shug‘ullanib, bugun ham qimmatini yo‘qotmagan asarlar meros qoldirgan. Uning maqolalari bu ulug‘ insonning chinakam xalq farzandi bo‘lganini, millat ravnaqi yo‘lida astoydil qayg‘urib cholishganini, o‘zbek adabyyotining tom ma’nodagi yuksak adabiyot bo‘lishi uchun qimmatli fikrlar bayon qilganini ko‘rsatadi. Cho‘lpon bu fikrlarni bayon qilish bilan, yangi adabiyot yaratish yo‘lidagi mulohazalarini o‘rtaga tashlash bilan cheklangani yo‘q, balki o‘zining amaliy ijodida bu e’tiqodlarga amal qilib, o‘zi ham «G’arb va Sharq o‘rtasida oltii ko‘prik» bo‘ladigan asarlar yaratdi.
XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi adabiy tanqidchilikning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari Yangi estetik tushunchalarni ustuvor etib, kitobxonda chinakam insoniy fazilatlarni tarbiyalovchi tanqid O‘zbekistonda XX asr boshlarida yuzaga kela boshladi. Albatta, uning yuzaga kelishida mumtoz adabiyotshunosligi, jahon ilmiy-estetik tafakkuri mustahkam zamin bo‘lganini hamisha nazarda tutish lozim.
O‘zbek adabiy tanqidchiligining maxsus hodisa sifatida tug‘ilib, shakllanib, kamolot bosqichiga ko‘tarilish yo‘lida kechgan qiyinchilik va ziddiyatlar mohiyatini anglash uchun tarix sahifalarini birma-bir varaqlab ko‘zdan kechirish, erishilgan ilmiy-estetik yutuqlarni, mavjud nuqsonlarni tahlildan o‘tkazish, adabiy-badiiy ilmiy-estetik tafakkur taraqqiyoti qonuniyatlarini haqqoniy yoritish zarur.
O‘zbek tanqidchiligi ildizlari uzoq o‘tmishdan boshlangan bo‘lib, ularning fazilatlarini o‘zlashtirish, nuqsonlarini haqqoniy tahlildan o‘tkazib, ularga barham berishda, adabiy tanqidning yozuvchilar va o‘quvchilar ommasiga tasiri doirasini kengaytirish zarur.
"Biz bugun yangi asrga qadam qo‘ydik. Xo‘sh, yangi asrga o‘zbek adabiyotshunosligi qanday yo‘llanma bilan kiradi? U o‘zining qaysi jihatlaridan voz kechadi va hatto qaysi gunohlaridan tavba qilib, qaysi fazilatlari bilan yangi davrga yuz tutadi?...
...Lekin shunga qaramay, butun umidsizlikni yig‘ishtirmoq kerak va ahillik bilan ishga kirishib, yangi adabiyotning rivojiga faol ko‘maklashmoq kerak"⁶. Mazkur so‘zlarni adabiy tanqidga nisbatan bemalol qo‘llash mumkin, chunki adabiyot bilan adabiy tanqid doimo birga harakat qilishi hammaga ayon.
Zero, har qanday ijtimoiy, hatto iqtisodiy hodisalar muayyan davrlarga ajratib o‘rganilmasa, maqsadga olib boradigan to‘g‘ri yo‘lni topish qiyin. Shunga ko‘ra, adabiyot tarixi badiiy ijod va ijtimoiy hayotda ro‘y bergan katta voqealar, tub burilishlarga asoslanib davrlashtiriladi, bazan soddagina qilib, "20-yillar adabiyoti", "60-yillar adabiyoti" tarzida qismlarga ajratiladi. Bundan anglashiladiki, davrlashtirish tamoyillari hali qatiy belgilangan emas. Ammo shunisi ayonki, ijtimoiy hayot taraqqiyoti qonuniyatlari, xususiyatlari hamma vaqt muayyan sohaning o‘ziga xos mazmuni, mundarijasi mzrkazida turadi.
Adabiyot rivoji tanqid rivoji bilan chambarchas bog‘liqdir. Adabiyot ham, tanqid ham hayotdagi go‘zallikni ifoda etadi, ular buni turlicha shaklda ifoda etadilar, V.G.Belinskiy bu haqda shunday yozadi: "Sanatkor va adabiyotchi o‘zining sanat va adabiyot haqidagi tushunchasini bevosita yaratgan asarlarining o‘zi bilan ifoda etadilar: tanqidchi esa sanat va adabiyot haqidagi tushunchasini fikr vositasi bilan ongli ravishda ifoda etadi. Bu holda sanat va adabiyot tanqid bilan qo‘lga-qo‘l berishib boradilar va bir-birlariga o‘zaro tasir etadilar"⁷.
Buyuk munaqqid qayta-qayta takidlagan bu hodisa adabiy tanqid tarixi o‘rganilmaguncha badiiy adabiyot tarixining haqqoniy va to‘liq manzarasi yaratilishi mumkin emasligidan guvohlik beradi. Bu hol adabiy tanqid tarixini adabiyot tarixining ajralmas bir qismi qilib qo‘yadi. Shu mantiqdan kelib chiqilgani tufayli "O‘zbek sovet adabiy tanqidi tarixi" (1987) ikki jildligi mualliflari o‘zbek adabiy tanqidi bosib o‘tgan yo‘lni o‘sha davr mafkurasi asosida davrlarga bo‘lib tahlil etadilar:
1. O‘zbek sovet adabiy tanqidining vujudga kelishi va ilk qadamlari (1917-1932)".
2. O‘zbek sovet adabiy tanqidi sotsialistik realizm estetikasi bilan qurollanish yo‘lida (1932-1941).
3. Ulug‘ Vatan urushi davri o‘zbek adabiy tanqidi tarixi (1941-1945).
4.Ulug‘ Vatan urushidan keyingi davr o‘zbek adabiy tanqidchiligi (1945-1956).
5. Adabiy tanqid tarixida yangi bosqichning boshlanishi (1956-1961).
6. Adabiy tanqidning tez va keng rivojlanish yo‘liga kirishi(1962-
1972).
7. O‘zbek adabiy tanqidi yangi bosqichda (1972-1980)⁸.
O‘z-o‘zidan ko‘rinayotirk, bunday davrlashtirishda suniylik ustuvor bo‘lib, o‘zbek adabiy tanqidining chinakam ilmiy tarixini -rivojlanish yo‘lidagi haqiqiy manzara aks ettirilmagan. Unda adabiy tanqidda kechgan jarayonlar sho‘ro mafkurasini moslashtirib talqin etilgan. Chunonchi, o‘zbek adabiy tanqidchiligining sotsialistik realizm bilan qurollanishi aslida uning mafkuraviylashtirilishidan iborat bo‘lib, partiyaning 1925 yil 18 iyunda qabul qilgan "Partiyaning adabiyot sohasidagi siyosati to‘g‘risida"gi qaroridan o‘z sarchashmasini olgan va to jamiyatda shaxsga sig‘inish oqibatlarining fosh etilishigacha shiddat bilan davom etgan jarayondir. Demakki, ikkinchi jahon urushi va undan keyingi 60-yillar arafasigacha bo‘lgan davrni qamrab oluvchi uch davr esa aslida o‘zbek adabiy tanqidchiligining shiddat bilan rivojlanishi adabiy-tanqidiy tafakkurning parvozi, hayotiyligi, yangidan-yangi shakllarni zabt eta borishi va tom ma’nodagi realizm uchun kurash yillari bo‘ldi. Albatta, bu jarayon ham sho‘ro va partiyaviy mafkuraga to‘yingan holda kechgan esa-da, shaxsga sig‘inish oqibatlarining tugatila borilishi tufayli har qalay adabiy tanqidda hur fikrning uyg‘onayotganligiga omuxta holda voqelikka aylana boshladi. Adabiy tanqid stalincha qatag‘on qurbonlari ijodini qayta baholashga kirishdi, ijodkorning badiiy mahorati va adabiy jarayon xususiyatlarining estetik tahlilida dadillik ko‘rsatdi. Ayniqsa, tarixiy asarlarda o‘zlikni anglash va erk tuyg‘ularining jamiyatni uyg‘otuvchi mohiyatini idrok etishga urindi. Qolaversa, adabiy jarayonda yuz berayotgan xilma-xil izlanishlar - ijodiy metod va janrlar rang-barangligi hodisalari mohiyatini, qiynala-qiynala bo‘lsa-da, idrok eta bordi va estetik bahosini berishga, umumlashtirishga hamda ulardan tegishli xulosalar chiqarishga harakat qildi, qisman ma’lum natijalarga erishdi.
Adabiyotshunos N.Xudoyberganov va A.Rasulovlar masala mohiyatini shu nuqtai nazardan fahmlab, o‘zbek tanqidi tarixini ikki davrga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadilar:
1-davr: 1917-1955 yillarni o‘z ichiga oluvchi bu bosqichda munosib o‘zbek tanqidchiligining tug‘ilishi, shakllanishi va maxsus fan sifatida tarkib topishi sodir bo‘ladi.
2-davr: 1956 yildan to shu kunlargacha kechgan va kechayotgan vaqtni qamrab oladi. Bu davrda o‘zbek tanqidchiligi fan va sanat uyg‘unligida tashkil topgan maxsus adabiy hodisa tarzida rivojlanib, ilmiy estetik kamolotga erishish jarayonini boshdan kechirayotir⁹.
Tabiiyki, N.Xudoyberganov taklif etgan o‘zbek adabiy tanqidi tarixini ikki davrga bo‘lib o‘rganish nihoyatda shartlidir. Chunki adabiy tanqid so‘z san’ati singari dunyoga kelib, rivojlanish jarayonida to‘siqlarga duch keldi. Ba’zan ko‘tarilish, ba’zan esa pastga tushish hollariga uchradi. Unda nimalardir ilgarilab bordi, nimalardir orqaga ketdi. Goh salbiy, goh ijobiy tomonga o‘zgardi. Shu sababli butun jarayonni bir xilda zamon tarozisida o‘lchash qiyin.
Mustaqillik davrida yaratilgan o‘quv qo‘llanmalarida ham davrlashtirish masalasiga e’tibor qaratilgan. Adabiyotshunos olim B.Raxmonov o‘zbek adabiy tanqidchiliginint butun taraqqiyot yo‘lini uchga, ya’ni "jadidchilik davri", sho‘ro davri va hozirgi yillar singari katta bosqichlarga bo‘ladi"¹⁰.
B.Rahmonov taklif etgan davrlashtirishni munaqqid S.Sodiq tanqid qilar ekan, sho‘ro davri tanqidchiligi tarixini 20-yillar, 30-yillar, urush davri, undan so‘nggi davr, 1956 hamda 1972 yildan keyingi bosqichlar tarzida kichik-kichik etaplarga taqsimlaganini xato deb hisoblaydi. Bunga sabab tanqidchilik taraqqiyot yo‘lini davrlashtirishda asosan, bitta prinsipga, ya’ni jamiyat rivoji xususiyatlarini ko‘proq inobatga olish tamoyiliga amal qilgani deb qaraydi.
S.Sodiq davrlashtirish masalasida o‘zining tubandagi taklifini
o‘rtaga tashlaydi:
O‘zbek adabiy tanqidchiligining shakllanish davri (1914-1932)
Tahlil ko‘lamining kengayishi bosqichi (1932 -1961 yillar).
Umumlashmalar tomon burilish pallasi (1961-1991).
4. Talqinlarning yangilanish bosqichi (1991 yildan hozirgi kunlarga qadar)¹¹.
Bunday davrlashtirishda ham munozarali o‘rinlar yo‘q emas. Garchand S.Sodiq adabiyot rivojining o‘ziga xosligi va tanqidchilikning ichki taraqqiyot qonuniyatlarini inobatga olish tamoyiliga tayangan bo‘lsa-da, tasnifda jarayon tadrijiga e’tibor qaratilganday tuyulsa-da, aslida ijtimoiy-siyosiy tuzumdagi o‘zgarishlarni aks ettirmaydi. Natijada jarayon va zamon oralig‘ida allaqanday larokandalik sezilganday tuyuladi. Aslida o‘zbek adabiy tanqidchiligi XX asr hosilasi, u asr boshida jadidchilik boshlagan milliy uyg‘onish g‘oyalaridan suv ichib bunyodga keldi va shakllanish jarayoniga kirdi. Sho‘ro zamonida sotsrealizm bayrog‘i ostida mafkuraviy qurolga aylandi, nihoyat- istiqlol g‘alabasi arafasida asl o‘zaniga qaytib, xolisona yangi taraqqiyot yo‘lini tutdi. Shu mantiqdan qaralsa, XX asrda kechgan ijtimoiy-estetik jarayonlarga daxldorlik holatida o‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixining taraqqiyot yo‘lini quyidagi bosqichlarga bo‘lib o‘rganish ma’qul:
Birinchi bosqich - o‘zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo‘lishi va shakllanishi tamoyillari (1905-1925).
Ikkinchi bosqich-o‘zbek adabiy tanqidi mafkuraviylashtirish va realizm uchun kurash jarayonida (1925-1985).
Uchinchi bosqich - o‘zbek tanqidchiligida istiqloliy hurfikrlilik tamoyillari (XX asrning 90-yillari va XXI asr boshlari davr).
Hozirgi adabiy jarayon va uning xususiyatlarini ochib berish tanqidchilik zimmasida turadi. Badiiy ijod haqidagi fikr-mulohazalar ilmiy-estetik tahlilda haqqoniy o‘z ifodasini topishi kerak. Bugungi kun - istiqlol mafkurasi hammadan har bir hodisaga xolis baho berishni talab qilyapti. Ammo taassuflar bo‘lsinki, XX asr o‘zbek adabiyoti, shu bilan birga o‘zbek adabiy tanqidi o‘zining rivojini 20-yillardan, asosan, to‘ntarishdan keyin boshladi degan bir tomonlama fikrlar oldingi darsliklarda uchraydi. Bu qarash 1987 yilda chop qilingan "O‘zbek sovet adabiy tanqidi tarixi" ikki jildligida ham, N.Xudoyberganov va A.Rasulovlarning hamkorliqda yozgan "O‘zbek sovet adabiy tanqidchiligi" (1990) darsligida ham o‘z aksini topgan. Binobarin, bugungi kun talablari asosida bu fikrga isloh kiritish zaruriyati davr talabiga aylanmoqda. Holbuki, adabiy tanqid juda qadimiy ildizlarga ega ekanligini inkor etib bo‘lmaydi. Bu xususda professor A.Hayitmetovning "Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari" va akademik B.Valixo‘jayevning "O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi" singari asarlarida g‘oyat qimmatli malumotlar keltirilgan. Shu bois asr boshidagi adabiy hayotga nazar solish tanqidchilikning shakllanish jarayonini aniq va to‘g‘ri tushunib olishga yordam beradi.
Adabiyotshunoslikda istiqlol tufayli 20-yillardagi adabiy hayotga oid masalalar talqinidagi chalkashliklarni tuzatish sohasida jiddiy harakat boshlandi. Bir qator yozuvchilar va tanqidchilar ijodini, jumladan, Munavvarqorn Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat; Abdulhamil Cho‘lpon, Otajon Xoshim, Vadud Mahmud, Abdurahmoi Sa’diy, Sotti Husayn, Kamiy, Ajziy, Ibrat, Abdulhamid Majidiy, So‘fizoda, Elbek, Sidqiy-Xondayliqiy va boshqalar faoliyati, merosini, shuningdek, alohida nazariy masalalarni qayta ko‘rib chiqish va baholash sohasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Bu xususda qator dissertatsiyalar yozildi. Ilmiy risolalar va to‘plamlar, adabiy-tanqidiy maqolalar elon qilindi. Bular-ku kerakli va o‘rinli ishlar, davr adabiyotini butunicha olib tekshirish, shu yo‘l bilan uning adabiyot va madaniyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida tutgan o‘rnini belgilashga xizmat qiladigan izlanishlar edi, biroq bular hali o‘sha davr adabiy hayotini va adabiy-tanqidiy fikrini o‘rganish sohasida amalga oshirilajak ishlarning hammasi emas.
XX asr boshlaridagi adabiy xayot o‘zbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida qanday o‘rin tutishi, boshqa bosqichlardagi taraqqiyot jarayonidan qaysi va qanday xususiyatlari bilan farq qilib turishi-obektiv va ilmiy jihatdan to‘g‘ri ochilsa, ko‘p chigal muammolar, jumladan, yozuvchi, shoirlar ijodini to‘g‘ri baholash imkoni tug‘ilar, shu bilan birga adabiy tanqidga doir bir qancha muammolar yechimi topilgan bo‘lar edi.
Ilk adabiy tanqidiy maqola va taqrizlar bosilganligi inobatga olinsa, adabiy tanqid namunalari 19-asrning oxirlaridan chop etila boshlangan. Biroq 1905 yildan so‘ng to 20-yillarning o‘rtalarigacha bo‘lgan davr - o‘zbek xalqining ijtimoiy hayotida o‘zining alohida xususiyatlari bilan ajralib turdi. Bu davrda yangi zamonaviy hayotga intilish, ilm-marifatni, maktab-maorifni targ‘ib qilish, ijtimoiy hayotning hamma sohalarida o‘zgarish yasash uchun kurashish kun tartibida turdi. Bu uyg‘onish harakatining boshida Ahmad Donish, Furqat, Muqimiy, Komil Xorazmiy, Avaz O‘tar o‘g‘li, Ibrat, Anbar Otin, Nodim kabi marifatparvar-demokrat shoirlar turadilar. Ular o‘z ijodiy va amaliy faoliyatlari bilan o‘zbek xalqida yangi ong kurtaklarining uyg‘onishida madad berib turdilar. Bu tarixiy-manaviy zamindan foydalanib, o‘zbek xalqi 1905 yildan keyin ijtimoiy, madaniy hayotning hamma jabhalarida o‘zgarishlar, yangiliklar yaratishga kirishdi. Bu davrda ulkan istedodli siymolar yetishib chiqdilar. "Cho‘lpon yangi o‘zbek sheriyatining, Qodiriy o‘zbek nasrining, Fitrat yangi o‘zbek dramachiligi va adabiyotshunosligi ilmining eng go‘zal namunalarini yaratdilar"¹².
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Hamza, Muhammadsharif So‘fizoda, A.Shakuriy, Saidrasul Aziziy, Ajziy kabilar maktab-maorif sohasiga katta o‘zgartirishlar kiritdilar. O‘zlari maktablar ochib, o‘zlari darsliklar yoedilar, xalq bolalarining ko‘zini ochishga, zamonaviy bilimlardan xabardor qilishga intildilar.
Bu davrda Turkistonning deyarli hamma katta shaharlarida bosmaxona, litografiyalar ochildi, kitob, ro‘znomalar nashr qilish ishi yo‘lga qo‘yildi. Madaniy hayotdagi uyg‘onish professional teatr sanatinish yuzaga kelishida ham ko‘rinadi. Bu sohada XX asrnnng 10-yillarida katta yangiliklar yaratilgani malum. Ayniqsa, bu davrda Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush"idan o‘z sarchashmasini ochgan Ovropacha tipdagi o‘zbek dramaturgiyasi tug‘ildi va tezlik bilan rivojlana boshladi. O‘zbek adabiyoti tarixida yangi xodisa hisoblangan dramaturgiyaning paydo bo‘lishi teatr tanqidchiligining tug‘ilishiga olib keldi. Mirmuhsin Shermuhammedov, Hoji Muin kabi teatr tanqidchilari yetishib chiqdilar.
Tatar, turk, ozarbayjon, rus adabiyoti va sanatlari tasirida o‘zbek milliy adabiyotida yo‘l taassurotlaridan iborat ocherk, feleton, hikoya, qissa, roman kabi janrlarniig ilk namunalari paydo bo‘la boshladi.
M. Shermuhammedov, Hamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, Cho‘lpon kabi ijodkorlar ilk milliy romanlar ustida ish olib bordilar. Marifatparvar adiblar publitsist, shoir, yozuvchi, jurnalist, adabiy tanqidchi va pedagog sifatida ko‘p qirrali faoliyat ko‘rsata boshladilar. Dastlabki o‘zbek romanini yozishga uringan M.Shermuhammedov ijodi nazarga tusha bordi. Hamzaning "Milliy roman yoki yangi saodat" asarida Olimjonning ilm-marifat orqali baxtga erishgani tasvirlansa, A.Qodiriyning "Uloqda", "Juvonboz" singari realistik hikoyalarida davr ruhini ifodalovchi izlanishlar mahsuli sifatida etiborni torta boshladi.
Marifatparvarlik jadid adabiyotining yetakchi tamoyiliga aylandi, milliy o‘zbek adabiyotining poydevoriga birinchi g‘ishtlar qo‘yila boshlandi. Bu davr shoirlari ijodida taraqqiyparvarlik, tenglik, ilm, ozodlik haqidagi g‘oya o‘sha davr sheriyatining leytmotiviga aylandi. Asta-sekinlik bilan o‘zbek milliy adabiyotining tug‘ilishi tufayli demokratik yo‘nalish birinchi o‘ringa o‘ta boshladi. Davrning mavjud ijtimoiy tartibini tanqidiy realistik tarzda tasvirlab, uning ruhini yanada chuqurroq berish, xalq orzularini har tomonlama aks ettirish adabiyotda asosiy mavzuga aylandi. Ammo davr adabiyotiga yetarli baho berishga o‘sha zamondagi adabiy tanidning kuchi yetmas edi, chunki adabiy tanqid hali qorishiq, endi shakllanayotgan pallaga kirgan edi. Shuning uchun o‘ziga xos fan, ilmiy-estetik tafakkur mahsuli sifatida endi dunyoga kelayotganligi tufayli ijtimoiy hayotga, ijodiy jarayonga sezilarli tasir ko‘rsata olmasligi tabiiy edi, 20-yillarning ikkinchi yarmida, xususan, 30-yillardan etiboran adabiyot butunlay mafkuralasha bordi va ko‘r imkoniyatlari qo‘ldan ketdi. "Sovet tuzumi uning markscha-lenincha mafkurasi, shubhasiz, adabiyotimizning kamoliga katta zarar keltirdi"¹³. Buning oqibatida adabiyotshunoslik ilmida jadid davri adabiyoti va uning namoyandalari hayoti va ijodi chetlab o‘tila boshlandi. Natijada XX asr boshlarigacha o‘zbek adabiyoti bilan undan keyingi davrdagi adabiyotlar o‘rtasida katta o‘pirlishlar va uzilish paydo bo‘ldi. Holbuki, bu davr adabiyotini, tanqidchiligini barcha murakkabliklari bilan yoritish, barcha ijodkorlarning badiiylik mezonlariga javob beradigan asarlarini chop etish o‘zbek mumtoz adabiyotiga tutashtiruvchi ko‘prikni tiklash zarur edi. Xuddi shu boradagi xayrli ishlarni E.Karimov va B.Qosimov kabi adabiyotshunoslar boshlab berdilar.
Tanqidning muhim xususiyatlaridan biri uning publitsistika bilan chambarchas aloqasidir. Joriy adabiy jarayonning hodisalarini va badiiy ijodning ayrim asarlarini tahlil etib, uning qimmatli fazilatlarini keng ommaga tushuntirib berish asosida uning estetgas didini tarbiyalashga mo‘ljallangan tanqid o‘z o‘quvchisiga matbuot -gazeta va jurnallar orqali murojaat qila boshladi. XIX asrning birinchi yarmida asosli ravishda V.Belinskiy: "Tanqid allaqachon bizning publikaning ehtiyoji bo‘lib qoldi. Hech bir jurnal yoki gazeta tanqid va bibliografiya bo‘lishisiz yashay olmaydi",- deb yozgan edi.
XIX asrning so‘nggi choragi va XX asr boshlarida Turkistonda O‘zbek milliy vaqtli matbuoti tug‘ildi va tez suratlar bilan rivojlana bordi. Vaqtli matbuotning tug‘ilishi ro‘znomachilik ishining rivoj topishi munosabati bilan o‘zbeklarda ham dastlabki milliy jurnalistlar yetishib chiqa boshladi. "Turkiston viloyatining gazeti" (TVG) o‘zbek madaniyati, sanati, adabiyoti bilan birga tanqidchilikning yuzaga kelishida malum o‘rin tutadi. U 1883 yildan boshlab o‘zbekcha gazeta sifatida nashr etilgan. Unda "O‘sh shahri xususidagi risola" haqida bosilgan taqriz, aytish mumkinki, shu janrdagi dastlabki namunalardandir.
Gazeta isyonkor o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab ijodiyotiga oid maqola bilan o‘zbek adabiyotshunosligi ruknini boshladi. 1907 yildan etiboran unda M.Behbudiyning‘ maqola va ocherklari nashr etila boshlandi. Gazeta XIX asrning oxirgi choragida o‘zbek demokrat shoirlari Furqat va Sattorxonni, 1903 yilda Muqimiyni, 1905 yilda, Nodim, Rojiy, Ibrat, Behbudiy, Vasliy, Ibrohim Davron kabilarni o‘z atrofiga to‘plagan bo‘lsa, 1930 yilda bunday adiblar safiga M.Shermuhammedov, M.So‘fizoda, Tavallo, A.Zohiriy, A. Qodiriy (Julqunboy) kabi ijodkorlar kelib qo‘shildilar. Ular tanqidchilik bilan ham shug‘ullanib, adabiy jarayonda faollik ko‘rsatdilar. Garchi missionerlik maqsadi asosida ish ko‘rsa-da, uning muharriri N.P.Ostroumov marifatparvar ziyoli bo‘lgani sababli o‘zbek adabiyoti namunalarini va ular haqidagi maqolalarni chop etishga katta-katta sahifalarni ajratdi. Chunonchi, 1914 yilda "Padarkush" dramasining sahnalashtirilishi munosabati bilan chop etilgan o‘zbek teatriga, sahna asarlariga bag‘ishlangan taqrizlar etiborga loyiq. Bu jihatdan Hoji Muinning "Yangi asar" nomli maqolasi diqqatni tortadi. Unda "Padarkush" fojeasi kitob holida bosmadan chiqqanligi aytilib, asar mazmuni bayon qilinadi. Taqrizda Behbudiy asari o‘zbek dramaturgiyasining qaldirg‘och namunasi sifatida baholanar ekan, uning xalq madaniy, marifiy tafakkuri rivojida katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etishi alohida takidlanadi.
M.Shermuhammedov maqolasida ham bu fojia haqida ijobiy fikrlar bildiriladi va xalqni "Padarkush”ni o‘qishga chorlaydi. "TVG"ning 1914 yilgi 71-sonida Mirmuhsin imzosi bilan chop etilgan "Sabzazor risolasi" nomli maqolasi ham etiborlidir.Unda to‘plamning mundarijasi, qatnashgan shoirlar, ularning davr adabiy jarayonida tutgan o‘rni haqida malumotlar beriladi. Vasliy ijodiga bag‘ishlangan maqola esa Mirmuhsinning tanqidchilik istedodidan darak beradi. Gazetada bosilgan maqolalar tufayli o‘zbek tanqidchiligiga asos solina boshlandi.
"TVG" 1910-1916 yillardagi faoliyati davomida o‘zbek adabiyoti, madaniyati, tanqidi rivojiga ahamiyat bersa-da, chor hukumatiga sodiqligini sira unutmadi. Unda Ostroumov iltimosi bilan "buyurtma" tarzida yozilgan sherlar va boshqa asarlar bosilib turganini etibordan qochirmaslik kerak.
Bu davrga kelib, Turkistonda bir qator o‘zbekcha gazetalar nashr etila boshlandi. "Taraqqiy", “Xurshid”, “Shuhrat”, “Sadoi Turkiston” kabi gazetalarning paydo bo‘lishida jadidchilik harakatining asoschisi I.Gaspirali va u tashkil etgan "Tarjumon" gazetasining tasiri beqiyosdir.
1913 yilda M.Behbudiyning say’-harakati bilan "Samarqand" gazetasi nashr etildi. Behbudiy gazetada badiiy asarlarni ko‘proq nashr ettirishga e’tibor qildi. Gazetada "Sayyohi hindi" asarining fors tilidan rus va o‘zbek tillariga tarjima qilinganligi, tez orada kitob holida nashrdan chiqishi haqida elon-maqola berilganligi harakterlidir. Maqolada Fitratning bu asarini fors-tojik tilini yaxshi bilgan rus polkovnigi A.Kondratov o‘z ona tiliga, o‘zbek marifatparvar shoiri, dramaturg Hoji Muin Shukrullo o‘zbek tiliga tarjima etganlari malum qilinadi.
"Sadoi Turkiston" ham 1914-1917 yillarda o‘z yo‘nalishi va mavqei jihatidan ajralib turgan ro‘znomalardek bo‘ldi. Uning atrofiga o‘sha davrning ilg‘or fikrli ziyolilari Hamza, A.Qodiry, Cho‘lpon, S.Ayniy, Mirmuhsin kabi ijodkordar to‘plangan edilar. Chindan-da, "Sadoi Turkiston" o‘zbek milliy adabiyotining qanday yo‘nalishda bo‘lishi kerakligini aniq tasavvur qildi. Uning sahifalarida Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon, S.Ayniy va Hamzalarning asarlari tez-tez ko‘rinib turdi.
Vaqtli matbuot milliy adabiyotning taraqqiyoti bilan birga o‘zbek tanqidchiligi rivoji uchun ham o‘ziga xos minbarga aylana bordi. Nashr etilgan badiiy va tarjima asarlarga vaqtli matbuot o‘z sahifalarida taqrizlar bera boshladi; bu taqrizlar adabiy tanqidning rivojiga yo‘l ochdi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin: hozirgi adabiy tanqidning eng ommaviy, eng ko‘p tarqalgan janrlaridan biri taqrizning tug‘ilishi, rivojlanishi bevosita uyg‘onish davri bilan bog‘liq. Buni taqrizlarning gazetada alohida "Tanqid" rukni ostida chop etila boshlagani haqqoniy isbotlay oladi.
Vaqtli matbuot o‘z sahifalarida adabiy tanqid, uning ahamiyati, yozilajak asarlarga ijobiy tasiri, umuman, adabiyotning taraqqiyotidagi roli haqida qimmatli ilmiy maqolalar chop eta bordi. Chunonchi, "Sadoi Turkiston" tanqid istilohi va uning adabiyot sohasiga ilk bor kirib kelayotganligi xususida Ahlullo maqolasida berilgan sharhni eslatish mumkin. Maqola muallifi bu davrga kelib, "tanqid" istilohining butunlay yangi mano kasb etganligini aytish bilan birga adabiyotning kelgusi taraqqkyoti bevosita vaqtli matbuot va adabiy tanqidga bog‘liqligini qayta-qayta takidlagan edi.
Xulosa qilib aytganda, 1905-1920 yillardaga o‘zbek vaqtli matbuoti adabiy tanqidning yuzaga kelishini ta’minlashda, shakllanishi va keyingi rivojida muhim rol o‘ynadi.
Professional o’zbek tanqidchiligining yuzaga kelishi va 20 -yillar tanqidchiligidagi bahslar Endi adabiyotshunoslik qatori tanqidchilik ham alohida fan tusini ola boshladi. Ilk bora tanqid so’zi qo’llandi. Yangi yo’nalishdagi adabiy tanqidiy asarlar vujudga kela boshladi. Cho’pon, Fitrat, Vadud Maxmud, Behbudiy, Qodiriy va boshqalar adabiy tanqidning ham yangilanishiga xizmat etadigan asarlar yaratdilar.
XX asr 20 yillaridan adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi munaqqidlarni ham ikki guruhga ajratib yubordi. Vadud Mahmud, Abduhamid Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat kabilar so‘z san’atining chin ixlosmandi bo‘lib adabiyotga sadoqatini to‘liq namoyon etdi.Ular badiiy asarni siyosatdan holi baholashni maqsad ayladi.Abdurahmon Sa’diy,Sotti Husayn kabilar asardan siyosiy xato topishga urg‘u berdilar.Tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagikuzatishlari,tanqidchining tanqidchi maqolasiga munosabatini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi. Bunda asosiysi ,xolis va adabiyotning mohiyati to‘g‘ri anglangan mulohazalar tanqid kelajagi uchun asos sanaladi. Munaqqidlar faoliyatini o‘rganish talabaning mustaqil muqoyasa etish,aniq xulosa chiqarish malakasini orttiradi.
Adabiy tanqid badiiy asar yutuq hamda kamchiligini shaxsiy g‘araz, maqtovsiz xolis aytish, to‘g‘ri baholash, fikrni ilmiy asoslashni talab etadi. Adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlashishi munaqqidlarni ham ikkiga ajratdi. Vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar S.Husayn,A.Sa’diy,J.Boybo‘latov kabilar ijodida yetakchilik qiladi. Ma’rifiy, ilmiy yo‘nalishdagi fikrlar A.Fitrat, A.Cho‘lpon ,V.Mahmud kabilar ijodining bosh mezoni edi. Mumtoz adabiyot namunalarini e’lon qilish,zamonaviy yozuvchilar ijodining xos jihatini yoritish,adabiy janrlar taraqqiyoti borasidagi fikrlarni namoyon etish munaqqidning sharafli burchi. Fitrat, Qodiriy, Cho‘lponlar badiiy asar jozibasi,estetik qimmati masalasini jiddiy o‘rganib, o‘zlari ham yetuk asarlar yaratishga munosib hissa qo‘shdilar.”Adabiyot nadir”,”Adabiyot qoidalari” kabi asarlarda tanqid,so‘z san’ati,ijodkorga yondashuv yuksak darajada namoyon bo‘lgani kuzatiladi. Ular ijodini noxolis baholagan tanqidchilarning maqolasini o‘rganish masalaga oydinlik kiritadi .”O‘zbek yosh shoirlari”,”O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik”,”Roman ham haqiqat” kabi maqolalarda ijodkor,badiiy asarni baholash jarayoni kuzatilib tahlil etiladi. Badiiy asarga biryoqlama yondashuv,zamonasozlikka berilish tanqid rivojiga putur yetkazishi ma’lum.
"Butun jamiyatimiz tarixi kabi, adabiyotimiz tarixi kabi tanqidchiligimiz tarixi ham bag‘oyat murakkab bo‘lgan, uning har lahzasi ijodiy fikr bilan dogmatizm, haqiqat bilan yolg‘ov vijdoniylik bilan murosasozlik o‘rtasidagi kurashga to‘la" deb yozgan O.Sharafiddinov yuqorida eslatganimiz maqolasida. Binobarin, yaratilajak tanqid tarixi rivojlanish yo‘llaridagi keskinlikni sira yumshatmay, bo‘yamay, ro‘y-rost ko‘rsatib bermog‘i darkor. Shu mantiqqa suyangan holda asr boshidagi adabiy tavqidni xolis, obektiv yul bilan tahdid etishga kirishish boshlandi. Bu silsilada H.Boltaboyevning Fitratning adabiy-tanqidiy qarashlariga bag‘ishlangan qator maqolalari va Fitrat ilmiy merosi tadqiq etilgan doktorlik ishi, Sh.Yoqubovning "Otajon Hoshimning adabiy-tanqidiy faoliyati", U.Sultonovning "Cho‘lponning adabiy-tanqidiy qarashlari", B. Karimovning "Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi o‘rni", H.Umrzoqovning "G‘ozi Yunusning ijodiy yo‘li", U.Jo‘raqulovning "Fitratning tadqiqotchilik mahorati", R. Tojiboyevning "O‘zbek adabiy tanqidi tarixidan" deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
XX asr professional o‘zbek tanqidchiliga shakllanishida Vadud Mahmud hissasi katta. Badiiy idrok tanqidchining asosiy xususiyatlaridan biri. Alisher Navoiy, Cho‘lpon ijodi Vadud Mahmud talqinida. «Alisher Navoiy», «Turk shoiri Ajziy», «Cho‘lponing «Buloqlari» maqolalari va taqrizining tahlili, Vadud Mahmud ijodida tarixiy-qiyosiy, tarixiy-tipologik yondashuvining o‘rni. Tanqidchi asarlarida R.Tagor, M.Gandi, Edgar Po asarlarga munosabat. Unnng maqolalarida vorisiylik masalasi. Navoiy, Fuzuliy, Ajziy asarlarining xolis talqini. Mazkur maqolalardagi ishqi ilohiy, ishqi majoziy haqidagi mulohazalar. V.Mahmud ijodi haqida 20-30 yillar tanqidchiliga.
Adabiy tanqid go‘zallik kashf etishi zarurligi haqida. V.Mahmud «Yosh o‘zbek shoirlari», «Sa’diyning savodi» singari maqolalarda didsizlik, go‘zallikni his etmaslikning tanqid qilinishi.
Tanqidchi ijodida bahsning o‘rni. Vadud Maxmudning vulgar sotsiologizmga qarshi kurashi. Vadud Mahmud va Abdurahmon Sa’diy. Vadud Mahmud va 20-yillardagi Samarqand adabiy-tanqidiy muhiti. Vadud Mahmud va tojik ma’rifatchilari, yozuvchilari, olimlari.
XX asrning birinchi yarmi adabiy-tanqidiy jarayonda Abdurahmon Sa’diyning o‘rni. Unga rus va turk mumtoz adabiyotshunosligining ta’siri. A.Sa’diy ijodida turkiy adabiyot. O‘zbek yozuvchilari ijodining talqini. Navoiy, Yassaviy, Cho‘lpon haqidagi maqolalari.
A.Sa’diy ijodi va mafkura. Mafkura tomonidan tanqidchi erkining bo‘g‘ilganligi. Vulgar sotsiologizmning A.Sa’diy ijodidagi ko‘rinishlari. Uning V.Mahmud, H.Olimjon haqidagi maqolalari. Oybekning «Tanqid sohasidagi savodsizlik va ur-yiqitchilikka qarshi o‘t ochaylik» maqolasida A.Sa’diyga munosabat.
A.Sa’diy Navoiy ijodi tadqiqotchisi. «Navoiy o‘zbek mumtoz adabiyoti taraqqiyotining yuksak bosqichi» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasidagi yutuq va kamchiliklar haqida Ye.E.Bertels.
A.Sa’diy o‘zbek tanqidchiligida obzor maqolalarning asoschilaridan biri ekani. “O‘zbek yosh shoirlari” (1923), “Olti yil ichida o‘zbek she’riy adabiyoti” (1924), «O‘zbek burjua adabiyotda maqolalarining tahlili.
Adabiy tanqid XX asr boshlarida ancha ijodiy yutuqlarga erishgan esa-da, malum nuqsonlarga yo‘l qo‘ydi. Shular haqida fikr yuritishdan oldin asr boshlarida paydo bo‘lgan har xil tashkilotlar va ularning adabiyot hamda adabiy tanqidga munosabatini ko‘rsatib o‘tish joiz. Zero, XX asrning 20-yillarii adabiy jarayoni uchun mushtarak xususiyatlardan biri har xil adabiy tashkilotlarning mavjudligi va bir-biriga o‘xshamasligi edi. Buning natijasida ijodkorlarni proletar va dehqon yozuvchisi, inqilobiy yozuvchi va "poputchik" (yo‘lovchi) kabi toifalarga ajratish odatga aylangan edi. Jumladan, o‘sha davrdagi adabiy-tanqidiy maqolalarda G‘ayratiy, U.Ismoilov, G‘.G‘ulom -proletariat yozuvchilari, H.Olimjon, Oydin, Sh.Sulaymon, S.Abdulla-inqilobiy yozuvchilar, Elbek va Oybek -"poputchiklar" deb baholangan edi. Bu davrdagi adabiy tanqid: 1) adabiy tansidiy shakllar (janrlar) sohasida; 2) mumtoz merosga munosabat; 3) yangi insonni yaratishga munosabat kabi uch sohada izlanganini kuzatish mumkin.
Adabiy tanqidning shakllanish bosqichida o‘zining ilk qadamlarini, asosan, taqrizdan boshlaganin takidlash joiz. Adabiy taqrizlar avval teatr spektakllariga nisbatan ko‘proq yozilgai bo‘lsa, keyinchalik badiiy asarlar yoki alohida to‘plamlar nisbatan ham yozila boshlandi. Bunga "Za-nay" imzoli muallifning "Xalil farakt"."Cho‘l bolasi" taxallusiy muallifning "Yer yulduzlari", S.Ayniyning qissalari, A.Qodiriyning romanlariga yozgan taqrizlari misol bo‘la oladi.
Ayni chog‘da o‘tmishdagi ijodkorlar va zamondoshlar hayoti, adabiy faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar yuzaga kela boshladi. To‘g‘rulning "Eski shoirlarimizdan Muqimiy", L.Olimiyning "Unutilgan shoir" (So‘fizoda haqidagi) kabi adabiy portret harakteridagi, Fitratning "Muqaddimatul-adab”, Cho‘lponning‘ "Tagor va tagorshunoslik", "500 yil" maqolalarida mumtoz badiiy xazinamizning qimmatini yo‘qotmagani va uning yangn avlodga xizmat qila oladigan tomonlari ochib beriladi. Bu maqolalarning har biri o‘ziga hos fazilatlarga ega, albatta.
Yozuvchi va tanqidchilarning ko‘pchiligi o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bilan shug‘ullandilar. Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Sadiy, Elbek, yoshlardan esa H.Olimjon, G‘.G‘ulom, Mirtemir, Botu, Sh.Sulaymon, Sotti Husayn, A.Qahhor, Oltoy, O.Hoshim, Yunus Latiflar tanqidiy, ilmiy-marifiy ishlari bilan matbuot sahifalarida tez-tez ko‘rinib turdilar. Ular o‘zbek adabiyotining shakllanishiga doir eng muhim muammolar ustida bahs yuritganlar. Shu tariqa, adabiy tanqid o‘z tadrijiy shakllanish jarayonida tubandagi ikki shaklda ko‘rinib turdi:
1. XX asr boshlaridagi o‘zbek matbuotida "tanqid" rukni ostida, asosan, turli ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy mavzudagi bazi adabiy, ilmiy maqolalar, feleton, ocherk, hikoyalar, har xil munozaralar, publitsistik maqolalar shaklida ko‘rinib turdi, janriy xilma-xillik asosida shakllandi, biroq ularda hali qorishiqlik ustivor edi.
2. Yigirmanchi yillarga kelib, matbuotda "Tanqid va adabiy mubohasalar", "Fanniy tekshirishlar", "Matbuot va adabiyot","Sanoi nafisa olamida" kabi yangi ruknlar ochildi, ularda badiiy to‘plamlar, sahna asarlari, darsliklar, nashriyot ishlariga oid taqrizlar elon qilindi. Adabiy jarayonga doir bu xildagi original maqolalar, taqrizlar qatorida qardosh xalqlar adabiyoti, ularning sanatkorlariga oid maqolalar yoritib borildi.
Sharq va G‘arb sanati, go‘zallik haqidagi qarashlar xususida, shuningdek, V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, V.Plexanov va A.Lunacharskiylarning estetik qarashlariga bag‘ishlangan maqolalar berila boshlandi, adabiyot va sanatni partiya itoatiga o‘tkazishga oid ko‘rsatmalarni kengrok yoyish harakati boshlandi.
O‘zbek adabiy tanqidining shakllanishida ozarbayjon publitsisti N.Narimonov va tatar adibi O.Ibrohimovlarning ilmiy-nazariy maqolalarining tasiri sezilarli bo‘ldi. O‘sha davrda o‘zbek matbuotida ular yozgan materiallarning bosilishi ijobiy hodisa edi. Ayni zamonda turli adabiy tur va janrlardagi asarlarni baholash zarurati adabiy-tanqidiy fikrning jonlanishiga sezilarli tasir ko‘rsatdi.
O‘zbekistonda yashagan B.Pestovskiy, M.Sheverdin kabi rus yozuvchi va tanqidchilarining o‘zbek adabiyoti va teatr sanatiga bag‘ishlangan chiqishlari adabiy tanqidning faollashib borayotganidan darak berib turadi. Natijada XX asr boshlarida adabiy tanqidning vujudga kelishi jarayonida bir-biridan tubdan farq kiladigan ikki tamoyil ko‘zga tashlanib koldi:
1. Xolisona ilmiy izlanishlar yo‘lidan borish. Bu silsilada Fitrat, Cho‘lpon, A.Sadiy, S.Ayniy, V.Mahmud, Olim Sharafiddinov, O.Hoshim kabi tanqidchi va adabiyotshunoslar va ular qatorida endigina tanqidchilik faoliyatini boshlagan H.Yoqubov, Oybek, Sh.Sulaymonlar izlanishlari kiradi.
2. Vul’gar sotsiologizm asosidagi izlanishlar yo‘li: Bu guruhga mansub adabiyotshunoslar madaniy merosga nigilistik munosabatda bo‘lib, adabiy dalillarni talqin qilishda sxematizmga yo‘l qo‘ydilar. Masalan, talantli tanqidchi S.Husayn o‘zbek adabiyotining yosh xodimlarini tarbiyalashda, istedodlarni adabiyotga olib kirishda yaxshi tashabbus ko‘rsatdi. Ammo A.Qodiriy ijodini vulgar sotsiologizm nuqtai nazaridan turib, sxematik tarzda tahlil qildi. Bunday nuqsonlar Miyonbuzruk Solihov, Ziyo Said, Umarjon Ismoilov, Yunus Latif, J.Boybo‘latov kabi tanqidchilar ijodida ko‘p uchrar edi.
“Tanqid nima?" degan savolga birinchilardan bo‘lib Axlullo Haybul, Elbek, Vadud Mahmud, Nemat Hakim, Abdurahmon Sadiy o‘z maqolalarida javob izlay boshladilar.
O‘z davrining ziyoli kishilaridan biri, shoir, nosir, pedagog Elbek tanqidchilik sohasida samarali ishlar qildi. Uning tanqid haqidagi fikrlari V.Belinskiy qarashlariga yaqinligi bilan ajralib turadi. U tanqid deganda har qanday sohada ishlovchi kishilarning o‘z kasbi bo‘yicha yaratilgan asarlarining yutuq va kamchiliklarini shaxsiy g‘araz yoki maqtovlarsiz, xolisona aytib, ularga to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishni nazarda tutadi. "Tanqid demak, bir ishda yo bir narsada bo‘laturg‘on kamchiliklarni shul ishning ishlovchilariga ko‘rsatib, kuzatdiruv va to‘ldiruv uchun aytiladurg‘on so‘z demakdur".
Ne’mat Hakim esa tanqidnint fannny (ilmiy) tanqid, satirik tanqid, adabiy-badiiy tanqid kabi turlari hakida gapirarkan, ilk bor uning ichki tasnifini amalga oshiradi va har biriga xos farqli xususiyatlarinn tushuntiradi, shu tariqa adabiy tanqid xususidagi tushunchalarni kengaytirishga harakat qiladi. U tanqidchilar orasida A.Sadiy faoliyatini maqullaydi. Chindan-da, A.Sadiy jiddiy masalalar haqida birinchilardan bo‘lib fikr yuritardi, binobarin, uning tanqid haqidagi mulohazalari ham diqqatga sazovor.
XX asr boshi adabiy tanqidchiligida: a) tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi kuzatishlari; b) yozuvchining badiiy asarlarga bahosi yoki yozuvchi tanqidi; v)tanqidchining tanqidchilar maqolalariga munosabati singari uch yo‘nalish ko‘zga tashlanadi.
Aytib o‘tish joizki, uchala yo‘nalishda yaratilgan tanqidiy ishlar orasida ilmiy, obektiv mulohazalarga ega ishlar qatorida dalillarni buzib ko‘rsatadigan subektiv namunalar ham uchraydiki, bunday qarashlar adabiyotning, adabiy tanqidning to‘g‘ri rivojlanishiga salbiy tasir ko‘rsatar edi.
Adabiy tanqidning jonlanishida tanqidchining yozuvchi ijodi haqidagi xolisona fikrlari muhim rol o‘ynadi. Jumladan, Hamza va A.Qodiriy ijodi haqidagi dastlabki ilmiy maqolalar shunday qimmatga ega.
A.Sadiy Hamza ijodi haqida fikr yuritar ekan, unga sho‘ro davri va uning mafkurasi nuqtai nazaridan baho bersa-da, jumladan, uning quyidagi so‘zlari Hamzaning adabiyotda tutgan o‘rnini to‘g‘ri belgilagani bilan bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas: "Xususan asarlarining ko‘pi o‘zbeklarning zamondagi o‘z turmushlaridan, shu vaqtdagi turli ijtimoiy hayot voqealaridan olinib yozilgan bo‘lmoqlari ayrim diqqatni jalb etib turadi. O‘zida yurak shoiri bo‘lish, muzikachilik va turli kuylar ixtiro etish, dramaturglik ham artistlik yig‘ilgan bir shaxsni ham biz hali yolg‘iz Hakimzoda o‘rtoqda ko‘ramiz".
XX asr boshlaridagi adabiy tanqid Hamza ijodini o‘rganishda ikki yo‘ldan : biri Hamza ijodiga obektiv, sanat mezonlari asosida baho berish va ikkinchisi Sho‘ro mafkurasi taqozosiga ko‘ra Hamza ijodini soxtalashtirish yoki uni mohiyatan sho‘ro mafkurasi talablariga muvofiqlashtirgan holda talqin qilish yo‘lidan bordi. Shu qarashdagi mudaqqidlar unga "sho‘ro ijodkori" degan siyosiy yorliqni “sharaf”ga aylantirdilar.
Birinchi yo‘nalishda izlangan "Bog‘bon" taxallusi, munaqqidning "Iffat qurboni", "Yulg‘inboy" kabi taqrizlari etiborli. Muallif ularda "Boy ila xizmatchi" "sanoyi nafisa" nuqtai nazaridan talabga javob bermasligini etirof etib, aktyorlar o‘yinidagi zaif tomonlarni to‘g‘ri ko‘rsatadi.
Teatr tanqidchisi Mirmulla Shermuhammedov Hamza asarlarini odilona va xolis, o‘zi aytganidek, "betarafona" tahlil etadi.
Shu tariqa matbuotda "Qizil qalam" majmuasida Hamzaga bag‘ishlab yozilgan maqolalar, shoir asarlariga berilgan taqrizlar malum manoda hamzashunoslikning o‘ziga xos o‘zanga aylana boshlanganini taminlaydi. Ammo hamzashunoslik shoir ijodini sho‘ro tuzumi manfaatlari nuqtai nazaridan baholashni ham unutmadi. XX asrning 20-yillari oxirlarida boshlangan bu qusurli biryoqlama jarayon 80-yillargacha adabiy tanqidda davom etdi. Shu uzoq muddat davomida hamzashunoslik murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Hamza shaxsiyatini "qip-qizil" proletar shoiri, kompartiya mafkurasiga sodiq, diniy etiqoddan qaytgan ijodkor tarzida ko‘rsatish asosida uni "o‘zbek sovet adabiyotining asoschisi, yalovbardori"ga aylantirdi. Adabiyotshunos Q. Yo‘ldoshev to‘g‘ri takidlaganidek: "Hamza bir umr davridan oldin yurgan. Shu bois bir umr fojeaviy hayot kechirgan. Bir umr o‘z xalqini o‘tli muhabbat bilan suygan, biroq o‘sha xalq zakovatli o‘g‘loni qalbini na tirikligida, na hayotdan ketgach, to‘liq tushunolmagan...
Hamza ijodi ataylab ko‘tar-ko‘tar qilindi. U o‘ziga davrdosh, kayfiyatdosh bo‘lgan ijodkorlarga qarshi qo‘yildi"¹⁴. Binobarin, Hamza ijodini qanday bo‘lsa, shundayligicha, obektiv baholash zarurati istiqlol tufayli jiddiy ehtiyojga aylandi.
O‘tgan asrning 20-yillaridan etiboran adabiyot va adabiy tanqidning keskin sinfiy kurash sharoitida rivojlanishi - ularning muhim xususiyatidir. Bunga Cho‘lpon asarlarining adabiy tanqidda jiddiy munozaralarga sabab bo‘lganini misol qilib ko‘rsatish kifoya.
Adabiy jarayondagi munozaralar ikki yo‘nalishda olib borildi. Birinchi yo‘nalishga shoir ijodiga ob’ektiv, to‘g‘ri baho berilgan. Bunga A.Qodiriy, A.Sadiy, V.Mahmud, A.Alaviya, qisman Z.Bashir va Oybeklarning taqriz va maqolalarini mansub deyish mumkin.
Ikkinchi yo‘nalishga Ayn, Usmonxon, Miyonbuzruk Solihov, 30-yillardan boshlab esa A.Sa’diy va Tuyg‘unlar yozgan taqriz va maqolalar mansub, bo‘lib ular Cho‘lpon ijodiga sof "markscha-lenincha" estetika nuqtai nazaridan baho berish asnosida shoir qismatining fojeaga giriftor etilishini tezlashtirishga sabab bo‘lishdi¹⁵.
Afsuski, o‘zbek adabiyoti va tanqidchiligining tug‘ilishi hamda shakllanishi jarayonida, aniqrog‘i, XX asrning 20-30-yillarida iste’dodlarga shunday yondashish qaror topa boshlagan edi. Ayniqsa, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti birinchi sekretari Akmal Ikromovning davr mafkurasiga asoslanib, Cho‘lpon ijodiga noto‘g‘ri yondashuvi bu jarayonni yanada keskinlashtirdi. Bunday biryoqlama qarashlar A.Qodiriy, A.Cho‘lpon, A.Fitrat singari adiblarning nohaq qamalib, fojeali qatl etilishlariga olib keldi.
Badiiy ijodda g‘oyaviylik bilan badiiylik bir-biriga shu darajada birlashib, qorishib ketgandagina chinakam san’at asari paydo bo‘ladi. Ularning birini ikkinchisidan yuqori qo‘yish, badiiy ijod mohiyatini ijtimoiy borliq taraqqiyoti qonuniyatlaridan kelib chiqib tushuntirish, talqin etish vulgar sotsiologizmga olib keladi, adabiy-badiiy, ilmiy-estetik tafakkur ravnaqiga putur yetkazadi.
XX asr 20-yillarining ikkinchi yarmiga kelib qator yosh shoirlarning kitoblari nashr etildi, jumladan, 1925 yil Oltoyning "Yer yulduzlari" to‘plami bosib chiqdi-yu, unga adabiy tanqid darhol o‘z munosabatini bildirishga shoshildi.
Oltoy "Nafis adabiyotda sog‘lom mafkura va sog‘lom tanqid kerak" (1928), Sotti Husayn "O‘zbek adabiyotining hozirgi muhim masalalari" maqolalarini proletar adabiyoti muammolariga bag‘ishlashdi. 1929 yili nashr etilgan "Ko‘rmana" to‘plamiga yozgan so‘z boshisida S.Xusayn undan o‘rin olgan yigirmaga yaqin ijodkorlarning hammasini proletar yozuvchilari tarzida baholab, sub’ektivlikka yo‘l qo‘yadi. Shu tariqa adabiy tanqidni mafkuralashtirish jarayoni tezlasha bordi.
Sheriyat, nasr va dramaturgiyada aksini topgan yangi inson obrazini tahlil qilishga adabiy tanqid sustroq kirishdi. Bu masalada ham taqriz oldinda bordi. Taqrizchilar M.Shermuhammedov, Ayniy, G‘ayratiy, Elbek, Oybek, X.Olimjon, Ziyo Said singari ijodkorlar va O.Sharafiddinov, O.Hoshim, S.Xusayn, A.Sadiy, Anqaboy kabi tanqidchi, adabiyotshunoslar edilar. Bular orasida ismi sharifi aniqlanmagan, faqat shartli taxalluslari ma’lum mualliflar ham bor. Chunonchi, "Mudbir" taxallusli tanqidchi Hamzaning "Istibdod qurbonlari'' dramasi haqida fikr yuritdi, undagi yangi obrazlarni o‘sha davrga mos holda tahlil qildi.
30-yillar tanqidchiligining o’ziga xos tamoyillari haqida
30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib o’zbek adabiy tanqidchiligi ham faollasha boshladi. Oybekning «Abdulla Qodiriy ijodi» (1934) monografiyasi bu yo’ldagi ilk va muvaffaqiyatli qadamlardan biri bo’ldi. Bu asarda A.Qodiriyning yozuvchilik mahorati batafsil ochib berildi. 30-yillarda o’zbek adabiyotshunosligi tomonidan erishilgan yutuqlardan biri «O’n besh yil ichida o’zbek adabiyoti» (1939) ilmiy to’plam holidagi kitobidir. Bu to’plamga kirgan maqolalar ichida Olim Sharafiddinov va S.Husaynlarning «O’zbek adabiyoti», H.Yoqubovning «O’zbek sovet poeziyasi 15 yil ichida», Yusuf Sultonovning «O’zbek sovet prozasi», S.Husaynning «O’zbek sovet dramaturgiyamizga umumiy bir qarash». Sh.Sulaymon va G’.Karimovlarning «Bolalar adabiyoti to’g’risida», M.Afzalov va B.Karimovlarning «O’zbek folklari» nomli chinakkam tadqiqot ishlari mavjud edi. Unda, o’zbek adabiyotining taraqqiyot yo’llari ancha mukammal ochib berildi.
Adabiy tanqid badiiy adabiyotda zamondosh obrazini qanday yaratayotganligiga. xususan, ularning nuqsoniga alohida etibor bera boshladi. 20-yillarning birinchi yarmida "inqilob" mavzuidagi asarlar yaxshi kutib olingan bo‘lsa, 20-yillarning ikkinchi yarmidan etiboran obrazlar to‘laqonligi, yozuvchilar o‘z qaxramonlarining ichki dunyosini, ruhiyatini tasvirlayotirmi degan savollar qo‘yila boshlandi.
Uygun "O‘z xatolarimiz ustida o‘rganamiz" maqolasida o‘z ijodiga tanqidiy ko‘z yugurtiradi va malum xulosalarga kelganini bayon etadi. Bunday dalillar adabiy tanqidning sifat ustida ham, asarning badiiy yuksakligi ustida ham jiddiy izlana boshlaganini ko‘rsatadi. Shunday intilishlar tufayli 20-yillarning oxirlariga kelib, xususan, 30-yillarning boshlarida adabiyotda hayotga yaqin bo‘lish istagi avj oldi. Birin-ketinlik bilan "Dilbar-davr qizi", "Baxtlar vodiysi", "Temirchi Jo‘ra", "Ko‘kan", "Jontemir" kabi zamonaviy asarlar yaratila boshlandi. Biroq bu davrda ularga qarshi tanqidiy maqolalar emas, balki javobiya xarakteridagi asarlar yozish ananasi yuzaga keldi: Cho‘lponning "Buzilgan o‘lkaga" sheriga G‘ayratiy "Tuzalgan o‘lkaga" sheri bilan javob qaytardi. Biroq adabiy tanqid bunday asarlarni chetlab o‘ta boshladi. Faqat milliy istiqlol g‘alabasidan so‘ng bunday hodisalarga xolisona baho berildi.
O‘zbek adabiy tanqidida janriy izlanishlarga munosabat. XX asr boshlarida adabiyot yangi janriy izlanishlar davriga kirdi. Mavjud turli-tuman tashkilotlar bir-biriga o‘xshamagan uslub va estetik dasturlarga ega edi. Partiyaning, sovet davlatining adabiyotga buyruq berishi hali urfga kirmagan edi. Poetik ijod hali ustuvor ananaligicha davom etardi, shoirlar ananaviy aruzdan kengroq foydalanishar, biroq "inqilobiy" ruhni berish yangi vazn, yangi shakllar izlashni ehtiyojga aylantirayotgani tobora chuqurroq sezilmoqda edi. Ana shu ehtiyoj xalq ijodiga xos barmoq va sarbast vaznlarida jangovor shijoatkorlikka davat etuvchi asarlar (marshlar, qo‘shiqlar, ashulalar) yaratishga sabab bo‘ldi. Bunda Nozim Hikmat va V.Mayakovskiy o‘rnagi va ijodining tasiri muhim rol o‘ynay boshladi. Adabiy jarayondaga bunday izlanishlar adabiy tanqid etiboridan chetda qolmadi. Arabnejad (A.Alaviya) "Bizda shakl masalasi va Nozim Hikmat" maqolasida xuddi shu masalalarga to‘xtaladi: "Aruz va hijo vazni" ohista oqar vaznlar bo‘lib, yangi hayotdagi surat va harakatni bera olishga qodir emasdur"-deb yozarkan, sarbast sherlarning afzalligani takidlaydi. Homil Yoqubov esa "Oybek va uning sherlari" maqolasida shoirning ijodiy o‘sayotganligini tahlil qilarkan, uning etiborini yangi shakllarga qaratadi.
Mirtemir erkin sherni "nozimona she’r" deb ataydi. Erkin she’r ancha murakkab san’at bo‘lib, uni o‘zlashtirish oson kechmadi. Aslida o‘zbek sheriyatini yangi ohang va vaznga ko‘chirish harakati Fitrat va Cho‘lpon ijodida XX asrning 10-yillaridayoq boshlangan bo‘lib, 30-yillardagi adabiyotning mafkuraviylashtirila borishi sharoitida yangicha mohiyat kasb eta bordi. Shu zaylda sarbast G‘.G‘ulomning "Dinamo", H.Olimjonning "Ko‘klam", Shokir Sulaymonning "Erk kuylari", Mirtemirning "Ashulalar qo‘ynida" kabi ilk sheriy to‘plamlarida o‘zbek she’riyatida inqilob va sho‘ro tuzumini alqovchi mazmunga sug‘orilgan holda namoyon bo‘la bordi. Adabiy tanqid bu jarayonga madad berdi, Mirtemir sochma she’rlar yozishga jazm etdi. Hatto "Sochma shoirning tuyg‘u va fikrlari to‘lqinlanib, toshib ketgan vaqtda yoziladi", - deya unga muhabbatini izhor etgan edi. Qolaversa, o‘sha davrda sochmani minbar adabiyoti deb ataganlar. Lekin sochmadagi hamma sherlar yuksak g‘oyaviy-badiiy saviyada bo‘lavermagani yosh tanqidchi Yunus Latif tomonidan ilg‘angan edi.
Bu davrda adabiy tanqid nasr rivojiga ham sezilarli tasir ko‘rsatdi. XX asr boshlarida A.Qodiriy, A.Fitrat, S.Ayniy, 20-30-yillarda esa H.Shams, Zarif Bashir, Ziyo Said, G‘.G‘ulom, Sh.Sulaymon, G‘ayratiy, H.Olimjon, Sobir Abdulla, Cho‘lponlar hikoya yoza boshlagan edilar.
A.Sadiy hikoyachilikda A.Qodiriy ijodi sermahsulligini takidlaydi. U tahlil jarayonida u yoki bu janr tabiatiga to‘xtalishga, jumladan, hikoyaning xususiyatlari haqida nazariy mulohazalar bildirishga intiladi.
Abdurauf Fitrat esa "Adabiyot qoidalari" nazariy asarini shu masalalarga bag‘ishlasa, Olim Sharafiddinov(Ayn), Sotti Husaynlar o‘rni-o‘rni bilan o‘z maqolalarida hikoya, povest janrlariga xos xususiyatlarga oid qimmatli fikrlarni aytib o‘tadilar.
O‘zbek adabiyotida roman janrining paydo bo‘lishi A.Qodiriy, Hamza, Mirmuhsin Shermuhammed nomlari bilan bog‘liq. Roman nazariyasiga oid ilk nazariy mulohazalar esa A.Sa’diyning "Amaliy ham nazariy adabiyot darslari” va Fitratning "Adabiyot qoidalari" asarlarida uchraydi. Ayniqsa, S.Xusayn "O‘tkan kunlar"ni tahlil qilish jarayonida janr sifatida romanning boshqa adabiy janrlardan farqini tushuntirishga harakat qiladi.
Miyonbuzruk Solihov esa o‘zbek adabiyotida romanchilik tajribasi - yo‘qligini takidlab, "O‘tkan kunlarini original asar deb hisoblaydi. Aslida esa chindan ham "O‘tkan kunlar" o‘zbek adabiyotida, Yevropada tushunilganidek, haqiqiy realistik roman bunyodga kelganining dalili edi. Adabiy tanqidda shu haqiqatning tasdiq topishi uning estetik jihatdan ancha balog‘atga yetganinn ko‘rsatadi.
Dramaturgiyaning tug‘ilishi va rivoji masalasi ham adabiy tanqidning e’tiboridan chetda qolmadi. Dramaturgiya rivojining ilk bosqichida "og‘zaki tanqid" (jonli tanqidiy amaliyot) asosiy rol o‘ynadi va u ko‘pincha tashkiliy shakllarda, aytaylik, u yoki bu asarni o‘qib muhokama etish va repertuarni komissiyalar orqali qabul qilish jarayonida ro‘yobga chiqdi. Shu tariqa teatr tanqidchiligi shakllana bordi. Ammo e’lon qilingan maqola va taqrizlarning ko‘pchiligi teatr sanati masalalariga va aktyorlar mahorati tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, ular orasida spektaklning g‘oyaviy-badiiy qimmatini, zamonaviy hayot bilan aloqasi va tarbiyaviy ahamiyatini chuqur ochib beradiganlari hali yetarli emas edi. Jumladan, "Ch.O‘g‘li" imzoli tanqidchi "Teatr asarlari janrning jon tomiridir. Yaxshi va nafis teatr adabiyotiga ega bo‘lmasak, teatrdan sira foydalana olmaymiz",-deb yoesa, boshqa bir maqolada operetta, balet sanati to‘g‘risida ham ayrim mulohazalar bildirilgan edi.
Teatr tanqidchiligi o‘zbek teatrining yuksalishida katta rol o‘ynadi. 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshlarida K.Yashin, N.Safarov, Ziyo Said, Sobir Abdulla, U.Ismoilov, Z.Fatxullin kabi yosh dramaturglar badiiy ijod sohasida ko‘rinib qoldilar. Adabiy tanqid o‘z vaqtida ularning paydo bo‘lishini tabriklash bilan birga mavjud nuqsonlarini ko‘rsatishga harakat qildi va ijodiy yuksalishlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zbek adabiyotshunosligida mumtoz merosga munosabatda ikki asosiy yo‘nalish mavjud edi: 1) vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar yo‘nalishi bo‘lib, bu holat J.Boybulatov, Oltoy,Z.Bashir, 3.Said, Yu. Latif singari adabiyotchilar chiqishlarida ko‘p uchraydi; 2) marifiy-ilmiy yo‘nalish - bunday tamoyildagi professional tanqidchi va adabiyotshunoslar, shuningdek, tanqid bilan shug‘ullanuvchi yozuvchilar orasida Fitrat, A.Sadiy. A.Majidiy, Ayn, S.Ayniy, L.Olimiy, O.Xoshim, Botu kabi ijodkorlar bor edi.
Ilmiy izlanishlar yo‘lidan borgan Fitrat, A.Sadiy, A.Majidiy, To‘g‘rul, O.Hoshim, L.Olimiy kabi tanqidchilarning maqolalari, adabiyotshunoslikka oid tekshirishlari merosga to‘g‘ri yondashishga intilishning adabiy tanqiddagi namunalari edi. Bu jihatdan L. Olimiyning "Nodira", A.Majidiyning "Shoir Miriy" kabi maqolalari ayricha e’tiborga loyiq.
Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, 20-yillardayoq ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy ijodiy merosini to‘plash, o‘rganish, nashr etish, boshqa tillarga o‘girish o‘ziga xos ko‘lamdorlik kasb eta boshlagan edi. Bunda nafaqat o‘zbek, balki ozarbayjon, turkman, rus va boshqa adabiyotshunoslar ham salmoqli hissa qo‘sha boshlagan edilar. Jumladan, Abdurauf Fitrat ilk bor shoirning forsiy ijodiga etiborni qaratib, "Navoiyning forsiy shoirlig‘i va uning forsiy devoni to‘g‘risida" maqolasini yaratgan bo‘lsa, "Muhokamatul-lug‘atayn"ning turkmancha tarjimasi 1925 yilda "Amir Alisher Navoiy" nomi ostida Turkmanistonda nashr etildi. Kitob kirish so‘z, shoirning qisqacha tarjimon holi va izohlar bilan ta’minlagan edi.
Navoiy merosini chuqurroq o‘rgangan, ilmiy jihatdan jiddiy ishlardan biri - 1928 yili Leningradda rus tilida bosilib chiqqan "Mir-Ali-sher" kitobi sharqshunoslikda sezilarli iz qoldirdi. Undan A.N.Samoylovich, Ye.E.Bertels, A.A.Romaskevich va V.V.Bartold kabi iste’dodli olimlarning maqolalari o‘rin olgan. Ayiiqsa, Ye.E. Bertelsning maqolasi Navoiy ijodining mustaqil adabiy hodisaligi va originalligini dalillar bilan isbot etganligi tufayli muhim ilmiy qimmatga ega edi. Tajribali sharqshunoslar o‘tmishni yaxshi bilmay turib, hozirgi zamonni baholash mumkin emasligini, binobarin, madaniyatlar, adabiyotlar o‘zaro aloqasi va hamkorligi ularning bir butunligi mohiyatini belgilashini ko‘rsatdilar. Shu tariqa o‘zbek, rus va boshqa qardosh xalqlarning sharqshunoslari tashabbusi bilan navoiyshunoslikning ilk namunalari yuzaga kelgan edi.
Mumtoz merosdan foydalanish kerakmi yoki kerak emas? degan masalada vulgarizatorlik usulini tanlaganlardan biri J.Boybo‘latov bo‘lib, uning merosga o‘ta nigilistik munosabati, hatto uni haqorat qilish darajasiga borishi "O‘zbek adabiyoti namunalari" majmuasini baholashida ravshan ko‘rinadi. U "Namunalar"ni tuzgan Fitratni ham, unga so‘zboshi yozgan O.Hoshimni ham bo‘ralab so‘kishdan toymaydi. Uning “O‘zbek adabiyoti va chig‘atoychilik" maqolasi boshdan oxirigacha mumtoz ijodkor ijodiyotini qoralashdan iborat. Jumladan, u yozadi: ".. Qisqasi, chig‘atoy nafis adabiyoti mazmun jihatdan tasavvuflik bilan, shakl jihatdan arab ham forslik bilan sug‘orilgandir, Chig‘atoy shoirlari-bu mutasavvuflardan, xayolparastlardan, simvolistlardan va boshqalardan o‘zbek proletar adabiyoti uchun qanday bo‘lsa ham bir narsa olishimiz shubhalidir"¹⁶.
J. Boybulatov maqolalaridagi bunday asoslanmagan ayblarga javob bermaslik mumkin emas edi. O.Hoshim "Adabiy meros va chig‘atoy adabiyoti" sarlavhasi ostida ikki maqola yozib, u bilan munozaraga kirishsa-da, o‘sha davr mafkurasi tazyiqidan qutula olmaydi. Va yozadi: "Jadid adabiyoti o‘zbek burjuaziyasi adabiyotidir. Jadid adabiyoti o‘zbek burjuaziyasining fikrini va uning boshdan kechirgan holatlarini aks etadir. Uning uchun ishlaydir, kuladir, yig‘laydir''¹⁷. Sirasini aytganda. bu "stalinchilik" siyosatining qoliplari asosida berilgan baho edi. Otajon Hoshim keyinchalik mumtoz adabiyotni baholashda avval yo‘l qo‘ygan shu xatolarini tuzatishga harakat qiladiki, bu haqiqiy tanqidchilarga xos fazilat edi. U merosdan foydalanishning bir necha bosqichlari borligini, uni diqqat bilan o‘rganish zarurligini ta’kidlaydi. "Chig‘atoy adabiyoti ko‘p badiiy namunalar bergandir, bu adabiyotning bir qancha san’atkor shoirlari bor"ligini e’tirof qiladi. Lutfiy, Navoiy va boshqa so‘z ustalari she’rlaridan misollar keltirib, badiiy mahorat masalalariga to‘xtaladi. Uning fikriga ko‘ra, "hozirgi proletar shoirlarining kamchiligi ham shu tomonda", ya’ni mahoratning yetishmasligida. O‘z fikrini yaxshiroq tushuntirish va qanday qilib badiiy yetuk asarlar yaratish sanatini egallash mumkinligini uqtirish niyatida V.Mayakovskiyning "She’rni qanday yozish kerak?" nomli kitobidan misollar keltiradi.
A.Sadiy 1934 yili nashr etilgan "O‘zbek burjua adabiyoti (XIX va XX asr)" darsligida merosga to‘g‘ri yondashib, uning zarur tomonlarini o‘rganish lozimligini uqtiradi.
"Qizil qalam" tashkiloti ham adabiy merosni tashviq qilishda malum ishlarni amalga oshirdi.
Qisqasi, uzoq yillar davomida Navoiy, Mashrab, Turdi, Muqimiy va boshqa ijodkorlarni "hozirgi zamon kemasidan" uloqtirib tashlamoqchi bo‘lganlar kam emas edi. Nigilizm tasirida bo‘lgan yoshlar mumtoz ijodkorlarga mensimaslik nazari bilan qarab, ulardan o‘rganish o‘rniga mustaqil yo‘l tutmoqchi bo‘ldilar.
O‘tmish tajribalarini qadrlamaslik kasali XX asrning 30-yillari birinchi yarmigacha davom etgan bo‘lsa-da, adabiy tanqid bu masalani ijobiy hal qilgan edi. Tanqidchilar adabiy merosning ahamiyatini, hayotdagi rolini to‘g‘ri tushuntirdilar,
Xulosa shuki, XX asr boshlaridagi yosh adabiy tanqid adabiy-tarixiy jarayonda faol rol o‘ynaydi. Adabiyot rivojiga oid ko‘pgina asosiy masalalarni ko‘tardi, adabiy hodisalar, yozuvchi asarlariga ba’zan noto‘g‘ri, lekin asosiy hollarda to‘g‘ri baho berishga intildi. Bu davrdagi adabiy tanqidga xos muhim xususiyat shunda ko‘rinadiki, u markscha-lenincha adabiy tanqidga aylana bordi, mafkuraviylashdi. Ammo adabiy tanqid mustaqil fan sifatida rivojlanib, qorishiklikdan qutula boshladi. O.Xoshim, Olim Sharafiddinov, R.Majidiy, S.Husayn va ulardan keyin o‘z faoliyatini boshlagan H.Yoqubov, Sh.Sulaymon, Yu.Latif, Yu.Sulton singari professional tanqidchi va adabiyotshunoslar yetisha borishadi.
Tanqidchilik va adabiyotshunoslikning alohida kasb sifatida namoyon bo‘lishi yoki badiiy ijod turi sifatida ajralib, o‘z qonun va tamoyillari asosida rivojlanish jarayoniga kira borishi - o‘sha davr madaniy hayotining katta yutug‘i bo‘ldi. Ayni choqda tanqidchilik bilan shug‘ullangan yozuvchilar - Fitrat, Cho‘lpon, A.Qodiriy, H.Olimjon, Oybek, Uyg‘un, G‘.G‘ulom, Ziyo Said, M. Shayxzodalarning maqolalari, taqrizlari ham adabiy tanqidning saviyasi o‘sishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Adabiy tanqidda badiiy asar tahlilida shakl va mazmun birligiga diqqat qilish fazilati namoyon bo‘la boshladi. Avvallari muayyan asar mavzui va syujetigina aytilib, badiiy shakl ko‘pincha tilga olinmasa, endi tanqidiy asarlarning ko‘pchiligida g‘oyaviy mazmun qatorida kompozitsiya, stil, tasviriy -vositalar birlikda baholanadigan bo‘ldi. Badiiy tilga oid munozaralar uyushtirilib turildi.
Tanqid tafakkurni shakllantiruvchi vasitalardan biri bo‘lib qoldi, chunki maqola va taqrizlar ko‘pchilikda qiziqish uyg‘otadigan bo‘ldi. Tanqid badiiy asar yaratishda maslahatchi, ijodiy hamkor bo‘la boshladi. Ijodkorlarning izlanishlari, yangi janrlarni zabt etishdagi urinishlari qo‘llab-quvvatlandi.
Adabiy tanqidning shakllanishi va rivojida yozuvchilarning roli katta bo‘ldi. Ular o‘zlarining adabiyotga va adabiy merosga aloqador fikrlari bilan tanqidning taraqqiyotiga yordam berdilar va matbuotda, jumladan, "Yangi Farg‘ona"da Hamza, "Mushtum"da A.Qodiriy adabiyot bo‘limlariga rahbarlik asnosida adabiy tanqidga oid asarlarga keng yo‘l berdilar. Natijada o‘zbek adabiy tanqidchiligi to‘xtovsiz o‘sib; adabiy-tarixiy jarayonda o‘z maqsadiga erisha bordi.
Ikkinchi jahon urushi davri va 50-yillar o’zbek tanqidchiligi muammolari. Vulgar sotsiologizm
Ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekistonda ilmiy, madaniy va adabiy hayot yana ham rivojlandi. Fanlar Akademiyasining tarix, jahon adabiyoti, sharqshunoslik institutlari va boshqa bir qator ilmiy-madaniy markazlarning evakuasiya qilinishi bu jonlanishga sabab bo’ldi. Evakuasiya etilgan rus olimlari bu yillarda respublikamizdagi fan rivojiga, ayniqsa, filologiya va sharqshunoslik fanlari rivojiga ma’lum darajada hissa qo’shdilar. O’rta Osiyo Davlat universitetining filologiya va sharq fakultetlari shu davrda ochildi.
O’zbek tanqidchiligi urush yillarida o’zining hozirjavoblik va jangovarligi bilan ajralib turdi. Badiiy asarlar peshma-pesh, tezkorlik bilan tahlil etildi, tanqidchilikda publisistik ruh yetakchi bosqichga ko’tarildi. O’zbek tanqidchiligi ham davr va hayot sinovlaridan o’tib xalq hayoti ichiga yanada chuqur kirib bordi. Xalqimizning vatanparvarlik, qahramonlik tuyg’ularini toblashda adabiy tanqid o’zining munosib ulushini qo’shdi.
Ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekistonda ilmiy, madaniy va adabiy hayot yana ham rivojlandi. Fanlar Akademiyasining tarix, jahon adabiyoti, sharqshunoslik institutlari va boshqa bir qator ilmiy-madaniy markazlarning evakuasiya qilinishi bu jonlanishga sabab bo’ldi. Evakuasiya etilgan rus olimlari bu yillarda respublikamizdagi fan rivojiga, ayniqsa, filologiya va sharqshunoslik fanlari rivojiga ma’lum darajada hissa qo’shdilar. O’rta Osiyo Davlat universitetining filologiya va sharq fakultetlari shu davrda ochildi. S.Jo’ra, K.Imomov, P.Tursun, M.Boboyev, N.Safarov, Z.Fatxullin, I.Rahim, A.Rahmat, M.Muhamedov, M.Ismoiliy, Shuhrat, A.Udalov, V.Kostirya, I.Muslim, Nazarmat, Akbariy va boshqa o’nlab adiblar harakatdagi armiya safida bo’ldilar. Oybekning “Quyosh qoraymas” romanidan parchalar e’lon qilindi. G’.G’ulomning “Sen yetim emassan”, “Men yahudiy”, “Sog’inish”, H.Olimjonning “Rossiya”, “Qo’linga qurol ol”, “Roksananing ko’z yoshlari”, Abdulla Qahhorning “Xotinlar”, “Asror bobo”, Oybekning “Navoiy” asarlari, Yashinning “O’lim bosqinchilarga”, Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi”, H.Olimjonning “Muqanna”, Oybekning “Mahmud Tarobiy”, I.Sultonovning “Burgutning parvozi” singari dramalari bu davrda sahnaga qo’yilib, faqat urush davri o’zbek adabiyoti emas, umuman, o’zbek adabiyoti tarixidan mustahkam o’rin egalladi. Oydinning “Qizlarjon”, “Shirin keldi” hikoyalari to’plami, Oybekning “Xalq-qahramon”, S.Ahmadning “Farhod tog’ining etaklarida”, Oydinning “Mening qahramonim”, P.Tursunning “Oq oltin” ocherklarida davrning konkret qahramonlari qiyofasi aks ettirildi. Urush davri taqozasi bilan matbuotda adabiy tanqid uchun avvalgidan ancha kam joy ajratilsa ham, bu kamchilik og’zaki muhokamalar va munozaralar bilan bir darajada to’ldirildi. Bu davrda professional tanqidchilar bilan bir qatorda adabiy tanqid bilan san’atkorlarning o’zlari ham shug’ullandilar. Uyg’un H.Olimjon ijodi haqida “Shodlik va baxt kuychisi” nomli maqola yozdi. O’zbek tanqidchiligi urush yillarida badiiy adabiyotda o’zining chuqur ifodasini topgan xalqlar do’stligi masalasiga alohida e’tibor bilan qaradi. 30-yillarda badiiy asarlar tahlil qilinar ekan, baxt tushunchasi Vatan farovonligi, ozod va baxtiyor mehnat talqin etilgan bo’lsa, urush davriga kelib bular yoniga Vatan ozodligi, fashizmni tor-mor qilish masalalari ham kelib qo’shildi. 1943 yilning dekabrida Moskvada o’zbek adabiyoti va san’ati kunlari bo’lib o’tdi. Dekada o’zbek tanqidchiligida ham munosib iz qoldirdi. H.Olimjon, Oybek, I.Sultonovlarning “O’zbek xalqining adabiyoti”, “O’zbek adabiyoti”, “Katta imtihon” singari maqolalarida bir tomondan, o’zbek adabiyotining 25 yil ichida bosib o’tgan yo’liga qisqacha yakun yasaldi, ikkinchi tomondan, o’zbek adabiyotining urush davridagi ahvoli tahlil qilib berildi. I.Sulton “Katta imtihon” maqolasida “...poeziyamiz bu davrda jiddiy yutuqlarga erishdi; o’z taraqqiyotida birdaniga bir necha pog’ona yuqori ko’tarildi” deb yozgan edi. (I.Sulton. Pyesalar, maqolalar. T., 1959. 168-bet). H.Olimjon “O’zbek xalqining adabiyoti” maqolasida shu adabiyotning asosiy xususiyatlaridan tashqari, uning avvalgi bosqichlardan farqlanib turuvchi o’ziga xos belgilarini ham ko’rsatib berdi. Bu davr o’zbek adabiyoti rivoji avvalgi bosqichdan farqli o’laroq “Epik qahramonlar obrazini yaratish”da namoyon bo’lmoqda, der ekan u “Burgutning parvozi”, “O’lim bosqinchilarga”, “Mahmud Torobiy”, “Jaloliddin”, “O’zbekiston qilichi” kabi asarlar asosida haqli xulosa chiqargan edi. Uyg’unning “Qilich va qalam bilan” nomli maqolasida urush davri tanqidchiligi uchun eng xarakterli xususiyat - kuchli publisistik ruh ajralib turadi. M.Shayxzodaning “O’zbekiston qilichi” dramasi haqida” (Qizil O’zbekiston, 1942. 7 may) maqolasi “O’zbekiston qilichi” dramasiga yozilgan taqriz edi. N.Pogodin, S.Abdulla, Uyg’un, H.Olimjonning “O’zbekiston” qilichi” 1942 yilda e’lon qilindi. “O’zbekiston qilichi”da Yunus ota o’g’li Arslonga o’zi yasagan qilichini tutqazib jangga kuzatadi. Jangda qo’rqoqlik qilgan Toshmatni Arslon otishga buyuradi. Farzandi nobakorligidan aziyat chekkan Odil ota o’g’li o’rnini bosish uchun jangga otlanadi... Oybekning “Navoiy” romaniga tanqidchilik katta baho berdi. Ye.E.Bertels, M.Shayxzoda, I.Sultonlar 1945 yil fevralida O’zbekiston Yozuvchilar soyuzida muhokamada “Navoiy” romaniga munosabat bildirdilar. “Bu asar,-degan edi I.Sulton,-o’zbek xalqi tarixida o’lmaydigan roman bo’lishi bilan bir qatorda yirik siyosiy hujjat hamdir”. (“Qizil O’zbekiston” 1945. 11 fevral). M.Shayxzoda “Tirik Alisher” degan maqola yozgan edi. Hodi Zarifovning “O’zbek folklorida qahramonlik va vatanparvarlik” maqolasida folklor namunalarini chuqur tadqiqot etdi.
Xulosa qilib aytganda o’zbek tanqidchiligi urush yillarida o’zining hozirjavoblik va jangovarligi bilan ajralib turdi. Badiiy asarlar peshma-pesh, tezkorlik bilan tahlil etildi, tanqidchilikda publisistik ruh yetakchi bosqichga ko’tarildi. O’zbek tanqidchiligi ham davr va hayot sinovlaridan o’tib xalq hayoti ichiga yanada chuqur kirib bordi. Xalqimizning vatanparvarlik, qahramonlik tuyg’ularini toblashda adabiy tanqid o’zining munosib ulushini qo’shdi. 50-yillar adabiy tanqidchiligida yozuvchilar e’tiborini zamonaviylik masalalariga jalb etuvchi jiddiy fikrlar ham aytila boshlandi. Masalan, 40-yillarning oxirida yozilgan (“Sh.Yu.”, 1946, 7-8) bir tanqidiy maqolada respublikamiz hayotining bunyodkor ko’rinishlari o’zining har taraflama chuqur va haqqoniy ifodasini topayotgani yo’q ekanligi ta’kidlandi “bizning qariyb hamma shoirlarimiz o’z she’rlarida O’zbekistonni jannatga, bog’i Eramga o’xshatadilar, O’zbekiston boy, farovon, obod, deb qayta-qayta takrorlanadi”. Holbuki, davrni, zamonni, haqiqiy O’zbekistonning qiyofasini, uning buyuk qurilishlaridagi kurashlarni tasvirlash kerak, bu birinchidan asarning g’oyaviyligi uchun kurash degan gap edi, bu fikrlarda adabiyotimizda uch berib kelayotgan konfliktsizlikni tanqid qilish yotadi... 50-yillar o’zbek adabiy tanqidchiligi shoirlarimizni umumiylikdan qochishga da’vat etdi va asar g’oyasining aniq va konkretligi, obraz va xarakterlarning haqqoniyligi uchun kurashdi. 50-yillar o’zbek tanqidchiligining ilg’or vakillari ijodida yana bir muhim xususiyat ko’zga tashlandi. Endi badiiy tanqidchilarimiz badiiy asarning g’oyasi asar tuzilishidagi boshqa barcha komponentlar bilan aloqadorlikda o’rgana boshladi. Bu masalan, S.Azimovning H.Olimjon ijodiga bag’ishlangan turkum maqolalarida ko’rina boshladi. S.Azimovning “Sh.Yu.” jurnalining 1954 yil 9-sonida e’lon qilingan H.Olimjon haqidagi maqolasida bu ulkan shoir mahoratini, uning g’oyaviy-badiiy konsepsiyasini atroflicha yoritishda o’zbek adabiyotshunosligining jiddiy yutuqlaridan biri bo’ldi. Ayniqsa, Zaynab obrazining prototipli ekanligi, lekin bu obraz badiiy tip darajasiga ko’tarilganligi eskilik bilan yangilik o’rtasidagi kurash zo’r mahorat bilan qo’yilganligini ta’kidlagan edi. “Asarning g’oyaviy mazmuniga mos badiiy forma, asar qahramonlarining ruhiga mos badiiy vositalar topa olganligini tanqidchi yaxshi bayon etib beradi. 40-yillarning oxiri 50-yillar badiiy tanqidchiligi tarixida munaqqid Abdulla Olimjonning ijodi alohida ajralib turadi. Uning “Og’riq tishlar” va “Yangi yer” sahna asarlariga yozgan taqrizlari, R.Bobojonning “Qadrdon do’stlar” S.Zunnunovaning “Qizingiz yozdi”, Mirmuhsinning “Yashil qishloq”, Shukrulloning “Chollar”, O.Yoqubovning “Chin muhabbat” nomli asarlari va to’plamlariga bag’ishlangan maqolalari alohida ajralib turadi. 50-yillar adabiy tanqidchiligida muammoli xarakterdagi maqolalar yozish ham o’sha davr adabiy tanqidchiligining muhim o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Masalan, Abdulla Olimjon “Oybek romanlarida ijobiy qahramon obrazi» mavzuida muammoli maqola yozdi. A.Olimjonning mazkur maqolalarida partiyaning 1946-1948 yillarda e’lon qilingan adabiyotning g’oyaviyligini yanada yuqoriga ko’tarish tadbirlari o’z ifodasini topdi. 50-yillar boshlarida ayrim shoirlar ijodidagi ko’zga tashlanuvchi ma’yuslik motivlari ba’zan g’oyasizlik va tushkunlikda ayblandi. Bu kamchilik 50-yillarning o’rtalariga kelib bartaraf etildi. O’zbekiston Yozuvchilari III syezdi (1954) bo’lib o’tdi. Vera Inber Zulfiyaning “Bahor keldi seni so’roqlab” she’ri haqida: “She’rda shoiraning o’z sevgisidan judo bo’lganligi kuylanadi. Unga qiyin. U bahorni yolg’iz o’zi qarshilaydi. Lekin bu she’rda juda katta hayotiy kuch bor. She’rni o’qigan kishi o’zini kuchsiz va alamli his etmaydi, aksincha, bardam his etadi (“Sh.Yu.”, 1954, 9, 56-bet). “Chindan ham yaxshi lirik she’rda qayg’uni sosializm uchun ishlatish mumkin”. Qanday qilib, axir, qayg’u-hasratni kuylash bizning adabiyot uchun yot emasmi? Yo’q, yot emas. Hamma gap qayg’uning qanday maqsadlar nuqtai nazaridan kuylanishida, uning nafasini qanday g’oyaviy niyat tashkil etishidadir. G’oya, mazmun va pafosning o’zaro munosabati masalasi 50-yillarning oxirida o’rganila boshlanib, 60-70-yillarda chuqur ishlandi. Bu sohada I.Sulton, O’.Yoqubov, M. Qo’shjonov va I.G’afurovlar katta ish qildilar (M. 1977 yilda H.Yoqubovning “Pafos jilolari” maqolasi e’lon qilindi. I.Sulton, O’.Yoqubov, H.Abdusamatov, S.Azimovlarning tadqiqotlarida ijodkorlarning g’oyaviy-badiiy evolyusiyasini kuzatishga jiddiy e’tibor berildi. 50-yillarning o’rtalarida o’zbek tanqidchiligiga M.Qo’shjonov, L.Qayumov, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, T.Sobirov, X.Abdusamatov, B.Imomov kabi yangi guruh adabiy tanqidchilar kelib qo’shildi. Ular urushdan keyingi davrda tanilgan S.Azimov, S.Qosimov, M.Yunusov, O’.Ubaydullayev va boshqa tanqidchilar bilan hamkorlikda qator nazariy va amaliy muammolarni ishlab chiqdilar. 50-yillarda dramaturgiya sohasidagi qoloqlik va kamchiliklarni tugatish borasida katta ishlar qilindi. T.Sobirov, H.Abdusamatovlar dramaturgiya sohasida katta-katta maqolalar yozdilar. Masalan,T.Sobirov o’zining “Konfliktsiz dramaturgiya nazariyasi”ga qarshi” (1953) nomli maqolasida adabiyotimizning muayyan bosqichida salbiy iz qoldirgan bu “nazariya”ni keskin fosh etib chiqdi, shu masala nuqtai nazaridan kamchilikka yo’l qo’ygan asarlarni dadil tanqid qildi. Dramaturgiyani keskin hayotiy konfliktlar asosiga qurilgan asarlar yaratishga chaqirdi. Hayot haqiqatini tasvirlashga jiddiy to’qnashuvlar zamirida ochila boruvchi qahramonlar xarakterini ko’rsatish bilangina erishish mumkinligini ta’kidladi. U.S.Abdullaning “Muqimiy”, Is’hoq O’ktamovning “Kechirilmas gunohlar”, Tuyg’unning “Hikmat” dramalari haqida ham maqolalar yozdi. H.Abdusamatov proza taraqqiyotini, o’zbek lramaturgiyasini o’rganish, o’zbek satirasining taraqqiyot yo’llarini o’rganish borasida ko’plab maqolalar yozdi. Masalan, uning Abdulla Qahhor ijodi haqidagi “Dramaturgiyada hayotni haqqoniy aks ettirish masalasiga doir” (1956) nomli umumlashma xarakterdagi maqolalari ibratli bo’ldi. Uning “Uyg’un-dramaturg” (1956) asari ham qoniqish bilan o’qiladi. 50-yillarning avvalidan o’zbek tanqidchiligida faol ishtirok eta boshlagan yangi avlod vakillaridan biri Berdiali Imomov edi. U bolalar adabiyotiga alohida e’tibor bergan munaqqidlardan bo’ldi. Agar 1950-1956 yillar oralig’idagi adabiy jarayonga nazar tashlasak, uning Z.Diyor, Q.Muhammadiy, Mirmuhsin, Yo.Shukurov, A.Rahmat, J.Abdullaxonovning bolalarga bag’ishlangan asarlari haqida ko’plab maqolalar e’lon qildirdi. V.Zohidov Sharq klassik adabiyoti haqida, rus va jahon adabiyoti haqida, A.Navoiy ijodi haqida ko’plab asarlar yaratdi.
Adabiyotshunoslik metodolgiyasi va falsafiy dunyoqarash muammosi
Adabiy tanqid fani adabiy jarayon bilan shug‘ullanadi. Kundalik adabiy hayotda yozilayotgan asarlarni baholaydi. Adabiy-tarixiy jarayonda kechayotgan hodisalarni, yangiliklarni, tajribalarni tahlil qiladi. Ijodkor va kitobxon masalalriga diqqat qaratadi. G‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk asarlarni targ’ib va tashviq etadi; poetic jihatdan zaif asarlarga tanqidiy munosabat bildiradi. Tabiiyki, har bir davrning o‘z adabiy jarayoni bo‘ladi. Adabiy jarayon xususiyatlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib boradi.
Hazrati Odam tomonidan og‘zaki shaklda dastlabki badiiy asar yaratilgan zamonlardan buyon odamzod matn o‘rganish, undan ta’sirlanish, o‘zlashtirish va har tomonla tahlil qilishga urinib kelmokda. Odamzod azal-azaldan go‘zalligi sirlarini anglab yetishga intilgan. Shuning uchun, ham odamiyat unga nozil etilgan barcha muqaddas kitoblarni tushunishga intilgan va ularni imkoni yetgani qadar tafsir qilgan. Shuningdek, odamlar tomonidan yaratilgan badiiy asarlarni idrok etish uchun ham deyarli hamisha muayyan ko‘mak talab etilgan.
Badiiy matnga tahlilchi o‘z e’tiqodi, dunyoqarashi, maqsad estetik tayyorgarlik darajasi, ilmiy saviyasi, badiiy didi kabi omillardan kelib chiqqan holda yondashadi. Bu omillar esa muayyan jug‘rofiy-tarixiy va ilmiy-estetik sharoit ta’sirida shakllanadi. Binobarin, turli mintaqalarda yashovchi kishilarda badiiy asarni tushunish hamda tahlil qilish borasida turlicha qarash va usullar tizimi qaror topganligi tabiiydir.
Kunchiqish va Kunbotish xalqlarida badiiy matnga yondashuv tizimi tamomila-o‘ziga xos bo‘lib, bir-biridan jiddiy farq qiladi. Xususan, Turkistonda sovet davrigacha bo‘lgai ming yillar mobaynida ko‘rkam asardan, birinchi navbatda, san’at, badiiyat qidirib kelingan. Badiiy matnning ta’sirli, o‘ziga xos, betakror, nafis va kutilmagan jihatlarini ochishga e’tibor qaratilgan. E’tibor qilinsa, musulmon Chiqishidagi ijodkorlar uchun mazmunning originalligi bilan bir qatorda ifodaning betakrorligi ham juda muhim, ba’zan hatto, boshqa hamma narsadan muhimroq sanalgan. Gul, bulbul, oshiq, ma’shuqa, agyor, hijron kabi an’anaviy timsollar tizimi mustahkam shakliy qolip va an’anaviy yondashuvlar doirasida betakror ko‘rkam yangilik yaratish chinakam iste’dodning belgisi sanalgan.
Kunbotishda esa badiiy matndan ko‘proq ijtimoiy ma’no izlash an’anasi shakllangan. Bu hol badiiy tahlilda sotsiologik, funksional yondashuvlar ustuvor bo‘lishiga olib kelgan. Shuning ta’sirida Kunbotishliklar adabiyotshunoslik ilmida badiiy asar funksiyalari insonning faoliyatini anglashga qaratilgani bois adabiyot o‘z-o‘zidan ijtimoiy mazmunga ega bo‘ladi degan qarash shakllangan. Bu estetik maktabga badiiy yaratiq tahlili mobaynida muayyan tekshirilayotgan igarda adabiyotning funksiyalari qay tarzda va qanchalik darajada ado etilganiga ko‘proq e’tibor qaratilgan.
Natijada Kunbotish adabiyottanuv ilmida badiiy asarni o‘qish, o‘rganish va izohlashga qaratilgan ilmiy-estetik faoliyatning uzoq tarixi mobaynida asarning tahlili bo‘yicha tarixiy-tipologik, tarixiy-madaniy, tsiyosiy-tarixiy, funsional, sotsiologik, formal, struktural, biografik, psixologik, psixoanalitik va bir qator yondashuvlar tizimi shakllangan. Shuningdek, badiiy matnni tahlil etishning bu tizimlaridan ikki yoki undan ortig‘ini birgalikda qo‘llash tufayli ham yana bir qancha tahlil turlari yuzaga kelgan. Tahlil amaliyotida ham badiiy asarlarga yondashuvning ayrim yo‘nalishlari qaror topgan.
Ma’lumki, bani basharga yuborilgan barcha muqaddas kitoblar ilohiy mazmunga egaligidan tashqari ifoda yo‘sinidagi joziba va o‘ziga xoslikka ko‘ra, ularda muayyan darajada, badiiylik xususiyatlari ham bordir. Tabiiyki, har qanday qavm vakillari ham o‘z muqaddas asarlarini to‘g‘ri anglab yetishni istaganlar. Natijada, bu bitiklarni izoxdash, tafsir qilish ehtiyoji yuzaga kelgan. Qadim Yunonistonda muqaddas kitob- larning shu xildagi tafsiri jarayoni «eksegetika» (yunoncha yexegiteka - tushuntiraman), deb atalgan. Antik zamondayoq diniy bitiklar bilan birga eski adabiy qo‘lyozmalar ham eksegiz qilingan, ya’ni tushuntirilgan. Ekzegetika «tashqaridan”, “dan” ma’nolarini ifodalash uchun qo‘shiladigan -ekz (ex) old qo‘shimchasi sharhlovchining matndan o‘zicha ma’no chiqarmokchi emasligini, balki matnning o‘zidan tabiiy ravishda mantiqan kelib chiqadigan ma’nonigina anglatmoqchiligiii bildirgan. Bu bilan ekseget qilingan ma’no tafsirchining shaxsiy-sub’ektiv fikri emas, balki matnning o‘zidan ob’ektiv tarzda kelib chiqqan qarash ekani ta’kidlangan.
Insoniyat jamiyatida badiiy adabiyot taraqqiy etib borgani sari uni tahlil qilish amaliyoti va ilmi ham rivojlandi. Antik davrlardayoq faqat ilohiy bitiklarning kadimgi qo‘lyozmalarinigina emas, balki o‘sha zamonda yashayotgan ijodkorlar tomonidan yaratilgan badiiy matnlarni ham sharhlash ehtiyoji paydo bo‘ldi. Chunki har qanday ko‘rkam adabiy yaratiq o‘ziga xos tabiatga ega ekani sababli hammaga ham tushunarii bo‘lavermas edi. Ayni vaqtda jamiyat a’zolari orasida dunyya kelgan badiiy matnni tushunishga ehtiyoj sezadigan alohid» qatlam yuzaga kelgan bo‘lib, u muayyan iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ta’sir ko‘rsata oladigan kuchga ham ega edi. Natijida, Kunbotishning o‘sha davrdagi eng mutaraqqiy davlatlari bo‘lmish Yunoniston va Rimda badiiy matnni o‘rganish tekshirishning hermenevtika va interpretatsiya kabi yo‘nalishlari dunyoga keldi.
Kunbotish ellarida badiiy asarga interpretatsion yoki hermenevtik yo‘sinida yondashish muayyan takomillashishlar bilan hozirga qadar ham davom etibgina qolmay, hatto Kunchiqish o‘lkalariga ham bir qadar yoyilib bormoqda.
Kunbotish yurtlarida, umuman, san’atni anglash va izohlaya yo‘sini, xususan, badiiy yaratiqni tekshirishning universal hamda ko‘p qirrali usuli sifatida interpretatsiya alohida o‘rin tutadi. Interpretatsiya ilohiy va badiiy matnni o‘rganish hamda izohlashga tatbiqan antik davrlardan buyon qo‘llanib kelingan yondashuv tarzi bo‘lib, «talsin tsilish, tushuntirish» ma’nolaridagi lotincha interpretation so‘zidan olinib, badiiy asarni talqin qilish, uning g‘oyasi, ma’nosi yoki konsepsiyasini anglab yetishga, asar mazmunini qayta yaratishga qartilgan faoliyatni bildirgan. Atama sifatida esa a) «biror narsani «talqin qilish, tushuntirish;» b) biror asar yoki san’atkorni ijodiy jihatdan izohlash ma’nolarini bildiradi. Dastlabki davrlarda bu atama adabiy asarning birlamchi ma’nosi, goyasi va konsepsiyasini anglab, tushuntirish hamda uni biror-bir shaklda qayta yaratib berishga qaratilgan ilmiy faoliyatni anglatgan. Bugungi kunda u ko‘proq badiiy asar mohiyatini turli yo‘sinda talqin qilish, izohlash usuli ma’nosida qo‘llaniladi.
Vujudga kelgan davrda interpretatsiya asosan biror asarnipg mazmunini zamondoshlarga moslab aslidagiday qayta yaratib berishga qaratilgan faoliyatni ifodalagan. Hozirga kelib, badiiy mazmunni interpretatsiya qilish,ya’ni qayta yaratish asosan uch yo‘l bilan amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Virinchi yo‘l biror badiiy asarni ilmiy tadqiq etishni ko‘zda tutib, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya deyiladi va bitikni adabiyotshunoslik yoki adabiy sinchilik asari tarzida qayta yaratishni anglatadi. Ikkinchi yo‘l liriko-publitsistik int yerpretatsiya bo‘lib, biror ko‘rkam asar matnini hissiyot Yoorishiqligida esse shaklida qayta yaratishni bildiradi. Uchinchi yo‘l badiiy interpretatsiya deyilib, adabiy matn mazmunini san’atning rangtasvir, teatr, kino, opera, raqs, musiqa singari turlaridan biriga aylantirib interpretatsiya qilishni anglatadi. Ko‘rinadiki, biror badiiy asar mohiyati ilmiy yo‘sinda adabiyotshunoslik yoki sinchilik nuqtai nazaridan tadqiq etilsa, mantitsiy-tushunchaviy interpretatsiya yuzaga keladi. Agar talqinchi tekshirayotgan badiiy matn asl goyasidan ta’sirlanib, uning mazmuniga o‘z hissiyoti va shaxsiy munosabatlarini qo‘shib esse yaratsa, liriko-publitsistik interpretatsiya paydo bo‘lgan. Shuningdek, talqin etilayotgan badiiy asar mazmuni san’atning o‘zga biror turi vositasida ifoda etilsa, badiiy interpretatsiya hosil bo‘lgan.
Interpretatsiya asarni tahlil qilishning usuli sifatida juda qadim zamonlardan beri qo‘llanib kelinadi. Ma’lumu mashhur Suqrot (miloddan oldingi 470/469-399 yilnar)o‘z zamondoshi bo‘lmish shoir Simonidning qo‘shiqlari mazmunini mantiqiy-tushunchaviy yo‘sinda talqin etgan. Demak, adabiyottanuvchilik ishini bajargan.
Interpretatsiyaning ilmiy-nazariy asoslari ilohiy kitoblarning talqinchilari tomonidan ancha keyin ishlab chiqilgan. Ularning bu jo‘ndagi ta’limotlari 19 asrda olmon esteti Fridrix Shelling tomonidan badiiy mazmun talqinining cheksizlik qadar ko‘p bo‘lishi mumkinligi borasidagi qarashlari bilan yanada boyitilgan va to‘ldirilgan. Interpretatsiya to‘g‘risida nemis esteti F. Shleyermaxer qarashlarini shogirdi V. Diltey takomilga keltirgan bo‘lsa, rus olimlari: S. Averinsev, M. Baxtinlar uni amaliyotda qo‘llash yo‘llari yuzasidan qimmatli fikrlar bayon qilishgan.
Yuqoridagi olimlarning qarashlari umumlashtirilganda badiiy asarning talqini asar muallifi, ya’ni birlamchi sub’ektning goyaviy-estetik nuqtai nazariga mumkin qadar mustaxkam bogliq bo‘lishi kerak degan umumiy to‘xtam yuzaga keladi. Biror badiiy mazmunni o‘zlashtirib, qayta yaratish talqinchining ijodkor sub’ekti bilan goyibona «ruhiy muloqoti» orqali amalga oshadi. Bunda talqinchining intuitsiyasi, ya’ni muallif ruhiyati va fikrini gayrishuuriy tarzda tuyishi hal kiluvchi o‘rin tutadi.
Talqinchi (interpretator) hamisha san’at asariga aksiologik, ya’ni baholash pozitsiyasidan yondashadi. Binobarin, har bir talqinchi tekshirilayotgan, ya’nikim, qayta yaratilayottan badiiy asardan o‘z imkoniga yarasha va nazari ilg‘agan narsani ko‘radi. Bu hol ba’zan talqin qilinayotgan asar mazmunining muallif nazarda tutganidan boshqacharoq anglanishi va talqin qilinishiga olib kelgan. Natijada asl matn va asl badiiy-g‘oyaviy niyatdan uzoqlashilgan. Shunday bo‘lmasligi uchun ham interpretatsiyada talqinchining o‘z dunyoqarashi, mayl va istaklari minimal darajada bo‘lishi kerak deb qaraladi. Talqinchi uchun o‘rganilayotgan ba’diiy asarning dastlabki mazmunini topib olib aslidagiday talqin etish muhim hisoblanishi zarur. Buning uchun interpretator bugundan uzilib, tendensiozlik qilmasdan to‘lig‘icha asar yaratilgan davr va muallif holatiga «ko‘chib» o‘tib, asarning ichiga kirgan holda uning sirgdan ko‘zgatashlanib turmaydigan yashirin ma’nolarini topishga urinishi kerak bo‘ladi.
Badiiy asar interpretatsiya qilinganda, matnning birlamchi mazmunini aniqlash va undan uzoqlashib ketmaslik muhim bulgani sababli tekshirilayotgan matnning nafis san’at asari ekanidan ko‘ra, undan kelib chiqadigan ijtimoiy-ruhoniy ma’noga asosiy e’tibor berilgan. Negaki, interpretatorning diqqat markazida adabiy matnda dastlab nima hakda gap borganini anglash va qayta yaratish turgan. Shu tariqa interpretatsiyada tekshirilayotgan matnga u yaratilgan davr talabidan kelib chiqib yondashish va muallif aytmoqchi bo‘lgan asl fikrni aniqlash birlamchi vazifa deb qaraladi.
Adabiyotshunoslik tajribasida adabiy asarning tushunilish bosqich va darajalaridan kelib chiqqan holda birlamchi yoki o‘qirman interpretatsiyasi, ikkipamchi yoki ilmii interpretatsiya hamda badiiy (obrazli-ijodiy) yoki uchlamchi interpretatsiya singari interpretatsiya turlari borligi ham ma’lum. Birlamchi interpretatsiya o‘qirmanning badiiy asar bilan tanishganda olgan ilk taassurot va tushunchalariga asoslanadi va u kitobxonda ko‘pincha taassurot, kechinma, hissiyot, kayfi- yat holida bo‘lib, hamisha ham mantiqiy sillogizmlar sifatida shakllanavermaydi. Sinchi o‘zining o‘qirmanlik mahorotlari bo‘lmish birlamchi interpretatsiyani aniq mantiqiy tushunchaviy ifoda shakliga soladi va ularni tahlil yordamida asoslab tekshirib ko‘radi, natijada haqiqatlikni da’vo qilish huquqiga ega hamda faktik, mantiqiy va hissiy isbot talab qilinadigan ikkilamchi, ya’ni ilmiy interpretatsiya yuzaga keladi. Uchlamchi yoki badiiy interpretatsiya adabiy asarni boshqa san’atlar tiliga ag‘darish demakdir. Boshqacha aytganda, badiiy interpretatsiya adabiy asarning butunlay boj san’at turi sifatida qayta yaratilishidan iboratdir.
Oldiniga adabiy asarning asl mazmunini to‘g‘ri tushunish uchun interpretatsiya qilingan. Talqinning to‘g‘riligi aniqligi badiiy iste’molchilarning doimiy diqqat markazida turganligi interpretatorlarning yondashuvlari haqligi borasida hamishalik bahs hamda tanqidiy qarashlarni keltirib chiqargan. Ko‘rinadiki, interpretatsiya kechimi uchun ma’rifiy, ya’ni bilish vazifasi birlamchi ahamiyatga ega va uni talqinning boshqa biror funksiyasi bilan tenglashtirib almashtirib ham bo‘lmaydi. Demak, interpretatsiyada retsipi yentning ongiga ta’sir ko‘rsatish ustuvor maqomda bo‘ladi.
Tekshirilayotgan matnni, hech bo‘lmasa, nazariy jihatdi aslidagiday talqin qilish mumkinmi yoki yukmi degan masalani interpretatsiya nazariyasi oldida turgan eng muhim va asosiy muammo deyish mumkin. Adekvatlik deganda tekshirilayotgan ob’ekt to‘g‘risida muayyan darajada izohlash quvvatiga ega bo‘lgan xolis va ishonchli bilimga egalik ko‘zda tutiladi. Interpretatsiyadagi asosiy qiyinchilik shundaki, muayyan badiiy mazmun badiiy bo‘lmagan tushunchaviy mantiqiy vositalar orqali ifodalanadi. Semiotika nuqtai nazaridan ekstralingvistik, ya’ni tilga doir hodisani tildan boshqa vosita bilan tarjima qilishning bir ko‘rinishi bo‘lgan bunday holatda ma’no buzilishlariga yo‘l qo‘ymaslyaik imkonsizdir. Lekin interpretatsiyada semiotik xarakterdagi chetga chiqishlardan cho‘chimaslik kerak. Negaki, birinchidan halol, ayniqsa, talantli interpretator bunday chetga chiqishlarni minimal darajaga keltirishga intiladi va natijada ularning borligi ko‘pincha bilinmay ham ketadi. Juda muhim bo‘lgan ikkinchi jihat shundan iboratki, sodir bo‘layotgangan o‘zgarishlarning tabiati va yo‘nalishini bilib olgach ularni hisobga olib, interpretatsiyani tahrir etish mumkin Deylik, tushunchaviy tafakkur badiiy mazmunni mantiq qoliplariga solishga moyil ekanidan kelib chiqib, talqin etilayotgan asarning ruhi va bu ruhni ifodalagan vositalarga ustuvor diqqat qaratiladi. Shuningdek, talqinda ko‘pincha matnning badiiy g‘oyasini ko‘zga tashlanib turadigan yo‘sinda jo‘nlashtirishga intilish kuchli bo‘lishi ko‘zda tutilib, asardagi nozik belgilar, sirtdan bilinavermaydigan ziddiyatlarni izohlashga ko‘proq e’tibor qaratilishi mumkin.
Bugun interpretatsiyaga badiiy butunlikni ilmiy vositalar bilan anglab yetish kechimi sifatida qarash yoyilgan. Shu o‘rinda adabiy asarni anglab yetish mumkinmi, ilm jiddiy yo‘qotishlarsiz bunga erisha oladimi qabilidagi savollarning paydo bo‘lishi tabiiydir. Rus adabiyotshunosi A. Bushmin «Adabiyot haqida fan» kitobida bu to‘g‘rida haqli ravishda: «Ilmiy shakl badiiy obrazni to‘la qamrab ololmaydi, undagi ma’nolar serqatlamligini to‘la ilgay bilmaydi, obraz uygotgan taassurotni ko‘zgay olmaydi. Agar shularni qilish mumkin bo‘lganda, san’atning keragi bo‘lmay qolardi. Boshka tomondan, agar badiiy obrazni ilmiy shaklda ifoda etish mutlaqo mumkin bo‘lmaganda, san’at to‘grisidagi fan dunyoga kelmagan ham bo‘lardi. Badiiy obrazni mantiqiy tushunchalarga aylan- tirish mumkin emas, ammounimantiqiy tushunchalar tiliga ag‘darish mumkin» deydi. Chindan ham o‘xshashlik, muvofiqlik bir xillik degani emas. Ilmiy interpretatsiyadan badiiy butunlikni uning hissiy to‘yintirilganligi, badiiy ta’sirchanligi, o‘ziga xos ishontirish quvvati kabi jihatlarini to‘lik saqlagan holda anglashni talab etish o‘xshashlikni emas, balki bir xillikni talab qilishdir. Ikki mustaqil hodisani bir xillishtirish istagi amalga oshuvi mumkin bo‘lmagan yumushdir.
Aslida biror badiiy asarni uning asl mazmuniga muvofiq ilmiy talqin qilish interpretatsiya muammolari zanjirining birinchi halqasidir, xolos. Bu muammolarning eng o‘tkiri va asosiysi badiiy asarni har xil talqin qilish masalasidir. Ushbu muammo interpretatsiyalarning ko‘p va xilma-xilligi hamda shunga muvofiq talqin sifatining turfaligidan kelib chiqadi. Ayni bir adabiy asarning turli, hatto, bir-birini inkor etadigan darajadagi turfa bir necha interpretatsiyasi yuzaga kelsa, tabiiy ravishda bularning qaysi biri to‘g‘ri talqin degan masala ko‘tariladi. Muammoga yanada kengrok qaraladigan bo‘lsa, «Bitta badiiy asarning nechtagacha har xil, ammo har holda, mazmunga muvofiq talqini bo‘lishi mumkin va bu talqinlarning o‘zaro nisbatalari qanday bo‘ladi?» degan savol tug‘iladi. U yoki bu interpretatsiyaning badiiy asar mazmun-mohiyatiga adekvat yoki mos emasligini qay yo‘sinda aniqlash va isbotlash mumkin? Mumkin bo‘ladimi o‘zi?
Poetika nazariyasining ulkan bilimdoni A. A. Potebnya ushbu chigallikni ko‘zda tutib yozadi: «Xuddi so‘z har bir ijodkorda aynan u ko‘zda tutgan ma’noni ifodalagani kabi poetik obraz ham har bir tushunuvchi tomonidan va har bir tushunilish vaziyatida qayta-qayta yangicha qabul etilaveradi... Shu singari biror badiiy butunlikni sharhlamoqchi bo‘lgan kishi ham asarning o‘sha vaqtdagi o‘z poetik yoxud ilmiy anglami va tushunchasi darajasidagi ko‘rinishini taqdim etadi»]. Demak, badiiy asarning turli kishilar tomonidan qilingan interpretatsiyasi turlicha bo‘lishiga, buning ustiga, bir kishi tomonidan turli vaqt va kayfiyatda qilingan ilmiy talqinlarda ham jiddiy farqlar bo‘lishi mumkinligiga ko‘nikilishi kerak bo‘ladi. Potebnyaning yuqoridagi fikri ham badiiy asarning interpretatsiyasi aslida birovning fikrini anglab yetishdangina emas, balki asardagi fikrga qay darajadadir bog‘liq bo‘lgan o‘z qarashlarini hosil qilishdan iboratligini ko‘rsatadi.
Shuning uchun talqinning xilma-xilligi ko‘pchilik adabiyot tanuvchi va o‘qirmanlarda e’tiroz uyg‘otishi, ular: «Bu qanaqasi? Demak, «Alpomish» yoki «Farhod va Shirin,» degan asarlar bittadan yemas balki o‘qirman qancha bo‘lsa, ular ham o‘shancha ekanda?»- deya norozi bo‘lishlari mumkin. Bu savollarga hozirgi rus adabiyottanuvchiligining ham yetuk vakili bo‘lgan faylasuf Mixail Epshteynning biroz keskin, ammo umuman, to‘g‘ri bo‘lgan: «Interpretatsiya har qanday badiiy obrazning to‘ligicha ochiq va ko‘pma’noli ekaniga asoslangan hodisa bo‘lib, asar mohiyati to‘la anglab yetilishi uchun cheklanmagan miqdordagi, shu shumladan, noto‘gri va asossiz talqinlar ham bo‘lishi mumkinligini ko‘zda tutadi»,- degan qarashi javob bo‘lishi mumkin. Chindanda badiiy asar ham tirik odam kabi tinimsiz o‘zgarishlar ichidadir. Odam o‘z umrining turli davrlarida ayni bir narsa-hodisaga turlicha munosabat bildirishi tabiiy bo‘lganidek, badiiy asarni ham bir davrdagi turli kishilarning, shuningdek, turli davrlardagi turli odamlarning bir-biriga o‘xshamaydigan yo‘sinda talqin qilishlarini tabiiy qabul qilish kerak.
Odamlar xilma-xil bo‘lgani holda ular orasida ko‘p umumiylik borligi singari badiiy asarlar qanchalik o‘ziga xos, ularning talqini neqadar turlicha bo‘lmasin, baribir, har qanday badiiy yaratiqni idrok etish va baholashning universal jihatlari mavjuddir.
Biografik metod badiiy asarni muallifining hayot yo‘li kontekstida o’rganishni nazarda tutadi. Badiiy asarda ijodkor shaxsiyati akslangani bois undagi qator o’rinlar muallif biografiyasi kontekstida yorqinroq anglashiladi. Shunga ko‘ra, biografik metod asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni anglashda yetakchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, yuzaki qaraganda, A.Qahhorning «O‘g‘ri» va «Dahshat» hikoyalari o'tmishdan bahs yuritadi, «qora o‘tmish»ni sho'ro adibi g’oyaviy mavqeyidan turib tasvir- laydi, xolos. Biroq ular biografik kontekstda olinsa, adib har ikki hikoyada ham ular yaratilgan davr muammolarini qalamga olgani, atrofida kechib turgan ijtimoiy hodisalar mohiyatini anglash va o‘zi anglagan haqiqatlarni ifoda- lashga harakat qilgani ko’rinadi.1 Yozuvchi o‘zi bevosita ko’rgan, guvohi bo'lgan voqea-hodisalar, o‘zi kuzatgan hayotiy holatlar-u manzaralar, turfa fe’l-xo‘yli odamlar-u ularning o'zaro munosabatlari yozgan asarlarida u yoki bu yo'sinda, turli maqsadlar bilan o‘z aksini topadi. Masalan, Oybekning «0‘ch» poemasi, «Qutlug‘ qon» romani, «Mah- mud Torobiy» dramatik dostoni - bularning hammasi «Bolalik» qissasidan ancha ilgari yaratilgan. Shunga qaramay, masalan, «0‘ch»dagi qozoq dashtlari tasviri, «Qutlug‘ qon»dagi Shokir ota do'koni, «Mahmud Torobiy»dagi isyon manzaralari «Bolalik» qissasidagi muqobilini yodga soladi. Ya’ni «Bolalik» qissasi adib bolaligida ko'rgan-kechirganlarini keyincha yaratgan asarlari badiiy voqeligiga singdirib yuborganini namoyish qiladi. Avtobiografik qissaning borligi uchungina biz adib asarlaridagi biografik izlarni komil ishonch bilan ko'rsatyapmiz. Shundan ham ko'rsa bo'ladiki, biografik metodning qanchalik samarali bolishi birinchi galda tadqiqotchi ixtiyorida mavjud biografik materialga bog‘liq bo'lib qoladi. Biografik metod kabi muallifga yo'naitirilgan psixologik, psixoanalitik tahlil metodlarida bu bog'liqlik yanada kuchli. Zero, masalan, psixoanalitik tahlil amalga oshirish uchun tadqiqotchiga yozuvchining bolaiik chog'lari, oilasi, o'qish va mehnatfaoliyati kechgan muhit- xullas, hayotiga oid aniq faktik materiallar, hatto birqarash- da arzimas mayda-chuydadek ko'rinuvchi tafsilotlargacha kerak bo'ladi. Aytish kerakki, o'zbek adabiyotshunosligida biografik metodning yetarli darajada samara bilan qo'llan- may kelayotgani ayni shu narsa - biografik materialning yetarli emasligi biian izohlanadi. Mazkur holning sababi esa, birinchidan, shaxsiy va oilaviy arxiv yaratish an’anasi- ning shakllanmagani, ikkinchidan, milliy mentalitet bilan bog'liq holda ma’lumotlarning kuchli «filtrlanishi»dadir.
Ijodiy-genetik metod biografik metodga yaqin va u bilan birlikda qo'llanib, badiiy asarning ijodiy tarixini o'rganishni maqsad qiladi. Bu metod adabiyotshunosga hayot materialining badiiy obrazga aylanish jarayoni, badiiy matn- ning sayqallanish yolini kuzatish imkonini beradi. Maz­kur metod adabiyotshunosning biografik materiallar bilan birga o'rganilayotgan asar qoralamalari, uning turli nashr variantlari, tarixiy hujjatlar va hokazolarni chuqur tadqiq etishini, konkret faktlar asosida uning yaratilish tarixi va omillarini ochib berishini taqozo etadi. O‘zbek adabiyot­shunosligida ijodiy-genetik metod asosida amalga oshirilgan jiddiy tadqiqotlardan biri sifatida R.Qo‘chqorning A.Qahhor romanlari ijodiy tarixini yoritishga bag‘ish!angan ilmiy ishini ko'rsatish mumkin.
Sotsiologik tahlil metodi tadqiqotchini badiiy asar voqeligi bilan real voqelik munosabatlari, uning tarixan haqqoniylik darajasi, hayot haqiqati bilan badiiy haqiqat munosabati kabi masalalarni organishga yo'naltiradi. Bu xil yondashuv asarning g'oyaviy-mafkuraviy tomonlarini tahlil qilarkan, qahramonlarning xarakter xususiyatlari, asardagi konfliktlar tabiati, obrazlar tizimi va hokazo badiiy unsurlarning ijtimoiy ildizlarini ochib beradi. Hayot haqiqatining badiiy haqiqatga aylanish jarayoni, xarakter va prototip, tarixiy shaxs obrazi va real tarixiy shaxs munosabati kabi ijod jarayoni bilan bog'liq muammolarni o'rganishda ham sot­siologik yondashuv asos vazifasini o'taydi. Shubhasiz, sotsiologik metod adabiyotshunoslikda muhim ahamiyatga molik, u adabiy asar bilan bogliq ko‘p masalalarni oydinlashtirishga yordam beradi, Biroq uni boshqalardan ustun qo‘yish, adabiy asarning g'oyaviy-badiiy xususiyatlarini ijtimoiy omillar bilangina izohlashga intilish - xullas, uni mutlaqlashtirish adabiyot uchun zararli oqibatlarga olib kelishi mumkinki, bunga yorqin misollarni sho‘ro adabiyotshunosligidan istalgancha topish mumkin. Masalan, 20 - 30-yillar sho'ro adabiyotshunosligidagi vulgar sotsiologizm adabiyotda ijtimoiylik rolini, shunga mos ravishda sotsiologik metod mavqeyini mutlaqlashtirish natijasi o‘laroq vujudga kelgan edi. Adabiy hodisalarni, adabiy ijod va adabiy asar xususiyatlarini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holati, ijodkorning sinfiy mansubligi bilan bevosita bog‘lab qo'yish sotsiologik metodni jo‘n tushunish- ga olib keldi. Natijada badiiy asarlar sotsiologik metodga tayanibgina tahlil qilingan, ijtimoiy ahamiyati va g'oyaviy jihatidangina baholangan tanqidiy maqolalar urchidi. Keyinchalik shu ruhdagi maqolalar Fitrat, Qodiriy, Cho'lpon kabi iste’dodlarni qatag’on qilish uchun dastak bo’ldigina emas, o'quvchi ommani ularni «xalq dushmani», asarlarini «zararli» deb tushunishga tayyorlashga ham xizmat qildi. Sho’ro adabiyotshunosligi, garchi vulgar sotsiologik yondashuvni qoralasa-da, undan butkul forig‘ bo’lolmadi: adabiyotga mafkura xizmatchisi deb qarash, baholash mezonlari ichida g'oyaviy jihatga ustuvorlik berish amaliyoti sho‘ro tuzumi yemirilgunga qadar davom etdi. Shuning ta’sirida keyingi yillarda sotsiologik metodga nisbatan sovuq munosabat shakllandi. Biroq, tabiiyki, ayb metodda emas, uni adabiyotga boshqa maqsadlarni ko’zlab qo‘llaganlarda. Holbuki, metod o‘rganilayotgan obyekt tabiatiga muvofiq bo’lishi e’tiborga olinsa, adabiyotni o‘rganishda sotsiologik metodni inkor qilish nojoiz. Aksincha, metodni adabiyot bi­lan bog'liq muammolarni o‘rganish, jumladan, badiiy asarlar tahliliga tatbiq etish ilmiy jihatdan zarurdir.
Tarixiy-madaniy tahlil metodi asarni milliy-madaniy an’analar, shuningdek, davr adabiy-madaniy kontekstida o'rganishga qaratilgandir. Ma’lumki, badiiy asar muayyan madaniy-adabiy an’analar zaminida dunyoga keladi, uning qator badiiy xususiyatlari shu kontekstdagina yorqin na- moyon bo’ladi, anglashiladi. Masalan, Cho’lponning qator she’rlari (masalan, «Qalandar ishqi»), ayrim nasriy asar- lari («Yo‘l esdaligi») borki, ularning zamirida botin ramziy ma’nolar mumtoz adabiyotimiz, xususan, tasavvuf she’riyati kontekstidagina o’zini namoyon etishi, tushunilishi mumkin bo’ladi. Yoki «0‘tkan kunlar»dagi bir qator syujet motivlari («tilab olingan farzand», «safarga chiqish», «dor ostidan qaytish»), poetik xususiyatlar («oshiq - yor - ag‘yor» sxemasi; oshiq holati tasviri va b.) folklor va mum­toz dostonchilik an’analari zaminida yetilgani shundoq ko’zgatashlanadi. Eng muhimi, tarixiy-madaniy yondashuv badiiy asarga milliy madaniyatning vakili sifatida qarashga yo’naltiradi. Natijada asarning milliy adabiy-madaniy kontekst bilan bog’liq ma’no qirralari ochiladi, asarni katta vaqt o‘lchamida idrok etish kishida shunga daxldorlik hissini paydo qiladi.
Qiyosiy metod deyilganda badiiy asarni boshqa asar(lar) bilan qiyosan tahlil qilish nazarda tutiladi. Konkret asarni o'tmishda yoki u bilan bir paytda, boshqa milliy adabiyotda yoki o‘zi mansub adabiyotda yaratilgan asar bilan qiyosan tadqiq etish mumkin. Qiyoslash obyekti tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda beigilanadi. Deylik, asarni o'tmishda yaratilgan asar bilan qiyoslash undagi an’ana va yangilik nisbati, ayrim badiiy unsurlar genezisi haqida tasavvur hosil qilish imkonini yaratadi; boshqa milliy adabiyot vakili bilan qiyoslash orqali adabiy aloqa va ta’sir, milliy adabiyotlar rivojidagi tipologik umumiylik kabi masalalarni o'rganishga keng imkoniyat yaratiladi. Misol uchun, Navoiy va Nizomiy «Xamsa»larini qiyosiy tahlil qi­lish asosida har ikki asarning poetik o'ziga xosligi, syujet motivlaridagi o'xshash va farqli jihatlar, bu farqlarni yuzaga keltirgan omillar, dunyoqarashlaridagi mushtarak va farqli jihatlarni anglash, pirovardida Navoiy dahosini xolis baholash imkonini yaratadi.
Ko'rib o‘tilgan metodlarning hammasi asarning tashqi aloqalarini o'rganishga qaratilgan bo‘lib, ularning bari tarixiylik tamoyiliga tayanadi. Ulardan farq qilaroq, immanent tahlil adabiy asarning ichki aloqalarini o‘rganishga qaratiladi, uning uchun faqat bitta obyekt - muallifdan, voqelikdan, adabiy-madaniy muhitdan uzilgan asarning o'zigina mavjuddir. Immanent tahlil metodlari sifatida struktural, stilistik va semiotik metodlarni ko'rsatish mumkin. Strukturai metod adabiy asarga sistema deb qaragan holda, un­dagi qismlarning bari muayyan badiiy maqsadga muvofiq tarzda butunga birikadi degan qarashdan kelib chiqadi. Umumlashtirib aytganda, struktural tahlil o‘z oidiga qo'yadigan maqsad asar qismlarining butun tarkibidagi o‘rni va vazifatari, ularning o‘zaro aloqa-munosabatlari va shu asosda butunlikning mantiqiy tashkillanishini tadqiq etishdan iboratdir. Albatta, xususiy holatda tadqiqotchi matnning tashkillanishi yoki badiiy voqelikning tashkillanishini diqqat markaziga qo'yishi mumkinligi ham istisno emas. Faqat bu holda ham tadqiqot predmetiga butunning qismi sifatida, badiiy asarning sathlaridan biri sifatida qaraladi. Stilistik tahlil ko'proq matnning til xususiyatlarida namoyon bo'luvchi ijodkor uslubiy o‘ziga xosligini o'rganishni maqsad qiladi. Nisbatan yangi hisoblanuvchi semiotik tahlil esa asardagi badiiy obrazlarga belgi sifatida qaragan holda ularning ma’no qirralarini ochib berishni maqsad qiladi.
Adabiy asar retsepsiyasi, aniqrog‘i, uning ijtimoiy mavjudligini o'rganish adabiyotshunoslik uchun muhim xulosa va umumlashmalar chiqarish imkonini beradi. So‘nggi yillarda bu boradagi izlanishlar ham ommalashib borayotgani shundan. Hozircha adabiy asar retsepsiyasini o‘rganish metodlari yetarli darajada ishlab chiqilgani ham, sinovdan o'tkazilgani ham yo‘q. Shu bois boshqa ijtimoiy fan sohalarida qo'llanib kelayotgan konkret sotsiologik tad­qiqot metodlaridan foydaianilmoqda. Jumladan, o'quvchi omma orasida turli anketa so‘rovlari o'tkazish, kitobxonlar konferensiyalarini tashkil qilish, insholar konkurslari o'tka- zish kabilarni hozircha ushbu metod doirasidagi tadqiqot shakllari sifatida ko'rsatish mumkin. Albatta, ushbu tadbirlar o‘z-o‘zicha tadqiqot shakli bo'lib qolmaydi. Buning uchun ularning, birinchidan, tadqiqiy maqsadni ko'zda tutgan (ya’ni avvaldan muammoni oydinlashtira oladigan savollar tuzgan, insholar mavzularini maqsadli belgilagan, konferensiya ishini ma’lum yo'nalishga solgan) holda tashkil qilinishi, ikkinchidan, olingan natijalarning atroflicha va chuqur ilmiy tahlil qilinishi taqozo etiladi. Agar mazkur metodlar adabiy konkret asar retsepsiyasini sinxroniya aspektida o'rganishga xizmat qilsa, uning adabiy tanqid- chilikdagi talqinlarini tadqiq etish orqali muammo diaxronik aspektda o'rganiladi. 0‘zbek adabiyotshunosligida alohida olingan asarning tanqidchilikdagi talqinlarini o'rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqot hanuz yaratilmagan esa-da, muayyanadib yoi shoir ijodining o‘rganilishi tadqiq etilgan ishlarda bu masala ham qisman yoritilgan.
Sotsiologik hamda biografik metodlarning xususiyatlari
Agarda nazariya sotsial voqelikni tushuntirsa va uning taraqqiyotini bashorat qilsa, metodologiya bilishning umumiy strategiyasini ishlab chiqsa, metod esa bilimlarga erishish va voqelikni tubdan o‘zgartirish uchun o‘ziga xos bo‘lgan asbob-uskuna bo‘lib xizmat qiladi. Bolgariyalik sotsiolog Nikola Stefanov tanlaganidek, fan tarixida bir an'ana borki, u orqali har qanday yangi paydo bo’lgan fan avvalambor metod nuqtai nazardan baholanadi. Bu tasodif emas, chunki faninng amaliyligi metod orqali namoyon bo‘ladi va metod fanning yutuqlaridan amaliy foydalanishlik uchun hurmat qiladi. Metod bu ma'lum bir bilim vositalarni (fikrlashlik, predmetlik, belgichilik) konsepsial qo’lash bo‘lib, uning asosiy vazifasi yangi bilimlarga erishishni ta'minlashdir. Boshqacha so’zlar bilan aytganda metod bu bilishda kerakli natijalarga erishish vositasi yoki voqelikni tubdan o’zgartirish vositasidir. Har bir metod o‘zida bilib olingan qonuniyatlar, xususiyatlar va aloqalarni mujassamlashtirgan bo‘lib, ular uning ob'ektiv tomonini tashqil qiladilar. Ular asosida shakllangan usul, vosita va qoidalar sub'ektiv tomon deb ataladi.
Tomonlarni ob'ektivlik va sub'ektivlika ajratish metodning mohiyati va strukturasini tushunish uchun juda muhimdir. Ob'ektiv tomon shunday nazariy asoslarni o‘zida ifoda etadiki, ular fan tomonidan hozirda ishlab chiqilgan.
Ob'ektiv tomon bu nafaqat usul va qoidalardir, balkim yana tadqiqotning ma'lumoti darajasi, dunyoqarashi bo‘lib, ular individual-shaxsiy alohidalik bilan ham bog‘liqdirlar. Bu ikki tomon bir-birlari bilan o‘zapo dialektik munosabatdadirlar.
Ob'ektiv tomon bilimlar sistemasida o’rnashgan bo‘lib metodda to’liq realizatsiya qilinmaydi, chunki u metodga nisbat salmoqliyroqdir. Shu bilan birgalikda ushbu sistema asosida bunyod bo‘lgan metod o‘zining rivojlanishida albatta uning chegarasidan chiqib ketadi va uni o’zgarishiga olib keladi.
Sotsiologiyada ob'ektivlik va sub'ektivlik o‘zaro harakatlari misli ko’rilmagan murakkab xarakterga ega bo‘ladi, chunki metod sub'ektni 2 ta aspektda: ham biluvchilikda, ham bilinishda ko’rib chiqaddi. Bunda bilish jamiyatni tahlil qilish darajasidan, soha xususiyatlaridan (iqtisodii, siyosiy, ma'naviy), ichki tashqi voqealardan, kuzatilayotgan va kuzatilmayotgan jarayonlar bog‘liqdir.
Sotsiologik metodni shakllanishidagi boshqa bir murakkablik fanning o‘z-o‘zini belgilash jarayonlari, uning nazariya va metodologiyalarini endi oyoqqa turishligi bilan bog‘liqdir.
Nazariy va metodologik plyuralizm sharoitlarida turli xil sotsiologik metodlar shakllanadilar. Sotsiologik metod mohiyati uning boshqa fanlar metodiga nisbatan xususiyatlari masalasi ko’pgina sotsiologlar fikrini band etdi va sotsial voqelikning umumnazariy tasavvurlarini sotsiologiyaning ob'ekti sifati deb talqin qilishlik bilan hal qilinishga harakat qilinayapti.
Metod strukturasida ob'ektivlik va sub'ektivlik tomonlaridan tashqari yana tadqiqotning ob'ekti va predmeti vositalari ham mavjuddirlar. Ob'ekt haqidagi masalani qilishlik metodni qo‘llash darajasi va ko‘lamini belgilaydi.
Sotsiologiyada fanning to’liq yahlit ob'ektini qamrab oladigan metod ishlab chiqilgan emas, vaxolanki shunday metodni yaratish harakatlari boshlanib ketgan. O‘z vaqtida pozitiv, psixoanalitik, naturalistik, empirik va boshqa yo’lishlar sotsiologiyada umumiylikka da'vogarlik qildilar, lekin vaqt o’tishi bilan ularni statuslari sotsiologiya tadqiqotlarini ma'lum bir sohasi deb e'tirof etildi.
Metodning ob'ekti ham jamiyat ham uning alohida sohalari, shuningdek ma'lum bir voqea va jarayonlar namoyon bo‘lishlari mumkin.
Metodning predmeti bo‘lib ob'ekt mohiyati haqidagi bilimlarga erishish uchun ma'lum bir bilish vositalari va harakatlari tartiblashtirilgan va asoslangan qo‘llanishga hizmat qiladi. Bilish vositalari tushunchasiga tadqiqot vositalari (blanka, anketa, apparatura, texnik vositalar) belgilar sistemasi, tafakkurning mantiqiy shakllari va tushunchalar kiradi.
Sotsiologik metod strukturasida shuningdek qo‘llashning mazmuni va maqsadi natijalarini ajratib ko‘rsatish lozim. Aynan metodning mazmuni tufayli sotsial voqealikni tashkil qilish chog‘ida boshqa fanlarga nisbatan sotsiologik yondashishning xususiyatlari keng ko‘lamliroq; namoyon bo‘ladi. Metodning mazmuni sotsiologiyaning nazariy bilimlari tushunchalari va kategoriyalari yordamida belgilanadi.
Mazmun metodining ob'ekt va predmeti, uning maqsadi protseduralarning izchilligi va mantiqiy empirik ma'lumotlarni interpretatsiya qilish vositalarini belgilaydi.
U yoki bu metodning effektivligi (sermahsulligi) sotsiologiyaning nazariy metodologik asosiga bog‘liqdir. Xorijiy nazariyotchilarning tadqiqotlarida shunday qarashlar mavjudki, unga muvofiq metod shakllangan uslubiyatlarning to’plami bo‘lib, bu tadqiqotchining nazariyasi bilan bog‘langan. Ma'lum bir ma'no va sharoitlarda sotsiologik metodning usullari va protseduralari nisbatan nazariya va metodologiyadan holi bo‘lishi mumkin, lekin ularni qo‘llash, natijalarini qayta ishlash tadqiqotchining konsepsiyasi, metodning nazariy modeliga bog‘liqdir.
Neopozitivizmning eng muhim hizmatlaridan biri—bu eksperiment, kuzatish, hujjatlarni o’rganish va so’rov metodlarini ishlab chiqish bo’ldi. Sotsiologik tadqiqotlarning amaliyoti empirik metodlarni bilish imkoniyatlarini yuzaga chiqardi. Shu bilan birgalikda makro va mikro sotsiologiyalar shakllana boshladilar, ya'ni jamiyat hayotining tahlil qiluvchi bilimlarning turli darajalari vujudga keldi. Ushbu darajalarni munosabatlarini muvofiqlashtirish, turli xil; empirik tadqiqotlar natijalarini umumsotsiologik bilimlarga bog‘lash muammolari kelib chiqdi. Bu hamma muamolarni struktur funksionalizm hal qilishga harakat qiladi.
Yangi umumiy yondashish yaratish uchun sistema-funksional maktablar sotsiologiyaning barcha yutuqlarini qaytadan qilib tahlil qilib chiqadilar, chunki harakatning umumiy analitik nazariy sistemasini yaratish sotsial voqelikni barcha turli-tumanligini qamrab olishlikni taqazo etadi.
Shuningdek ayni vaqtda, sistemalik va struktur yondashishlar vujudga keladi.
T. Parsons, R. Merton va stuktur-funksional yondashishning boshqa vakillari sotsial harakatning sub'ektiv aspektlarnni metodning komponenti (elementi) sifatida talqin qiladilar. Ammo umuman olganda sistemali, struktur; funksional yondashuvlar sotsial o‘zaro harakatning ob'ektiv va mustaxkam shakllariga yo’naltirilgan. Shuning uchun o‘zining; akademik sotsiologiya degan mavqeiga qaramasdan struktur funksionalizm umumiy, yalpi metodga da'vogarlik qila olmaydi.
Yalpi umumiy yondashishlarni sotsiologiyadagi boshqa yunalnshlar ham ishlab chiqishga harakat qilganlar. Bu maqsada ular filosofiyaga, K. Marksning dialektik materializmiga Gusserlning fenomenologiyasi K. Yaspers va M. Haydeperlarning ekzistensializmiga murojaat etadilar. Shu bilan bir qatorda O. Kont, E. Dyukrgeym, M. Veber va boshqa sotsiologlarning ilmiy meroslarini qaytadan tahlil qilish jarayonlari ham sezilarli darajada kuchayadi.
Sotsiologiyadagi dialektik metod turli oqim vakilari Xorkxaymer Fromm, Markuze, Gurvich va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgandir. Ular sotsial jarayonlarning, empirik bilishning xususiyatlarini aks ettira oladigan dialektikaning yangi kategoriyalarini ishlab chiqishga harakat qildilar. Sotsiologiya dialektik metodi ratsionaya va irratsional, ongli va ongsiz, real va nominal, individual va ijtimoiy kabi tushunchalardan foydalangan holda sotsial jarayonlarni muhim tomonlarini tadqiq qiladi.
Sotsiologik metodining yana bir alohida hususiyati shundaki uni ob'ektivlik va subektivlik o‘zaro harakati maxsus bir xarakterga ega bo‘ladi. Sotsiologik metodni diqqat markazida inson va uning ham tabiiy, ham ijtimoiy olam bilan o‘zaro harakatining turli shakllari yotadi. Metodlarni ob'ektivlik va sub'ektivlikka bo‘lish metodologlarni shunday yondashishlarni izlashga majbur qiladiki, ular sotsial jarayonlarni ham ob'ektiv va sub'ektiv tomonlarni qamrab olishlari kerak bo‘ladi.
Shunday yondashishlar deb ramziy yondashishlarni va keyingi paytlarda intensiv ishlab chiqilayotgan strukturalistik metodni e'tirof etish mumkin.
Struktura tushunchasiga nafaqat guruhlar, muassasalar, munosabatlar, ma'naviy omillar, mentalitet, tilning ma'nolik va tushunishlik aspektlari ham kiradilar. Strukturalistik metod yana insonlarning sotsial xulq- atvorini milliy-madaniy xususiyatlarini ham tahlil qiladi.
Sotsiologik metodni yana bir xususiyati uning ko‘p darajaligi sotsial voqelikni qamrab olishdagi turli-tumanlik, voqealar tadqiqotida umumiyligini ta'kidlash mumkin. Fanda metodlarni nazariy va empirik jihatlarga ajratish mavjuddir. Nazariy metodlarga bilishning mantiqiy-ma'naviy tushunchaliri, tahliliy deduktiv va induktiv va boshqa shakllariga asoslangan metodlar taalluqlidir. Yana ular safiga ratsional, birlashtirish, tarixiy-genetik taqqoslash va boshqa metodlarni qo‘yish mumkin.
Empirik metodlarga esa voqelikni o‘rganilayotgan sohasi bilan bevosita xissiy chin muloqatda bo‘lgan metodlar taalluqlidir.
Nazariy metodlar odatda sotsial voqelikni, uning tamoyillarini yaxshi qamrab olishga intiladi, umumiylik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Empirik metodlar mikrojarayonlarni guruhlar, individlar, konkret institutlar faoliyat darajasida o‘rganadi.
Sotsiologik metodlarni turlash ham muhim ahamiyatga egadir. Bu turlarning asosi bo‘lib metodning muhim komponenti—mazmun xizmat qiladi. Bu asos bo‘yicha fundamental, maxsus empirik metodlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Agarda tushuchalar o‘zlarida sotsial voqelikni mohiyatini yaxlit mujassamlashtirsalar unda bunday metodlar sotsiologiyada fundamental metod roliga da'vogarlik qiladilar.
Keyingi o‘n yillikda umumsotsiologik fundamental metod roliga fenomenologiya va realistik yondashuvlar da'vogarlik qilyaptilar. Ayniqsa realistik yondashuvlar tarafdorlari keyingi yillarda ko‘payib bormoqdalar. Realistik yondoshuvning mohiyati quyidagicha. Sotsiologiya fanining ob'ekti bo’lib rang-barang omillar xizmat qiladilar, ularni esa bir-birlaridan farqlash zarurdir. Masalan insonning harakatlari, intilishlari, rejalari va boshqa omillardir. Buning uchun esa reallik, haqiqiylik va empiriklikni ajratib olish kerak.
Maxsus metodlar deb ijtimoiy hayotni o’rganishda va uni tubdan o’zgartirishda qo’llanilayotgan metodlar aytilali. Amaliy sotsiologiya va tarmoq yo‘nalishlarning shakllanish jarayonlarida maxsus sotsiologik metodlar yaratiladi. Ular ijtimoiy: aniq, bir sohasiga yo’naltirilgan bo‘lib, ma'lum bir muammolar tadqiq qiladilar. Turli xil nazariy-metodologik yo’nalishlar doirasida insonning hulq-atvori guruh, ma'lum bir instituti hokimiyat, boshqaruv, oila, sotsial munosobatlar: konflikt birdamlik va boshqalar va boshqalarni tadqiq qiladigan metodlar ishlab chiqilyapti.
Amaliy tadqiqotlar metodining markaziy muammosi nazariy va empirik bilimlarni konkret, hammabop qismlarga aylantirish va ularni sotsial mexanizmda qo’llash muammosini Sotsiologiya fanining muhim bir metodi bo‘lib empir metodlar namoyon bo‘ladilar. Empirik sotsiologik metod bu sotsial faktorlarni belgilash dastlabki sotsiolog ma'lumotlarni olishdir. Metodika esa metodlar to’plami bo’lib undan ushbu tadqiqotlarda foydalaniladi. Texnika ee tadqiqotlarda empirik metodlardan unumli foydalanish usulidir. Empirik metodlarni sotsiologik ma'lumotlar yig’ish metodi, qayta ishlash va tahlil qilish metodlariga ajratish mumkin. Ularning birinchisiga so’rov, kuzatish xujjatlarni o‘rganish, eksperiment taalluqli bo‘lib, ularning har biri o‘zining ob’ektiga ega va jarayonlarning ma'lum tomonini o‘rganishga qaratilgan, so’rov metodining diqqat markazida insonlarning qarashlari, motivlari, ya'ni sub'ektivlign namoyon bo‘lsa, kuzatuv ko‘proq, insonlar xulq- atvorini, xujjatlarni o‘rganish metodi esa voqealarning guvohlanganligini qayd qilinganligi bilan qiziqadi. Va nihoyat eksperimental metod jarayonni yaxlit tahlil voqealarning chuqur aloqadorligini yuzaga chiqaradi.
Empirik metodlar empirik voqelikni bevosita o‘rgansa ham ammo lekin metod mazmuni uning tadqiqotdagi o‘rni, shuningdek natijalar tadqiqotchinnng nazariy pozitsiyasi, tadqiqot konsepsiyasi bilan belgilanadi.
Empirik metodlarda formal va mazmunli tomonlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Formal tomon ma'lum bir standartlashtirilgan usullarni: savollar tuzishni, yozma yoki og’zaki anketa o‘tkazishni, olingan ma'lumotlarni qayta ishlash to’plamini ifoda etadi. Lekin metodning mazmunli tomoni tadqiqotchining nazariy dunyoqarash va boshqa qarashlari bilan bogiqdir. Masalan, neopozitivizm individ xulq-atvorini sotsiologiya fanining predmeti deb hisoblab uni o‘rganish negizida sotsial o‘zaro harakat nazariyasini yaratishga harakat qiladi. Shuning uchun bu yo’nalish asosiy metod sifatida kuzatish metodini e'tirof etadi. Fenomenologik sotsiologiya esa sotsiologiyaning predmeti sifatida mental jarayonlarini tan olib, neopozitivizm ishlab chiqqan empirik metodlarni tanqid qiladi. Eng mos keladigan empirik metod deb, bu yo’nalish kuzatishlarida ishtirok etish, laboratoriyadagi sharoitda eksperiment va tasmaga (plyonka) yozib olingan nutqiy o’zaro harakat tahlilini hisoblaydi. Shunday qilib nazariy baxslar o‘z ifodalarini empirik metodlarda namoyon qiladilar. Empirik metodlar doimiy ravishda rivojlanyaltilar, yangi nazariyalar negizida yangi empirik metodlar vujudga kelmoqdalar.
Empirik tadqiqotlar o‘tkazish natijasida so‘rov, kuzatuv, eksperiment va xujjatlarni o‘rganish metodlarini qo‘llash tufayli turli jarayonlarning xislatlari, strukturasi va munosabatlari haqida empirik ma'lumotlar to‘planadi. Bu ma'lumotlarni taxlil qilish uchun matematik va statistik metodlar majmuasi ishlatiladi. Bunda hal qiluvchi rol gruppalash, regressiv, korrelyatsion, faktorli tahlillar, shkala metodi va boshqalarga taalluqlidir.
Matematik metodlar sotsiologiya faniga shiddat bilan kirib kelmoqda. Lekin ularning qo‘llanishi bilan bog’liq bo‘lgan ayrim muammolar ham paydo bo‘lmoqda. M.Kendal sotsial ob'ektning matematik tasavvurini 2 xil ko‘rinishdagi qiyinchiliklarini ajratib ko‘rsatadi. Birinchi to‘plamlik muammosidir, ya'ni voqealarda ko‘plab komponentlar (qismlar) ishtirok etadi va ularning qaysi birlari shu voqeaga taalluqlidir va qaysi bir boshqasi bu voqea bilan vaqtinchalik bog’liq. Ikkinchisi birlashtirish muammosi bo‘lib, unda sotsial sistemaning qaysi bir elementini asosi deb hisoblashimiz kerak. Buni yechimini topish juda mushkuldir.
Lekin shunga qaramay matematik vositalarni sotsiologiyadagi o‘rni va miqdori salmoqlidir, hozirgi sotsiologiyada butun bir yo’nalish matematik metodlarini qo‘llash masalasini ishlab chiqayapti. Matematik metodlarni qo‘llash natijasida sotsiologiyada quyidagi masalalar hal etiladi: tanlash (viborka) hisobi, olingan ma'lumotlar taxlili, modellashtirish va o‘lchov. Ushbu masalalar sotsiologiyadagi matematik metodlarni qo‘llashning dolzarb muammolari deb tan olinadi.
Shunday qilib sotsiologik metod haqidagi fikrlarga yakun yasab xulosa chiqarish mumkinki, bu soha muammolari sotsiologiyada muhim o‘rin tutadi. Ularning takomillashib, rivojlanib borishi ijtimoiy hayotning turli tomonlarini ham yaxlit, ham alohida ilmiy tahlil qilishlik ma'lum bir muammolarni yechishga amaliy tavsiyalar berish mumkin.
Adabiyotshunoslikda tahlil va talqin tushunchalari juda kеng qo`llanilib, ular badiiy asarni tushunish jarayonining bir-biriga bog`liq jihatlaridir. Badiiy asarni tushunish, uning mazmun mohiyatini anglash jarayonida tahlil va talqin amallari har vaqt hozirdir. Tahlil atamasi odatda ilmda "analiz" dеb yuritiladigan istilohning sinonimi sifatida tushuniladi. Analiz esa, ma'lumki, butunni anglash uchun uni qismlarga ajratishni, qismning butun tarkibidagi mohiyatini, uning boshqa qismlar bilan aloqasi va butunlikning yuzaga chiqishidagi o`rnini o`rganishni ko`zda tutadi. Ayrimlar badiiy asarni tirik organizmga qiyos etishadi-da, "uni qismlarga ajratish jonsiz tanaga aylantirishdan boshqa narsa emas" dеgan qarashga tayanib, tahlilga qarshi chiqadilar. Biroq bu xil qarash asossizdir. Zеro, adabiyotshunoslikdagi tahlil ham — o`qish, faqat bunda badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o`qish tushuniladi. Bu xil o`qish jarayonida tadqiqotchi badiiy asarni qismlarga ajratarkan, uning badiiyat hodisasi sifatidagi mavjudligini, undagi o`quvchi ongi va ruhiyatiga ta'sir qilayotgan, uning u yoki bu tarzda tushunilishiga asos bo`layotgan omillarni o`rganadi.
Talqin atamasini biz "intеrprеtatsiya" istilohining sinonimi sifatida tushunamiz. Talqin badiiy asarni sharhlash, uning mazmun mohiyatini, undagi badiiy konsеpsiyani idrok etish dеmakdir. Kеng ma'noda "talqin" so`zi o`zga tomonidan aytilgan gap yoxud yozilgan asar (ilmiy, falsafiy, diniy, badiiy va h.) mazmunini anglash, uni ma'lum yaxlitlikda tushunish va tushuntirish (adabiyotshunosning maqsadi tushunishning o`zigina emas, tushuntirish hamdir) ma'nolarini anglatadi. Shu ma'noda qaralsa, mumtoz adabiyotshunosligimizda, umuman, o`tmish ilmida "talqin" so`zining ma'nosi qisman "sharh", "tafsir" atamalari bilan ham bеrilgan. Yana ham aniqroq aytsak, talqin badiiy asardagi "obrazlar tili"ni "mantiq tili"ga o`girmoq, obrazlar vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va tushuntirmoqdir.
Yuqorida aytdikki, badiiy asarni tushunish jarayonida tahlil va talqin amallari har vaqt hozir, ular tushunish jarayonining ikki qirrasidir. Aytaylik, "o`quvchi badiiy asarni tushundi" dеgani, mohiyatan, "o`quvchi asarni o`zicha talqin qildi" dеganidir. Ayni paytda, uning asarni tushunishida tahlil unsurlari ham mavjud, zеro, oddiy o`quvchi ham tushunish jarayonida asar qismlarini (mas., alohida epizodlarni, pеrsonajlarni, ularning turli holatlardagi xatti-harakati, gap-so`zlarini va h.), ularning o`zaro mazmuniy aloqalarini tasavvur qiladi. Ilgari ham aytganimizdеk, konkrеt badiiy asar turli o`quvchilar tomonidan turlicha tushunilishi mumkin. Biroq shunisi ham aniqki, o`quvchilar ongidagi minglab talqinlarni umumlashtiradigan mushtarak nuqtalar ham mavjud. Dеmak, konkrеt asar talqinlari nеchog`li turfa bo`lmasin, ularning chеgaralarini bеlgilab bеruvchi muayyan asos, dеylik, yadro (javhar) mavjudki, barcha talqinlar shu yadro atrofida hosil bo`ladi. Bu yadro esa — badiiy asarning o`zi, badiiyat hodisasini o`zida moddiylashtirgan badiiy matndir. Ayon bo`ldiki, badiiy asarni tushunish jarayoni obyеktiv va subyеktiv ibtidolardan tarkib topar ekan: agar bu o`rinda talqin qilayotgan shaxsni subyеktiv ibtido dеb olsak, badiiy matn obyеktiv ibtidodir.
Bundan shunday xulosa kеlib chiqadiki, agar talqin qiluvchi shaxs badiiy matnni yеtarli darajada bilmasa, asar qismlarini, ularning o`zaro aloqalarini yеtarli tasavvur qilolmasa, uning talqini subyеktivlik kasb etadi. Boshqa tomondan, badiiy adabiyotning obrazlar orqali fikrlashi, obrazning esa assotsiativ tafakkur mahsuli ekanligini e'tiborga olsak, talqinning subyеktsiz mavjud emasligi ayon haqiqatdir. Chunki ijodkorning assotsiativ fikrlashi mahsuli o`laroq yaratilgan va asarda aksini topgan obrazning mazmun qirralari faqat subyеkt ongidagina (ya'ni, uning ham assotsiativ fikrlashi asosida) qayta tiklanishi mumkin bo`ladi. Aytilganlar tushunish jarayonida tahlil va talqin har vaqt hozirligining yorqin dalilidir. Oddiy o`quvchidan farq qilaroq, adabiyotshunos badiiy asarni talqin qilarkan, tahlilga tayanadi, uning talqini tahlil asosida yuzaga kеlgani uchun ham ilmiy sanaladi. Shu ma'noda tahlil badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o`qish va uqish dеmakdir.
Yuqoridagilardan ma'lum bo`ladiki, badiiy asar tahlilining maqsadi - asarni tushunish (asarni baholash ikkilamchi maqsad). Xo`sh, "asarni tushunish" dеganda nima nazarda tutiladi? Bu masalada ham adabiyotshunoslikda turlichalik mavjud: ayrimlar asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni tushunishni nazarda tutsalar, boshqalari asarda tasvirlangan narsalardan (obyеktiv ibtidodan) kеlib chiqadigan mazmunni tushunishni nazarda tutadilar. Bu qarashlarning birinchisiga ko`ra tushunish jarayonida tahlil yеtakchilik qilsa, ikkinchisida talqinning mavqеi ustunroq ekanligi tayin; birinchisi badiiy asarni uning ichki va tashqi aloqalarini birlikda olib o`rganishni (kontеkstul tahlil) taqozo etsa, ikkinchisi badiiy asarga alohida mavjudlik sifatida qarab, uning ichki aloqalarini o`rganish (immanеnt tahlil) bilan chеklanadi. Biroq mazkur qarashlarning ikkisini ham mutlaqlashtirib bo`lmaydi, bu o`rinda "oraliq" mavqеning egallangani, har ikki yo`sindagi tahlilning ham mavjudligini, ularning bir-biridan ko`zlagan maqsadi va ahamiyati jihatidan farqli ekanligini tan olingani to`g`riroq bo`ladi.
Tushunish jarayonining nazariy muammolarini o`rganuvchi soha — gеrmеnеvtikaning asosiy qoidasi shuki: qismni butun, butunni qism orqali tushunish darkor. Bu qoida yuqoridagi tahlil yo`sinlarining ikkisiga ham birdеk aloqador. Faqat bu o`rinda immanеnt tahlil "kontеkst" tushunchasini asar doirasi bilan chеklab olsa, kontеkstual tahlilda "kontеkst" tushunchasining ko`lami kеngayib boradi (konkrеt asar "yozuvchi biografiyasi", "muallif yashagan davr shart-sharoitlari", "muallifning ijodiy mеrosi", "asar yaratilgan davr adabiyoti", "milliy adabiy an'analar" kabi kontеkstlar doirasiga kiradi). Kontеkstual tahlil asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni tushunishga yo`l ochsa, immanеnt tahlil asarda tasvirlangan narsalarga (va, albatta, undagi muallif obraziga) tayangan holda o`quvchiga o`z mazmunini shakllantirish imkonini bеradi. Mutaxassisdan farqli o`laroq, oddiy o`quvchilarning asarni tushunishida immanеnt tahlil unsurlari yеtakchilik qiladi (shu bois ham o`quvchilar ongida konkrеt asarning turfa talqinlari mavjud). Zеro, aksariyat o`quvchilar uchun konkrеt asarning qay maqsadda, qanday omillar ta'sirida yozilgani ahamiyatsiz - ular asarning o`zinigina taniydilar, uning o`zidangina zavq oladilar. Aksincha, adabiyotshunos uchun bularning bari muhim, chunki asarni tarixiylik tamoyiliga tayanib, biografik yoxud sotsiologik mеtodlar (kontеkstual tahlil) asosida tеkshirib chiqarilgan xulosalar adabiy-nazariy tafakkur rivojida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ular, tabiiyki, badiiy adabiyot rivoji hamda badiiy did tarbiyasiga ham bilvosita ta'sir qiladilar, bu xil xulosalar bilan badiiy didga bеvosita ta'sir qilishga urinishning esa adabiyotga ziyon kеltirishi ehtimoli ko`proq. Buni qanday tushunmoq kеrak? Gap shundaki, o`zining ijtimoiy hayoti davomida badiiy asar turli talqinlarga duch kеladi, zеro, har bir konkrеt davr uning mazmun qatlamlaridan birini aktuallashtiradi. Ikkinchi tomondan, kitobxonlardagi ijodiy o`qish imkoniyatlari turlicha, shunday ekan, kitobxonlar ichida chinakam badiiy asarning hali hеch kim e'tibor qilmagan mazmun qirralarini ochishga, uning hali hеch kim ilg`amagan voqеlik bilan aloqalarini ko`rishga qobillari har vaqt bo`ladi. Agar biografik yoki boshqa xil mеtodlarga tayanib amalga oshirilgan talqinni yagona, eng to`g`risi dеb bilib, shu talqinni barcha o`quvchilarga singdirmoqchi bo`lsak, bu bilan ijodiy o`qish imkoniyatlarini chеklagan, badiiy didga jiddiy zarar yеtkazgan bo`lib chiqamiz. Masalan, aksariyat kishilarda sho`ro davrida yozilgan asarlarning o`sha davrda amalga oshirilgan talqinlari o`rinlashib qolgan. Bu esa davr adabiyoti haqida muayyan tasavvur, munosabatga asos bo`ladiki, yuqoridagi mulohazalardan kеlib chiqilsa, ularni ilmiy jihatdan to`g`ri dеb bo`lmaydi. Dеmak, talqinlar yangilanishi zarur. Zеro, adabiyotshunosning vazifasi ham mavjud talqinlarni bilish emas, balki ularga tayangan (ularga ba'zan qo`shilib, ba'zan inkor etib) holda asarni bugungi kun nuqtayi nazaridan talqin qilish va baholashdir. Xulosa qilib aytsak, badiiy asarni alohida butunlik sifatida ham, kontеkst doirasida ham tushunish (tahlil va talqin qilish) mumkin, faqat har ikkisining ham o`z o`rni, vazifasi va maqsadi tayinli ekanligini unutmaslik darkor.
Badiiy asarni kontеkstual tahlil qilishda unga turli jihatlardan yondashish mumkinki, shu asosda bir qator tahlil mеtodlari haqida gapirish mumkin bo`ladi.
Sotsiologik tahlil mеtodi tadqiqotchini badiiy asar voqеligi bilan rеal voqеlik munosabatlari, uning tarixan haqqoniylik darajasi, hayot haqiqati bilan badiiy haqiqat munosabati kabi masalalarni o`rganishga yo`naltiradi. Bu xil yondashuv asarning g`oyaviy-mafkuraviy tomonlarini tahlil qilarkan, qahramonlarning xaraktеr xususiyatlari, asardagi konfliktlar tabiati, obrazlar tizimi va h. badiiy unsurlarning ijtimoiy ildizlarini ochib bеradi. Hayot haqiqatining badiiy haqiqatga aylanish jarayoni, xaraktеr va prototip, tarixiy shaxs obrazi va rеal tarixiy shaxs munosabati kabi ijod jarayoni bilan bog`liq muammolarni o`rganishda ham sotsiologik yondashuv asos vazifasini o`taydi. Sotsiologik mеtod adabiyotshunoslikda muhim ahamiyatga molikligi shubhasiz, biroq uni boshqalardan ustun qo`yishlik, unga ayricha e'tibor bеrishlik adabiyot uchun zararli oqibatlarga olib kеlishi mumkinki, bunga yorqin misollarni sho`ro adabiyotshunosligidan istalgancha topishimiz mumkin bo`ladi. Masalan, sho`ro adabiyotshunosligidagi vulgar sotsiologizm ko`rinishlari ayni shu mеtodning mavqеini mutlaqlashtirilishining natijasi edi. Badiiy asar tahlilida shu mеtodgagina tayangan va shuning asosidagina baholagan tanqidiy maqolalar kеyincha ularning mualliflarini qatag`on qilish uchun dastakka aylandigina emas, o`quvchi ommani o`sha ijodkorlarni "xalq dushmani", asarlarini "zararli" dеb tushunishga tayyorladi.
Tarixiy-madaniy tahlil mеtodi badiiy asarni milliy madaniy an'analar, shuningdеk, davr adabiy-madaniy kontеkstida o`rganishga qaratilgandir. Ma'lumki, badiiy asar madaniy-adabiy an'analar zaminida dunyoga kеladi, uning qator badiiy xususiyatlari shu kontеkstdagina yorqin namoyon bo`ladi, anglashiladi. Masalan, Cho`lponning qator shе'rlari borki, ularning mazmun mohiyati mumtoz adabiyotimiz, xususan, tasavvuf shе'riyati kontеkstidagina o`zining ramziy ma'nolarini ochishi, tushunilishi mumkin bo`ladi. Yoki "O`tgan kunlar"dagi bir qator xususiyatlar (Otabеkning oshiqligi sahnalari, sujеt motivlari, maktublar va h.) folklor va mumtoz dostonchilik an'analari zaminida yеtishgani shundoq ko`zga tashlanadi. Mazkur yondashuv badiiy asarga umummilliy madaniyatning vakili sifatida qarashi diqqatga molikki, bu xil yondashuv adabiy jarayondagi yangi hodisalarning tub omillarini anglash imkonini bеradi.
Qiyosiy mеtod badiiy asarni boshqa asar(lar) bilan qiyosan tahlil qilishni ko`zda tutadi. Konkrеt asarni o`tmishda yoki u bilan bir paytda, boshqa milliy adabiyotda yoki o`zi mansub adabiyotda yaratilgan asarga qiyoslab tadqiq etish mumkin. Qiyoslash obyеkti tadqiqot maqsadidan kеlib chiqqan holda bеlgilanadi. Dеylik, asarni o`tmishda yaratilgan asar bilan qiyoslash undagi an'ana va yangilik nisbati, ayrim badiiy unsurlar gеnеzisi haqida tasavvur hosil qilish imkonini yaratadi; boshqa milliy adabiyot vakili bilan qiyoslash asosida esa adabiy aloqa va ta'sir, milliy adabiyotlar rivojidagi tipologik umumiylik kabi masalalarni o`rganishga kеng imkoniyat yaratiladi. Misol uchun Navoiy va Nizomiy "Xamsa"larini qiyosiy tahlil qilish har ikkala san'atkorning ijodiy o`ziga xosligi, ularning dunyoqarashidagi o`ziga xos jihatlarni yorqin tushunish va tushuntirish, Navoiy dahosini xolis baholash imkonini beradi.
Biografik mеtod badiiy asarni muallifining hayot yo`li kontеkstida o`rganishni nazarda tutadi. Badiiy asarda ijodkor shaxsiyati akslangani bois undagi qator o`rinlar muallif biografiyasi kontеkstida yorqinroq anglashiladi. Shunga ko`ra, biografik mеtod asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni anglashda yеtakchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, A.Qahhorning "O`g`ri" va "Dahshat" hikoyalari o`tmishdan bahs yuritadi, biroq ularni biografik kontеkstda olinsa, adib har ikki hikoyada ham ular yaratilgan davr muammolarini badiiy idrok etishga, o`sha davr haqidagi, davr kishilari haqidagi fikrlarini ifodalashga harakat qilgani anglashiladi. Biografik mеtodning qanchalik samarali bo`lishi ko`p jihatdan tadqiqotchi qo`l ostidagi biografik matеrialga bog`liq bo`lib qoladi. O`zbеk adabiyotshunosligida biografik mеtodning yеtarli darajada samara bilan qo`llanilmay kеlayotgani ayni shu narsa — biografik matеrialning yеtarli emasligi bilan izohlanadi.
Ijodiy-gеnеtik mеtod biografik mеtodga yaqin va u bilan birlikda qo`llanib, badiiy asarning ijodiy tarixini o`rganishni maqsad qiladi. Bu mеtod adabiyotshunosga hayot matеrialining badiiy obrazga aylanish jarayoni, badiiy matnning sayqallanish yo`lini kuzatish imkonini bеradi. Mazkur mеtod tadqiqotchining asar qoralamalari, uning turli nashr variantlari, tarixiy hujjatlar va shu kabilarni chuqur o`rganishini, konkrеt faktlar asosida asarning yaratilish tarixi va omillarini ochib bеrishini taqozo etadi. Adabiyotshunosligimizda ijodiy-gеnеtik yondashuv samara bilan qo`llangan tadqiqotlardan biri sifatida R.Qo`chqorning A.Qahhor romanlarining ijodiy tarixi haqidagi ilmiy ishini ko`rsatish mumkin.
Yuqoridagi mеtodlarning bari asarning tashqi aloqalarini o`rganishga qaratilgan bo`lib, ularning bari tarixiylik tamoyiliga tayanadi. Shuni ham ta'kidlash joizki, konkrеt badiiy asar tahlilida ular qorishiq holda qo`llanadi, ya'ni tadqiqotchining tahlildan ko`zlagan maqsadiga bog`liq ravishda metodlardan biri yеtakchi bo`lib, qolganlari uni to`ldiradi. Ikkinchi tomondan, kontеkstual tahlil jarayonida adabiyotshunos immanеnt tahlil mеtodlaridan ham o`rni bilan foydalanadiki, bu uning imkoniyatlarini kеngaytiradi.
Immanеnt tahlil mеtodlari sifatida struktural, stilistik va sеmiotik mеtodlarni ko`rsatish mumkin. Struktural mеtod badiiy asarning ichki qurilishi, undagi qismlar va ularning o`zaro aloqalari, qismlarning butunlikka birikish yo`llarini, xullas, asarning tashkillanishini o`rganadi. Bu o`rinda tadqiqotchi badiiy matnning tashkillanishini (bunda tahlil ko`proq tilshunoslik aspеktida bo`ladi) yoki badiiy voqеlikning tashkilanishini diqqat markaziga qo`yishi mumkin bo`ladi. Stilistik tahlil matnning uslubiy o`ziga xosligi, til unsurlari vositasida badiiy informatsiyaning qanday yеtkazilayotgani, qo`llangan uslubiy vositalarning funksionallagi kabi masalalarga diqqatni jalb etadi. Sеmiotik yondashuvda badiiy asarga bеlgilar tizimi, badiiy obrazga esa bеlgi dеb qaraladi, shu bois sеmiotik tahlil badiiy asardagi obraz-bеlgilarning ma'no qirralarini o`rganishni maqsad qiladi. Tahlilning bu usuli ramziylik darajasi yuqori bo`lgan asarlar talqinida, ayniqsa, samaralidir.
Psixologik metod va psoxoanaliz hamda Germenevtik metod asoslari
Adabiyotda psixologiya - bu belgilarni ichki dunyoqarash o'quvchilariga topshirish. Tuyg'u va hissiyotlarni etkazish va boshqa san'at turlariga ega bo'lish qobiliyati. Ammo adabiyoti uning tasvirlari tufayli insonning ruhini eng kichik detallarga namoyish etish qobiliyatiga ega. Qahramonning ichki dunyosini tasvirlashga harakat qiladigan yozuvchining tashqi qiyofasi, xonaning ichki qismlari haqida ma'lumot beradi. Odatda adabiyotda harflar psixologik holatini o'tkazish uchun manzara kabi bir usul ishlatilgan.
SHE'RIYAT
Adabiyotda psixologiya - qaxramonlarning ichki dunyosini ochib berishdir, ular turli xarakterga ega bo'lishi mumkin. She'riyatda u, odatda, o'ziga xos xususiyatga ega. Lirik qahramon o'z his-tuyg'ularini ifodalaydi yoki psixologik introspektsiya qiladi. She'riy ishda insonning ichki dunyosining ob'ektiv bilimlari deyarli mumkin emas. Tuyg'u va hissiyotlar juda sub'ektiv ravishda o'tkaziladi. Qahramonning ichki tajribasi monologlar orqali beriladigan dramatik asarlar haqida ham aytsa bo'ladi.
She'riyatda psixologiyaning yorqin namunasi - Eseninning "The Black Man" she'ri. Ushbu asarda, muallif o'zining his-tuyg'ulari va fikrlarini ifodalasa ham, uni bir tomondan kuzatib turganidek, uni bir oz ajratadi. She'rning lirik qahramoni ma'lum bir kishi bilan suhbatlashadi. Biroq ish oxirida suhbatdosh yo'q. Qora odam kasallik ongini, vijdon azobini, mukammal xatolar zulmini ramziy qiladi.
NASHRIYOT
XIX asrda fantastika psixologiyasi ayniqsa rivojlangan. Nashriyot insonning ichki dunyosini aniqlash uchun keng imkoniyatlarga ega. Rus adabiyotida psixologizm milliy va g'arb tadqiqotchilarining o'rganish mavzusiga aylandi. O'n to'qqizinchi asr rus yozuvchilari tomonidan qo'llaniladigan texnika, keyinchalik mualliflar tomonidan o'z ishlarida qarz oldi.
Leo Tolstoy va Fyodor Dostoyevskiyning romanlarida topilgan tasvirlar tizimi butun dunyodagi yozuvchilarga taqlid qilishning namunasi bo'ldi. Lekin siz adabiyotda psixologiyani inson insonga katta hurmatga sazovor bo'lsa, faqatgina mavjud bo'lishi mumkinligini bilishingiz kerak. Muallif avtoritarizmga xos bo'lgan madaniyatda rivojlana olmaydi. Har qanday g'oyalarni tadbiq qilishga xizmat qiladigan adabiyotda, individual shaxsning psixologik holatining obrazi bo'lishi mumkin emas va bo'lishi mumkin emas.
HISSIY DOSTOEVSKIY
Rassom qahramonining ichki dunyosini qanday ochib beradi? "Jinoyat va jazo" romanida o'quvchi Raskolnikovning his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini tashqi xonani, xonaning ichki qismini va hatto shahar qiyofasini tasvirlab o'rganadi. Qahramonning qalbida sodir bo'layotgan narsalarni ochish uchun Dostoevskiy o'z fikrlari va so'zlarini ifodalashga chek qo'ymaydi.
Muallif Raskolnikov turgan vaziyatni yozadi. Shkafga o'xshash kichik shkaf uning fikrining nomuvofiqligini ramziy ma'noga ega. Sonya xonasi, aksincha, keng va yorqin. Lekin, eng muhimi, Dostoevskiy ko'zlarga alohida e'tibor beradi. Raskolnikovda ular chuqur va qorong'i. Sonya muloyim va ko'k ko'zlarga ega. Va, masalan, Svidrigailovning ko'zlari haqida hech narsa aytilmagan. Muallif, bu qahramonning ko'rinishini tasvirlab berishni unutganligi uchun emas. Buning o'rniga, Dostoevskiyning fikricha, Svidrigailovga o'xshagan odamlar hech qanday ruhga ega emas.
TOLSTOYNING PSIXOLOGIYASI
"Urush va Tinchlik" va "Anna Karenina" romanlarida joylashgan har bir qahramon badiiy so'z ustasi nafaqat qahramonning azob-uqubatlariga va his-tuyg'ulariga, balki u tasvirlangan voqealarga olib kelgan hayotga qanday ta'sir qilishi mumkinligiga misol bo'la oladi. Adabiyotda psixologiya usullari nemis, amerika va frantsuz yozuvchilari asarlarida uchraydi. Lekin Leo Tolstoyning romanlari murakkab tasvirlar tizimiga asoslangan, ularning har biri suhbatlar, fikrlar, tafsilotlar orqali aniqlanadi. Adabiyotda psixologiya nima? Misollar - roman "Anna Karenina" dan sahnalar. Ulardan eng mashhurlari - bu poyga maydoni. Otning o'limi misolida muallif Vronskiyning takabburligidan dalolat beradi, keyinchalik u qahramonning o'limiga olib keladi.
Moskva safari ortidan Anna Kareninaning fikrlari juda murakkab va noaniq. U eriga ro'baro 'kelganida, u birdan qulog'ining noto'g'ri shakliga e'tibor beradi - ilgari e'tibor bermagan ma'lumot. Albatta, Kareninning tashqi ko'rinishining bu xususiyati xotinini daf qilmaydi. Ammo kichik bir tafsilot yordamida o'quvchi qahramonning og'riqliligi, ikkiyuzlamachilikka to'la va tushunmaydigan oilaviy hayot ekanligini bilib oladi.
CHEXOVNING PSIXOLOGIYASI
XIX asr rus adabiyotining psixologiyasi shu qadar yorqin ifodalanganki, bu davrning ba'zi mualliflari asarlarida bu qurilma fonga o'tadi. Bu xususiyatni Anton Chexovning hikoyalarida ko'rish mumkin. Ushbu asarlardagi voqealar katta rol o'ynaydi.
ad
Chexov, "Itga ega bo'lgan ayol" hikoyasida nafaqat uning kichik tafsilotlari bilan o'z belgilarining ichki dunyosini ochib bermoqda, balki atrofdagi dunyoga ham bir xil qarshilik yaratadi. Yalta landshaftini Moskva yozuvchisiga almashtirish orqali Gurov boshdan kechirgan hissiyotlarni ayta oladi. Suhbatlar va sahnalarda Chexovning rivoyatlarga kiritilgan tafsilotlari tasodifiy emas. Anna Sergeevna uning qalbini Gurovga ochib beradi va shu bilan birga u tangir tangerina tanovul qiladi. Xuddi shu Gurov, keyin sovuq kuzda Moskvada qolib, Yalta bilan tanishish uchun his-tuyg'ularini aytib berish uchun kimdir bilan izlanmoqda. Do'stiga Anna Sergeevna haqida gapirishni boshlaydi, lekin u eshitmaydi va restoranda ta'mga tushgan baliq ovining xiraligi haqida gapiradi. Hikoyada sevgi va yuksak hissiyotlar suhbat yo'li bilan zo'ravonlik va odatiylikdan farq qiladi.
RUHIY QIYOFANING SHAKLLARI
XIX asr adabiyotida psixologizm turli badiiy tafsilotlar orqali ifodalanadi . Ularning barchasi to'g'ridan-to'g'ri qiymat va bevosita qiymatga ega bo'lishi mumkin. Agar matn qahramonning boshini qizdirib, tushirganini bildirsa, u ruhiy qiyofaning bevosita shakli hisoblanadi. Ammo klassik adabiyotlar asarida ko'pincha murakkab badiiy tafsilotlar mavjud. Ruhiy qiyofaning bilvosita shaklini tushunish va tahlil qilish uchun o'quvchi etarlicha rivojlangan xayolga ega bo'lishi kerak.
Buninning "Sir-San-Fransiskodan Sir" hikoyasida qahramonning ichki dunyosi manzara tasvirlangan. Ushbu asarning asosiy belgisi hech narsa demaydi. Bundan tashqari, uning ismi ham yo'q. Ammo o'quvchi birinchi sathidan nimani va uning fikrlash tarzini tushunadi.
XORIJIY YOZUVCHILAR NASRIDA PSIXOLOGIYA
San-Fransiskodan boy va baxtsiz odam haqida hikoya qilish uchun Bunin Tomas Mannning romanidan ilhom oldi. Nemis yozuvchisi o'zining kichik asarlaridan birida ehtiros va shahvoniylik uchun epidemiya bilan bezovtalanayotgan shaharda halok bo'lgan insonning psixologik holatini tasvirlab berdi.
Roman "Venetsiyada o'lim" deb nomlangan. Unda hech qanday muloqot yo'q. Qahramonning fikrlari to'g'ridan-to'g'ri nutq bilan belgilanadi. Biroq muallifning ichki qiynoqlari ramzlar majmuasi orqali uzatiladi. Qahramon qo'rqinchli niqobda odamni uchratadi, uni o'lik xavfli deb ogohlantiradi. Venetsiya - chiroyli eski shahar - niqobda o'ralgan. Va bu holatda, landshaft laskviy ehtirosning halokatli kuchini ramziy qiladi.
"BIRI QANDILNING UYASI USTIDA QOCHDI"
Ken Kesey ibodat qiladigan kitob yozgan. Psixiatriya klinikasida ozodlikdan mahrum qilishdan bosh tortish uchun kelgan odam haqidagi romanda asosiy g'oya qahramonlarning fojiali taqdiri emas. Ruhiy kasalliklar shifoxonasi qo'rquv va kamchiliklar hukmronlik qiladigan jamiyatni anglatadi. Odamlar hech narsani o'zgartira olmaydilar va avtoritar rejim bilan yarashadilar. Kuch, qat'iyatlilik va qo'rquvsizlik McMurphy ni anglatadi. Bu kishi taqdirni o'zgartirishga qodir emas, keyin esa, hech bo'lmaganda, buni qilishga harakat qiladi.
ad
Muallif qahramonlarning psixologik holatini faqat bitta yoki ikkita maslahat bilan etkazishi mumkin. Bunday qabul qilishning bir misoli, McMurfy tikish yakunlagan roman Kizi'nin bir qismidir. Qarama-qarshilikda g'alaba qozona olmaganligi boshqalarga o'xshab ko'rinadi, ular bahsga xursand bo'lishadi. U yo'qotadi. Pul beradi. Keyin u kalit so'zini aytadi: "Lekin men hali ham sinab ko'rdim, hech bo'lmaganda sinab ko'rdim". Ushbu kichik ma'lumot yordamida Ken Keyey nafaqat McMurphy aql-zakovatini va xarakterini, balki boshqa belgilarning ruhiy holatini ham etkazib bermoqda. Bu odamlar qat'iy qadam tashlashga qodir emaslar. Ularga chidab bo'lmas sharoitda bo'lish osonroq, lekin imkoniyat bermaymiz.
KIRISH Badiiy asar – ijodkor tafakkuri mahsuli bo‘lib, unda inson va jamiyat hayoti, uning taqdir yo‘li va qismati o‘z tasvirini topadi. Har bir badiiy asarda hayotimizda sodir bo‘lib o‘tgan yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea-xodisalar muallif tomonidan o‘quvchi-kitobxonga badiiylik qonuniyatlariga asoslanib yetkazilar ekan, mazkur badiiylik qonuniyatlari turli davrlarda sayqallanib, an'anaviylik va novatorlik orasida muntazam shakllanishda davom etadi. Badiiy asarlarda ko‘tarilayotgan muammolar, o‘quvchi e'tiboriga va xukmiga havola qilinayotgan masalalar – badiiy asar mavzusi va mazmuni bevosita asar yaratilgan davr ijtimoiy muhiti bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma'lum bir davr va uning vakillari haqida qiziqarli va muhim voqealarni to‘xtovsiz so‘zlash mumkin, ammo voqealarning shunchaki bayoni badiiy asar darajasiga ko‘tarilishi uchun ijodkor turli badiiy tasvir vositalaridan foydalangan xolda voqealar bayonini san'at asari darajasiga olib chiqadi. Asardagi badiiy obraz xarakterini chuqur va to‘liq ochib berishda muallif badiiy tasvir vositalari bilan qatorda psixologik tasvir vositalaridan ham foydalandi. Asarda muallif tomonidan qahramon ichki dunyosiga chuqur kirib borish, obraz ruhiy olamining batafsil tavsifi, qalb kechinmalarining tasviri – “badiiy psixologizm” deb yuritiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR Psixologizm atamasi psixologik tahlil, psixologik tasvir, psixologik obraz, psixologik roman, psixologik hikoya va psixologiya kabi atamalar bilan bog‘liq. A. B. Yesin ta'biri bilan aytganda, badiiy psixologizm – bu asar personajining hayolot olami, fikrlari, mulohazalarining o‘ziga xos badiiy vositalardan foydalangan xolda juda to‘liq, batafsil va chuqur ifodalab berish [7]. Rus adabiyotshunoslik ilmida ruhiyat mavzusida birinchilardan bo‘lib tadqiqot olib borgan N.G. Chernishevskiy psixologik tahlil xilma-xil bo‘lishi mumkin deydi va bir muallif xarakter qirralariri ochib berishga urinsa, boshqasi – xarakter shakllanishiga jamiyat va turmush ta'sirini ko‘rsatib beradi; uchinchisi – xattiharakatlarning his-tuyg‘ular bilan aloqadorligini; to‘rtinchisi – ehtiroslar tahlili tasvirlaydi [5]. Rus adabiyotshunosligiga psixologizm tushunchasi qariyb ikki yuz yil avval kirib ketgan bo‘lsa, bu muammoni ilm dunyosiga olimlar A.A. Potebney, D.N. Ovsyaniko-Kulikovskiy olib kirgan, adabiyotshunoslikda M.M. Baxtin, Ginzburg, A.B. Yesin, D.S. Lixachev, psixologiya fanida esa L.S. Vigotskiy, I.V. Straxoviy, G.G. Granik, O.V. Soboleva tomonidan chuqur tadqiq qilingan. Adabiyotda psixologizmning rivojlanish tarixini tavsiflab, adabiyotshunos olim L.Ya.Ginzburg “mavjud adabiy janrlarda psixologik yangiliklar endigina nish urayotgan bir vaqtda, badiiy adabiyotning yondosh janrlari bo‘lmish – rasoil, kundaliklar, memuarlar va avtobiografik janrlarda psixologizm allakachon o‘rnashib bo‘lgan edi” deb yozadi[1, 29]. O‘z o‘rnida psixologizm atamasi turlicha ta'riflarga ega. Rus adabiyotshunolsik terminlari qomusida “Psixologizm (adabiyotda) – qahramonlar ichki olami: ularning o‘y-xayollari, orzu-umidlari, iztiroblarining chuqur va batafsil tasviri”[2] . L.Ya.Ginzburg esa “... ko‘ngil olami ziddiyatlarining chuqur tadqiqi” deya ta'riflasa, A.B. Yesin psixologizmni keng va tor ma'nolari mavjud ekanligiga to‘xtalib o‘tadi – keng ma'noda inson hayotini tarannum etuvchi va xarakterini tasvirlab beruvchi barcha san'at turlarining xususiyati tushunilsa, tor ma'noda esa inson ichki olamidagi hayot va jarayonlarning tasviri deyiladi [3, 10]. O‘zbek adabiyotshunos olimlari tomonidan tuzilgan adabiyotshunoslik terminlari lug‘atida badiiy psixologizm atamasiga “badiiy asarda to‘laqonli inson obrazini yaratishning muhim vositalaridan biri; personaj ruhiyatining ochib berilishi, xatti-harakatlari va gap-so‘zlarining psixologik jihatdan asoslanishi, shu maqsadlarga xizmat qiluvchi usul va vositalarning jamlanmasi” [4, 48] deya ta'rif berilgan. O‘zbek adabiyotshunosligida badiiy psixologizm masalasi ilmiy maydonga o‘tgan asrning o‘rtalarida kirib kelib, Milliy adabiyotshunosligimizda bu atama sintez bo‘lgan holda o‘zining ruhiyat (psixologizm), ruhiyat tasviri (psixologik tasvir), ruhiyat talqini (psixologik talqin), ruhiyat tahlili (psixologik tahlili)- kabi nomlariga ega bo‘ldi. “Ruhiyat” atamasining “psixologizm” (yun. psyche – qalb; logos – o‘rganmoq) termini bilan sinonim sifatida qo‘llanilishini joiz deyish mumkin, sababi 5 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” [6]da ruhga – “jon”, ruhiyatga esa – “jonning holati”, deya izoh berilgan. Bu izoh albatta adabiy termin uchun nomukammal bo‘lsada, ammo ma'no jihatdan ikkila termin ham bir mazmunni beradi. O‘zbek adabiyotshunos olimlari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab badiiy psixologizm va psixologik tahlil masalasiga bag‘ishlangan izlanishlar olib bordilar. Jumladan, A.Rasulovning “Xarakter molodeji v sovremennix uzbekskix sovetskix povestyax” , N.Shodievning “Abdulla Qahhorning asarlarida psixologik tahlil mahorati” , N.Yuldashevning “Problemi psixologicheskogo analiza v uzbekskoy proze (Vnutrenniy monolog v romanax A.Kadiri, Aybeka, A.Kaxxara, A.Yakubova) nomzodliy dissertasiyalari, X.Umurovning “O‘zbek romanlarida ruhiy tahlil muammosi” doktorlik dissertasiyasi , A.Xolmurodovning “Odil Yoqubov romanlarida psixologizm” , P.Kenjaevaning “Hozirgi o‘zbek hikoyalarida qahramon ruhiyatini tasvirlash tamoyillari” nomzodlik dissertasiyasi hamda monografiyasida , M.Boboxonovning “Hozirgi o‘zbek qissachiligida badiiy psixologizm” nomzodlik dissertasiyasida, M.Sheralievaning “Hozirgi o‘zbek nasrida kinoya (ijtimoiypsixologik omillari, poetik tizimdagi o‘rni)” , Yu.Eshmatovaning “Istiqlol davri o‘zbek qissachiligida ayol ruhiyatining badiiy talqini , Sh.Botirovaning “Hozirgi o‘zbek romanlarida badiiy psixologizm (Ulug‘bek Hamdamning “Muvozanat”, “Isyon va itoat”, “Sabo va Samandar” romanlari misolida) filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissersiyalarida badiiy psixologizm va psixologik tahlil masalalarini turli aspektlarini tadqiq etgan bo‘lsalar, M.Kilichevaning “Ingliz va o‘zbek adabiyotida psixologik holatlar talqinida adabiy ta'sir muammosi (yolg‘izlik motivi misolida)” , N.Qobilovaning “Jek London va Abdulla Qahhor ijodida badiiy psixologizm” mavzusidagi filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissersiyalarida badiiy psixologizm va ruhiyat mavzularida qiyosiy tadqiqot olib borganlar. Garchi, o‘zbek adabiyotshunosligi ilmiy davralarida psixologizm hamda ruhiyat bilan bog‘liq tushunchalar XX asrning o‘rtalarida e'tirof etila boshlagan bo‘lsada, shaxs ruhiyati talqini va tahlili Sharq mumtoz adabiyoti vakillari ijodida ham yetakchi o‘rinni egallagan. Birgina o‘zbek adabiyotining o‘zida Alisher Navoiy tomonidan epik dostonlarda, lirik asarlarda inson ruhiyatining qavat-qavat sirlari ochilgani, Sharqning buyuk shoiri tomonidan badiiy psixologizmning xilma-xil usul va vositalari qo‘llangani ham haqiqat [8, 63-81; 9, 128-130] Ammo, ayrim adabiyotshunos olimlarning fikriga ko‘ra, adabiyotshunoslikda badiiy psixologizm masalasi xali-xanuz to‘liq nazariy asoslab berilmagan va “adabiyotshunoslik ilmida semantik jihatdan yetarli darajada aniq emas” [10, 6]. Adabiyotshunoslikka oid ilmiy manbalarda badiiy psixologizmning uchta asosiy prinsiplari – dinamik prinsip, analitik prinsip va tipologik prinsip ajratib ko‘rsatiladi. Dinamik prinsipda qahramon ruhiyati uning xatti-harakatlari, mimika va qiliklari, turli hayotiy vaziyatlarda o‘zini tutishi va gap-so‘zlari orqali ifodalab beriladi, “mohiyatan bu dramatik asar personajlari ruhiyatini ochish usuliga o‘xshash, shu boisdan dinamik prinsip ba'zan psixologik tahlilning dramaturgik uchuli deb ta'riflanadi [4, 49]. Tipologik prinsipda obraz ruhiyati uni shakllantirgan va qurshab turgan muhit shart-sharoitlari bilan bog‘lab tasvirlab beriladi. Analitik prinsipda qahramon ichki kechinmalari, qalbidagi his-tuyg‘ulari, tafakkur va mulohazasi, o‘yfikrlari dinamikasi tasvirlanadi. “Bunda bir hisdan boshqa his, bir o‘ydan boshqa fikr o‘sib chiqadi, ular bir-birini to‘ldiradi, sifat jihatidan o‘zgartiradi” [4, 49]. Bu shakl personajlar taqdiri va tafakkurida keskin burilishlarni ko‘rsatib berishga imkon beradi, shu sababli ham ayrim tadqiqotchilar “qalb dialektikasi” shakli deb ham ataydilar. Ta'kidlab o‘tish joizki, muallif badiiy obraz xarakteri va uning ruhiyatini ochib berishda yuqorida zikr etilgan uchchala shakldan birgalikda, bir-birini to‘ldirgan holda foydalanishi mumkin. Bunda prinsiplardan biri yetakchi bo‘lsa, qolgan ikkitasi uni to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Umumman olganda, badiiy psixologizmga oid tadqiqotlarda “xarakter” tushunchasi yetakchi o‘rinni egallaydi. Sababi, bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar adabiyotshunoslik ilmiga oid bo‘lsada, bir tomondan ruhiyatshunoslik ilmi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, mazkur ikki soha kesishmasiga asoslanadi. Bu esa o‘z navbatida “xarakter” tushunchasini ham adabiyotshunoslik, ham ruhiyatshunoslik nuqtai nazaridan aniqlashtirib olishni taqazo etadi. Adabiyotshunoslik terminlar lug‘atida “xarakter” (yun. character – belgi, farqlovchi xususiyat) tushunchasiga quyidagicha ta'rif berilgan – “muayyan davr va muhit kishilariga xos eng muhim umumiy xususiyatlar bilan alohida shaxsga xos individual xususiyatlarni o‘zida uyg‘un mujassam etgan inson obrazi” [4, 352]. Rus olimlari taqdim etgan adabiyotshunoslik terminlari ensiklopediyasida esa xaraakter atamasiga ta'rif berib, uni quyidagicha toifalarga ajratib kursatadi – “xarakter bu adabiyotda va san'atda obrazning aniqligidir: ijtimoiy, milliy, maishiy, psixologik. Agar tip bu – umumiylikni individuallikda ko‘rsatib berish bo‘lsa, xarater– eng avvalo individuallikni namoyon qiladi” [2]. Yuqoridagi ta'riflarning ikkisi ham xarakterning ruhiyatshunoslik nuqtai nazarini ta'kidlamoqda; ruhiyatshunoslik lug‘atlarida xarakter – “shaxsning xatti-harakati va atrof muhitga munosabatida namoyon bo‘ladigan individual xususiyati [11]” deya ta'riflanadi. Rus ruhiyatshunoslik ilmi darg‘asi S. JI. Rubinshteyn “Xarakter haqida gapirganda, u odatda shaxsning barcha ko‘rinishlarida ma'lum bir iz qoldiradigan va unga dunyoga, avvalambor, boshqa odamlarga nisbatan o‘ziga xos munosabatini bildiradigan xususiyatlar jamlanmasini anglatadi [12]” deb ta'rif beradi va “shaxsning ichki xususiyatlari” deya terminga yanada aniqlik kiritadi. Shunday qilib, ruhiyatshunoslik fani shaxs axloqiy asosining xarakter shakllanishidagi ahamiyatini ta'kidlaydi. Badiiy adabiyotda asarning g‘oyaviy-estetik ahamiyatini personajlar xarakteri ochib bersa, personaj xarakterining yozuvchi tomonidan ochib berilishi psixologik tahlil vositasi hisoblanadi. Badiiy asarda asosiy urg‘u qahramon ichki olami, botiniy hayoti, o‘y-kechinmalariga qaratilmagan bo‘lsa, u xolda har qanday obraz xarakteri xam badiiy psixologizm namunasi bo‘la olmaydi. Chunki, “psixologizm – adabiy asar badiiyatining asosiy, ammo yagona bo‘lmagan mezoni [13]” hisoblanib, “psixologizm – agar badiiy asar uchun botinan zarur bo‘lsagina, u asarning yutug‘i bo‘la oladi [3]”. Yozuvchi personaj xarakterini yaratar ekan, uni ruhiyatini bevosita yoki bilvosita ochb berishi mumkin. Personaj uy-kechinmalari, his-tuygularining "ichki monolog", "ong oqimi" tarzida yoki muallif tilidan (o‘ziniki bulmagan avtor gapi) bayon qilinishi psixologik tasvirning bevosita shakli xisoblanadi. Asarda personaj ruhiyatining uning xatti-x;arakatlari, gap-so‘zlari, yuz-ko‘z ifodalari(mimikasi), undagi fiziologik o‘zgarishlarni ko‘rsatish orqali ochib berilishi bilvosita psixologik tasvirdir. Ruxiy tasvirning bu ikki ko‘rinishi bir-birini to‘ldiradi, shu bois ham muayyan personaj ruhiyatini tasvirlashda yozuvchi bularning har ikkisidan ham o‘rni bilan unumli foydalanadi [14, 67]. Badiiy psixologizm tushunchasi bilan psixologik tahlil yoki psixologik tasvir kabi tushunchalarning o‘zaro aloqasi bor-ki, olimlar va tadqiqotchilar o‘rtasida baxsli xolatlarni yuzaga keltiradi. Ammo bu savollar nazariy jihatdan bugunga qadar ochiq qolmoqda – ayrim tadqiqotchilar bu terminlarga aniqlik kiritsalar, boshqa guruh olimlar bu nazariyani chetlab o‘tishga harakat qiladi. Psixologizm – Abdulla Qahhor tili bilan aytganda “Yozuvchi mahoratining muhim jihatidir”. Bunda yozuvchi qahramon ichki dunyosini, psixologiyasini o‘z uslubi orqali ochib beradi. Unda yozuvchi ichki monolog, nutqiy xarakteristika, psixologik portret, gallyusinasiya, tush kabi psixologik tasvir vositalaridan foydalanib, qahramon ichki olamini ochib beradi. Bunda yozuvchi qahramon tashqi dunyoga faqatgina ichki dunyosini yoritib berish uchungina murojaat qiladi. O‘zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidida “psixologizm” va “psixologik tahlil” terminlari farqlanmay ishlatiladi. Ammo bu ikki terminni bir ma'noda qo‘llash noo‘rindir, deya e'tirof etadi professor H.Umurov, – Psixologizm “psixologik tahlil” tushunchasiga nisbatan keng bo‘lib, u o‘zida bevosita avtorning psixologiyasini qamrab oladi. U adabiyotning o‘ziga xos qonuniy hodisasi bo‘lib, yozuvchining xohishiga bog‘liq bo‘lmagan holda namoyon bo‘ladi. “Psixologik tahlil” esa, inson psixikasi jarayonlarini, uning fikr va hissiyotidagi turlituman “ohang”lar rivojini aks ettiruvchi, qahramon ruhiy dunyosini analitik prinsipda ochuvchi estetik kategoriyadir. Shuningdek, psixologizmga nisbatan psixologik tahlil o‘zining ichki monolog, o‘ziniki bo‘lmagan nutq, psixologik portret, ikki syujetli diolog kabi aniq belgilariga ega. Shunday qilib, psixologizm adabiyotning qonuniy badiiy hodisasi, psixologik tahlil esa ana shu qonuniy badiiy hodisaning murakkab ko‘rinishi (kategoriyasi)dir. Bundan tashqari, yuqoridagi terminlarning o‘zbekcha variantlari ham ko‘p bo‘lib, ularning hammasi ham bir xil ma'noda qo‘llanadi. Masalan, “Adabiyot nazariyasi”da “psixologizm”, “ichki dunyo tasviri”, “psixologik analiz”; M.Abdurahmonovaning broshyurasida – “ruhiy dunyo tasviri”, “ruhiy tahlil”, “psixologik tasvir”; N.Shodievning “Ruhiyat rassomi” risolasida – “psixologik tahlil”, “ichki hayot tasviri” kabi” [15, 17]. Bizningcha, psixologik tahlil obraz ruhiyatini, ichki olamini ochib berish yo‘li bo‘lsa, psixologizm uning yanada takomillashgan, chuqur hamda mukammalrok ishlangan ko‘rinishidir. “Psixologik analiz”, “psixologik tahlil”, “ruhiy tahlil” atamalari ham o‘zaro ma'nodosh. Ammo “psixoanaliz” terminini “psixologik analiz”ning qisqartmasi tarzida bu qatorga qo‘shib bo‘lmaydi. Chunki bu so‘z XIX asr oxiri – XX asr boshlarida avstriyalik vrach-psixoterapevt Zigmund Freyd asos solgan nazariy qarashlar tizimini anglatadi. Psixoanaliz – termindir [16, 20]. Psixologik tahlil hamda psixologik tasvir vositalariga keladigan bo‘lsak, ijodkor personaj ruhiy holatini, uning ichki kechinmalari va ichki hayotini ko‘rsatib berish uchun badiiyat qonuniyatlarga tayangan holda odatiy va noodatiy tasvir vositalaridan foydalanishi mumkin. Ichki monolog (monolog muhokama, monolog xotira, monolog-mulohaza), nutqiy xarakteristika, takror so‘zlar, ong oqimi, psixologik portret (dinamik portret, statik portret), ramzlardan unumli foydalangan holda, noodatiy badiiy tasvir vositalari gallyusiyanasiya, shaxsiyatning ikkilanuvi, o‘zi bilan suhbat, maktub va kundaliklari, tush kabilardan ham foydalanishi tez-tez kuzatiladi. Adabiyotshunoslikda bugungi kunda badiiy psixologizmni tadqiq qilishning metodologiyasi to‘liq ishlab chiqilgan. Bu masalaga bag‘ishlangan deyarli barcha ilmiy tadqiqot ishlari adabiy asar yozilgan davr tarixiy-ijtimoiy jarayonlari, yozuvchining shaxsiy uslub va metodi inobatga olgan xolda bajarilgan. Rus adabiyotshunos olimasi M. JI. Bedrikova o‘z tadqiqoti doirasida “psixologizm darajasi” atamasini kiritadi hamda uni quyidagicha kriteriylar asosida tasniflaydi: 1) matnda psixologizmni kuchaytiruvchi vositalar (psixologik detal', psixologik tafsilot, personajlarning psixologik hatti-xarakatlari, psixologiklashtirilgan (psixologizirovanniy) tavsif); 2) qahramonlarni tavsirlash vositalari (psixologik portret, psixologik xarakteristika, psixologik konflikt, psixologiklashtirilgan syujet, "qalb dialektikasi"; 3) xarakter i vaziyat nisbati (qahramon tomonidan xronotopning “qalban” o‘zlashtirilishi, qahramonnig o‘z-o‘zini anglashi, vaziyat taqazosi bilan qahramonni ruhan o‘zgarishi) [17]. Badiiy asar psixologik darajasini belgilashda adabiy tur va janrlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, lirika – inson qalbi va ichki his-tuyg‘ulari kuychisi ekanligi ma'lum, demak u bevosita ruhiyat tasviri bilan bog‘liq holda shoir psixologiyasi va ichki olamini tarannum etadi. Dramatik turda ruhiyatni tasvirlash dinamik prinsip asosiga qurilishi haqida yuqorida batafsil to‘xtalib o‘tgan edik . Epos – inson ruhiyatini tasvirlashning xilma-xil vositalari, usullaridan iborat keng imkoniyatlarga ega. Epik turda lirika va dramadagi barcha usul va vositalar o‘ziga xos ravishda sintezlashadi. Yozuvchi lirikadagi singari o‘z qahramonining ichki dunyosidan turib ham, qahramonning o‘z nutqi vositasida ham, tashqi xarakteristika va holatlar tasviri orqali ham ruhiyat dunyosiga daxl qilaveradi. Ayni paytda badiiy psixologizmdan foydalanish epik tur janrlariaro ham farqli xususiyatlarga ega . Epik janrlar orasida hikoya, xususan psixologik hikoyaning
o‘rni bugungi kun adabiy jarayonlarida yetakchilik qilmoqda. Hikoya – hayotning kichik bir parchasini aks ettirganidan, epizodik tarzda unda bir yoki bir necha hayotiy voqea qalamga olinganidan bu janrda qahramon ruhiy dunyosi izchil ravishda batafsil yoritish, “qalb dialektikasi”ni chuqur va to‘liq ochib berish yozuvchidan katta mahorat va iste'dod talab qiladi. Roman va qissa kabi katta yoki o‘rta hajmdagi nasriy asarlarda qaxramon xarakteri, uning ruhiyati, botiniy hayoti va ichki kechinmalarini ochib berish uchun yozuvchida imkoniyat va vaqt ko‘proq bo‘ladi [16, 19]. Epik janrlar orasida hikoya, xususan psixologik hikoyaning o‘rni bugungi kun adabiy jarayonlarida yetakchilik qilmoqda. Hikoya – hayotning kichik bir parchasini aks ettirganidan, epizodik tarzda unda bir yoki bir necha hayotiy voqea qalamga olinganidan bu janrda qahramon ruhiy dunyosi izchil ravishda batafsil yoritish, “qalb dialektikasi”ni chuqur va to‘liq ochib berish yozuvchidan katta mahorat va iste'dod talab qiladi. Roman va qissa kabi katta yoki o‘rta hajmdagi nasriy asarlarda qaxramon xarakteri, uning ruhiyati, botiniy hayoti va ichki kechinmalarini ochib berish uchun yozuvchida imkoniyat va vaqt ko‘proq bo‘ladi. XULOSA Badiiy psixologizm masalasi tarixini rus va o‘zbek adabiyotshunosligi doirasida qo‘rib chiqar ekanmiz, o‘zbek adabiyotshunosligida bu masalada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar bugungi kunda dolzarb va zarur ekanligining guvohi bo‘lamiz. Rus adabiyotshunos-olimlarining ilmiy tadqiqotlarida badiiy psixologizm muammosi nisbatan ancha chuqur o‘rganilgan bo‘lib, mazkur nazariyaga oid qarashlari batafsil ochib berilgan. Jahon adabiy jarayonlari shiddat bilan rivojlanib, o‘sib va kun sayin o‘zgarib borayotgan modern adabiyoti namunalari orasida psixologik roman, psixologik qissa va psixologik hikoya kabi nasriy janrlarni har bir xalq adabiyoti doirasida tadqiq etish va o‘rganish bugungi kun fani oldidagi dolzarb masalalardan biridir.
Germenivtika
Har qanday ilmiy tadqiqotning muvaffaqiyati uchun usul tanlash muhim ahamiyatga ega. Ko'pincha, fanda eng keng tarqalgan usullarni qo'llash - bu norma va aynan qanday muammolar bu usullar yordamida hal qilinadi. Ammo metodologiya nima ekanligini va muammoni hal qilish uchun qaysi usul afzal ekanligini aniq va aniq tushunmasdan ishlash, noma'lum yo'llar bo'ylab kompassiz yurish bilan bir xil.
Metodologiya va usul nima? Metodologiya - bu faoliyatni tashkil etish haqidagi ta'limot, metod esa bu faoliyatni amalga oshirish vositasidir. To'g'ri tanlangan usul nafaqat tadqiqot jarayonini malakali tashkil etishga, balki ishning muvaffaqiyatini aniqlashga yordam beradi.
Adabiyotshunoslikda metodologiya boshqa fanlarga qaraganda muhim rol o'ynaydi. Adabiy uslublar badiiy asarni, uning asosiy jihatlarini, masalan, muallifning niyati, matni va o'quvchi idrokini o'rganishga qaratilgan. Qaysi jihat diqqat markazida bo'lishiga qarab, tadqiqot usuli ham tanlanadi.
So'nggi paytlarda germenevtika usuli gumanitar fanlar sohasida universal uslubga aylandi. Adabiyotshunoslikda bu usul o'quvchiga qaratilgan, chunki germenevtika asar matnini talqin qilishga yordam beradi. Tafsirning mohiyati - bu matnning imo -ishora tizimidan jismoniy narsadan ko'proq narsani yaratish, uning ma'nosini yaratish. Tushuntirish vositasi - bu asarni idrok etayotgan odamning ichki dunyosi. Germenevtik talqinda badiiy matnni tarixiy rekonstruksiya qilish va tarixiy kontekstimizni adabiy asarning konteksti bilan izchil muvofiqlashtirish muhim emas, balki o'quvchining xabardorligini kengaytirish, uning mohiyatini chuqurroq tushunishga yordam berish muhimdir. o'zi [1].
Germenevtika antik davrdan kelib chiqqan. Shuningdek, u mifologik mazmundagi adabiyotni o'qishni o'rgatgan Qadimgi Yunoniston faylasuflariga ham taqdim etilgan. Antiqa badiiy adabiyot matnlari tarjima qilinishi boshlanganidan beri filologik germenevtika vujudga keldi. XVIII-XIX asr nemis olimlari germenevtikaning etakchi nazariyotchilaridan biri hisoblanadi. F. Schlegel va F. Schleiermacher, bu vaqtda germenevtika gumanitar fanlar metodi haqidagi ta'limot sifatida qaraldi. Zamonaviy germenevtika fan sifatida nemis olimi X. Gadamer va amerikalik olim E. Xirsh tomonidan ishlab chiqilgan. Germenevtika (yunoncha hermeneutikos - tushuntirish, talqin qilish) matnlarni talqin qilish nazariyasi va metodologiyasini bildiradi. Germenevtika ko'pincha "tushunish san'ati" deb nomlanadi.
Germenevtika - hozirgi G'arb adabiy tanqidida keng tarqalgan matni talqin qilish nazariyasi va ma'noni anglash haqidagi fan. Oxirgi adabiyot nazariyasi qurilishi germenevtika tamoyillariga asoslanadi. Germenevtika an'anaviy ravishda gumanitar fanlar bo'yicha universal usul g'oyasi bilan bog'liq. Tarixiy faktlarni filologik ma'lumotlar asosida talqin qilish usuli sifatida germenevtika adabiy yodgorliklarni talqin qilishning universal printsipi hisoblangan. Tushuntirish vazifasi - badiiy asarni badiiy qiymatiga qarab qanday tushunish kerakligini o'rgatish. Tushuntirish vositasi - bu ishni idrok etuvchi odamning ongi, ya'ni. talqin adabiy asar idrokining hosilasi sifatida qaraladi. Zamonaviy germenevtika asoschisi nemis olimi Fridrix Shleyermaxer (1768 - 1834), "Germenevtika" risolasining muallifi hisoblanadi. Shleyermaxer uslubining o'ziga xos xususiyati - bu asarni faqat mantiqiy va ritorik toifalar, balki instinkt, "ichki mantiq" yordamida asarni "ongsiz" tushunishni o'z ichiga oladi. Boshqa bir nemis olimi V.Diltey "Germenevtika kelib chiqishi" kitobini yozgan, unda u rassomning ma'naviy hayotining "ichki haqiqati" ni tushunishga chaqirgan. Adabiy germenevtikada badiiy asarni ijodiy faoliyatning yagona mahsuli sifatida tushunish mumkin emas degan xulosa asoslanadi. San'at asari - bu madaniy tajriba an'anasining moddiy ob'ektivligi; shuning uchun uning talqini faqat madaniy an'analarning davomiyligiga chiqish yo'lini ko'rsatganida mantiqiy bo'ladi (Gadamer). San'at asari madaniyat omilidir va uni talqin qilishda insoniyatning ma'naviy tarixidagi o'rnini qayta tiklash zarur.
Germenevtik tahlil - bu matnni qayta tiklash. Asarning talqini muallifning qadriyatlar tizimi, uning axloqiy tanlovi bilan belgilanishi kerak.Agar matnni dekonstruktsiya qilish jarayonida uning mutlaqo o'zboshimchalik bilan va mustaqil izohlanishi yaratilsa, u holda matnni qayta qurish jarayonida. Xirshning fikricha, yaratilgan barcha talqinlar muallifning niyati bilan bog'liq bo'lishi kerak. Muallifning maqsadi - Xirshning "markaz", "asl yadro", uning ko'plab talqinlari paradigmasida asar uchun yagona ma'no tizimini tashkil qiladi. Xirsh asos sifatida "mualliflik huquqi printsipi" ni kiritadi, uning yordamida talqinning ishonchliligi yoki ishonchsizligi to'g'risida xulosa chiqarish mumkin. Germenevtik talqinda asosiy narsa nafaqat badiiy matnni tarixiy qayta qurish va tarixiy kontekstni tarixiy asar mazmuni bilan izchil o'rtacha hisoblash, balki o'quvchining xabardorligini kengaytirish, uning o'zini chuqur anglashiga yordam berishdir. Germenevtika retseptiv estetika bilan bog'liq, chunki u belgilangan printsiplarni ijtimoiy-tarixiy g'oyalar bilan to'ldiradi. Germenevtikaning asosiy tushunchalari. Germenevtik davr - bu matnni mantiqiy izchil algoritmga tushunish va talqin etishning paradoksidir. Ko'pgina olimlar germenevtikaning an'anaviy boshlang'ich qiyinchiliklarini aynan Gadaner kontseptsiyasida, "qism va butun doirasi" deb nomlangan tushunchada ko'rishadi. Bu hodisa eng aniq tarzda V. Diltey formulasida qayd etilganki, har qanday talqin aniq taraqqiyot bilan tavsiflanadi, bu aniqlanmagan qismlarni idrok etishdan bir butunning ma'nosini egallashga urinish bilan o'zgaradi. bu butunning ma'nosi, qismlarni aniqroq aniqlash. Ushbu usulning muvaffaqiyatsizligi alohida qismlar aniq bo'lmaganda paydo bo'ladi. Er -xotin kod - bu badiiy modernistik matnlarning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirishi kerak bo'lgan germenevtika kontseptsiyasi.Fransuz olimi R.Bart poststrukturalizm nazariyotchisi va postmodernizmdan oldingi sifatida har qanday san'at asarida beshta kodni (madaniy, germenevtik, ramziy, semik va pro-Ayretik yoki hikoya). Bu erda "kod" so'zini qat'iy, ilmiy ma'noda qabul qilmaslik kerak. Biz kodlarni shunchaki assotsiativ maydonlar deb ataymiz, ma'lum bir tuzilma haqidagi g'oyalarni yuklaydigan ma'nolarning supertekst tashkiloti; kod, biz tushunganimizdek, asosan madaniyat sohasiga tegishli; kodlar - bu allaqachon ko'rilgan, o'qilgan, bajarilgan ba'zi turdagi; kod - bu "allaqachon" ning aniq shakli. Har qanday hikoya, Bartning so'zlariga ko'ra, har xil kodlarning o'zaro bog'lanishida, ularning bir -biri bilan doimiy "uzilishida" mavjud bo'lib, bu ma'noning abadiy tushunib bo'lmaydigan nuanslarini tushunishga urinishda "o'quvchining sabrsizligini" keltirib chiqaradi. Gollandiyalik olim D. Fokemaning ta'kidlashicha, postmodernizm kodi matn ishlab chiqarishni tartibga soluvchi ko'plab kodlardan biridir. Yozuvchilar rahbarlik qiladigan boshqa kodlar - bu birinchi navbatda lingvistik kod (tabiiy til - ingliz, frantsuz va boshqalar), o'quvchini badiiy matnlarni yuqori darajada izchil o'qishga undaydigan umumiy adabiy kod, janr kodi. bu tanlangan janr bilan bog'liq qabul qiluvchining ma'lum umidlarini va yozuvchining idiolektini faollashtiradi, bu esa takrorlanuvchi xususiyatlar asosida ajralib turadigan darajada maxsus kod hisoblanishi mumkin. F. Jeymson "ikki tomonlama kodlash" tushunchasini ilgari surdi. Uning fikriga ko'ra, bir tomondan, Bart tomonidan aniqlangan barcha kodlar va postmodernistik stilistikaning ongli ravishda o'rnatilishi, turli adabiy uslublar, janr shakllari va badiiy tendentsiyalarni istehzo bilan taqqoslash, boshqa tomondan, postmodernizm badiiy amaliyotida paydo bo'ladi. ikkita katta kodli super tizim. Interpretatsiya (talqin) - ongni dunyoning ob'ekti deb hisoblaydigan Kant g'oyasiga asoslangan germenevtikaning asosiy atamasi. Dunyo barcha sub'ektiv-ob'ektiv munosabatlardan oldin tushuniladi. Haqiqiy san'at dunyoni qayta ko'rishni o'rganadi. Germenevtika uchun nafaqat tushunish hodisasi, balki tushunilganlarni to'g'ri taqdim etish muammosi ham muhim ahamiyatga ega. Til va dunyo o'rtasidagi asosiy bog'liqlik ontologik mohiyat va tushunish va talqin qilish yo'nalishini bildiradi. Insonning shaxsiy tajribasi faqat tilda eng to'liq, to'liq va ob'ektiv tushunarli ifodani topadi, talqin asosan "inson ruhining yozma yodgorliklari" (Diltey) talqini atrofida rivojlanadi. Vaqt o'tishi bilan bu yodgorliklarning talqini filologiyaning boshlang'ich nuqtasiga aylandi. Germenevtika uchun talqin - bu nimani anglatishini ilmiy asoslashga intiladigan ma'lum bir bilim turi. F. Shlayermaxerning fikricha, talqin san'ati "o'zini matn muallifiga ob'ektiv va sub'ektiv tomondan yaqinlashtirish" dir. Ob'ektiv tomondan, bu muallifning tilini tushunish, sub'ektiv tomondan, uning ichki va tashqi hayoti faktlarini bilish orqali amalga oshiriladi. Faqat matnlarni talqin qilish orqali muallifning so'z boyligini, xarakterini, hayotining sharoitini ochib berish mumkin. Muallif davrining so'z boyligi va tarixiy -madaniy qatlami yaxlit yaxlitlikni tashkil etadi, shu asosda matnlarni elementlar sifatida tushunish kerak, va ulardan butun tushuniladi. Shunday qilib, talqin san'ati to'g'ridan -to'g'ri germenevtik doiraning kontseptsiyasi bilan bog'liq bo'lib, u o'zgacha bo'lgan hamma narsani faqat uning umumiy qismi bo'lgan umumiydan anglash mumkinligini tasdiqlaydi va aksincha. Shleyermaxer "germenevtika" asarida tarjimon uchun umumiy uslubiy qoidani chiqaradi: "a) butun haqida umumiy tasavvurdan boshlash kerak;
b) bir vaqtning o'zida ikki yo'nalishda oldinga siljish - grammatik va psixologik; v)
faqat har bir alohida joy uchun ikkala tur ham (talqin) bir -biriga to'g'ri kelsa, oldinga boring
bermoq, xuddi shunday natijani bermoq; d) agar nomuvofiqlik bo'lsa, orqaga qayting va xatoni toping. "
Shunday qilib, adabiyotni o'rganishning zamonaviy usullarining xilma -xilligida ikkita asosiy omilni ajratish mumkin.
Yangi yo'nalishlar.
Birinchi yo'nalish - sotsialistik - bu, birinchi navbatda, ularning ilmiy izlanishlar metodologiyasini tuzish, o'z tushunchalariga aniq fan shaklini berish va dunyoqarashni ko'rib chiqish doirasidan, ijtimoiy va mafkuraviy muammolardan chetlashtirish istagi bilan bog'liq bo'lgan usullardan iborat. rasmiy, tizimli, intertextual, dekonstruktiv usullar).
Adabiy tanqid doirasida germenevtikaning bir qancha etakchi tamoyillarini ajratish mumkin.
Dialoglik printsipi. Asarda to'plangan ruhiy hayot muallif va tarjimonlarni (o'quvchilarni) an'analar bilan bog'laydigan rishtalar bilan belgilanadi.
Emotsionallik printsipi. Badiiy matnni talqin qilish, adabiyotni yaratish bilan muloqotda bo'lgan estetik his -tuyg'ularsiz mumkin emas.
Kontekstual va kulturologik tamoyil. "Ruh hayoti" ning assimilyatsiyasi asar muallifi tanlagan ma'lum bir madaniy va tarixiy an'anaga "botish" tufayli sodir bo'ladi, ularsiz badiiy matnni talqin qilish mumkin emas.
Butunlik printsipi. Faylasuf va tarixchi V.Diltey "germenevtik doirani" aniqladi, bu qismni va butunning dialektikasiga asoslangan matnni tushunish tamoyilidan iborat: butunni tushunish uning alohida qismlarini tushunish va qismlarni tushunishdir. hammasini oldindan tushunishni talab qiladi [2]. Bu bog'liqlik asarni tushunish uchun ajralmas hisoblanadi.
O'zgaruvchanlik printsipi. Germenevtik davr o'zining progressivligi va uzluksizligi bilan bir asarni ko'p talqin qilish mumkinligidan dalolat beradi. Ya'ni, tarjimonning badiiy asarda tasvirlangan tarixiy va madaniy voqealar haqidagi dunyoqarashi va xabardorligiga qarab, matnni har bir o'quvchi o'ziga xos tarzda qabul qilishi mumkin.
Shakl va mazmun birligi printsipi. Asar tahlili matnning shakli va mazmuni o'rtasidagi umumiylikni izlash bilan emas, balki adabiy asar bilan o'quvchi-tarjimon o'rtasida shaxsiy tushunishni o'rnatish bilan tugaydi [3, s.22].
Bu tamoyillarga asoslanib, xulosa qilishimiz mumkinki, germenevtika usuli o'quvchi-tarjimonning sub'ektiv individualligini ham, badiiy asar yozish davrining ob'ektiv holatini, an'analar va madaniy kontekstni ham hisobga oladi. Bularning barchasi, umuman olganda, matnni doimiy ravishda yangilab turish va shu bilan birga etarli darajada idrok etish imkonini beradi. Bu muammoning epigrafi sifatida tanlangan M. Xaydeggerning iqtibosining ma'nosi shu.
Tarixiy-qiyosiy metod va qiyosiy tipologik metod
Azaldan, «Haqiqat qiyosda bilinadi» deymiz. Shuning uchun ham qiyoslash metodologiyasi odamlarning hayotiy faoliyatida keng tarqalgan va qo‘llanilmoqda. Bugungi kunda qiyoslash metodi barcha bilish va hodisalarni tahlil etish jarayoniga tatbiq etilgan. Fan va amaliyotning barcha sohalarida qiyoslash metodologiyasidan foydalaniladi. Qiyoslash metodologiyasining mazmuni, mohiyati va vazifalarini yanada chuqur anglash uchun muayyan ilmiy-amaliy asoslar mavjud. Qiyosiy tahlil obyektlari tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy obyektlarga bo‘linadi. Ushbu uchta nisbatan mustaqil hodisalar guruhlari bir-biriga uyg‘un bog‘langan. Aynan ular bir butunlikda inson yashaydigan muhitni shakllantiradi va badiiy adabiyotda obraz shaklida o‘z ifodasini topadi. Tabiat hodisalarining nisbatan mustaqilligiga qaramay, ular odamlarning ijtimoiy hayotiga jalb qilinganidan keyingina qiyoslash obyektlariga aylanadi. Boshqacha aytganda, tabiat hodisalarining qiyosiy tahlili bilan odamlar shug‘ullangani bois ular o‘z manfaati va qarashlaridan kelib chiqib, unga o‘zlarining ijtimoiy xususiyatlarini singdiradilar. Buning natijasida tabiat hodisalarining qiyosiy tahlili ma’lum darajada ijtimoiylashadi. Shunday qilib, ijtimoiy omillar ta’sirisiz tabiat hodisalarini qiyoslash mexanizmi mavjud bo‘la olmaydi. Qiyosiy tahlil obyektlarining ikkinchi guruhini ijtimoiy hodisalar tashkil etadi. Ularning qiyoslash metodi o‘z xususiyatlariga ega. Bunda tahlil maydoni kengayadi, qiyosiy tahlil ko‘rsatkichlari soni ortadi. Sababi, bu o‘rinda ijtimoiy taraqqiyot qonunlari, ijtimoiy munosabatlarning barcha guruhlari: iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-g‘oyaviy, huquqiy, ilmiy-texnik, axborot, harbiy, ekologiya va boshqa ko‘plab munosabatlar e’tiborga olinadi. Ma’naviy-g‘oyaviy masalalar qiyosiy tahlil obyektlarining uchinchi guruhini tashkil etadi. Bu jarayon ma’naviy-g‘oyaviy soha obyektlarini qiyosiy tahlil qilish bilan bog‘liq. Demak, badiiy adabiyotda mavjud tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy-g‘oyaviy hodisalar – qiyosiy tahlil obyektlaridir. Ammo bu obyektlar o‘ziga xos bo‘lib, ular o‘zining bir qator xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi. 16 17 Qiyosiy tahlilning vazifalari Ilmiy adabiyotlarda izohlanishicha, qiyosiy tahlilning gnoseologik, mantiqiy, metodologik, metodik, akseologik kabi vazifalari mavjud1 . Boshqacha aytganda, biz adabiy hodisalarni qiyoslash jarayonida, albatta, shu bosqichlardan o‘tamiz. Qiyosiy tahlilning gnoseologik vazifasi. Uning mohiyati va asosiy maqsadi, qiyoslash obyektlari haqida yangi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishdir. Bu orqali biz quyidagi natijalarga erishamiz: Birinchidan, qiyosiy tahlil jarayonida, har bir taqqoslanadigan obyekt haqida yangi ma’lumot olamiz. Ikkinchidan, qiyoslanayotgan adabiy hodisalarning o‘zaro ta’siri haqida yangi tushunchalarga ega bo‘lamiz. Uchinchidan, agar obyektlarni taqqoslash jarayoni yetarli darajada to‘liq va aniq bo‘lsa, unda ularning o‘tmishi, buguni va kelajagi haqida umumiy tasavvur hosil qilamiz. Shu bilan birga qiyoslash metodikasi nazariyasini boyitamiz. Qiyosiy tahlilning mantiqiy vazifasi. Adabiy hodisalarni taqqoslash jarayonida mantiqiy qonun-qoidalar ifodasi. Qiyosiy tahlil jarayonida mantiq talablaridan uzoqlashmaslik uchun quyidagilarga rioya qilish kerak: 1.Turli xil asosga ega adabiy hodisalarni taqqoslash mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Ko‘pincha adabiy hodisalarni qiyosiy tahlil etish uchun turli asoslar tanlanadi. Bu hol yuz berganda – qiyoslash jarayoni o‘zining aniqligini yo‘qotadi. U ko‘p jihatdan predmetsiz, demak, samarasiz bo‘lib qoladi. Qiyoslash uchun aniq asos bo‘lishi kerak. To‘g‘ri kelgan narsani bosh1 Минералов Ю.И. Сравнительное литературоведение (Компаративистика). Учебник. – М.: Юрайт, 2018; Жирмунский В.М. Сравнительное литературоведение // Изб. тр. – М.: Наука, 1979; Кокорин А.А. Сравнительный анализ: теория, методология, методика. – М.: МГОУ, 2009. qasi bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Masalan, syujetni syujet bilan, asar tilini boshqa bir asar tili bilan qiyoslash mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi; 2.Obyektlarga aloqasi bo‘lmagan ma’lum bir vaziyatlar tahlildan olib tashlanmasa, kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi; 3.Qiyoslash jarayonida ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga uchrash mumkin, bu tabiiy. Hatto, o‘ta qarama-qarshi bo‘lgan personajlarda ham albatta, mantiqqa zid bo‘lmagan umumiy tomonlar topiladi. Qiyosiy tahlilning metodologik vazifasi. Qiyoslash jarayonida biz ko‘plab metod va usullardan foydalanamiz. Bu esa bizning nafaqat obyekt haqidagi bilimlarimizni, balki hayotdagi ayrim muammolarni hal qilishdagi emperik bilimlarimizni, ya’ni tajribamizni ham oshiradi va amaliy imkoniyatimizni kengaytiradi. Qiyosiy tahlilda dunyoqarash vazifasi. Ma’lumki, har bir jarayon insonlarning bilimi va dunyoqarashiga bog‘liq holda amalga oshadi. Qiyosiy tahlilning qanchalik keng qamrovli bo‘lishi, aynan inson dunyoqarashi, bilimi va saviyasining qay darajada bo‘lishiga bog‘liq. Demak, dunyoqarash bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi. Subyektlarning dunyoqarashi, omma dunyoqarashining boyishiga xizmat qiladi. Qiyosiy tahlilning baholovchi (akseologik) vazifasi ko‘pgina shaklda, ko‘pgina jihatlarda namoyon bo‘ladi. Biz nimaniki qiyoslamaylik, albatta, xulosada ilmiy-nazariy fikrlarimizga yakun yasab, u yoki bu adabiy hodisani baholaymiz. Shuning uchun ham qiyosiy tahlil mohiyatan akseologikdir, ya’ni, uning mazmunida o‘zaro o‘xshashlik va tafovutlari nuqtayi nazaridan qiyoslanadigan hodisalarning bahosi mujassamlashgan bo‘ladi. Bu esa nafaqat nazariy darg‘alarni boyitadi, balki ayrim masalalar yechimida amaliy ahamiyat ham kasb etadi. 18 19 Qiyosiy tahlilning emperik vazifasi asosan amaliy vazifalarni hal etishni ta’minlashga yo‘naltirilgan. Bizning qarshimizda har kuni amaliy masalalar silsilasi paydo bo‘ladi. Qiyosiy tahlil amaliyotga xizmat qilsa va inson hayotida ahamiyatga ega bo‘lsagina, u chinakamiga natija beradi. Qiyoslash jarayonidagi eng muhim bosqichlar Qiyosiy tahlil kutilgan natijani berishi uchun tadqiqotchi nima qilishi, qanday bosqichlardan o‘tishi kerak? Avvalo, tadqiqotchi qiyoslash obyektlarini to‘g‘ri tanlab olishi kerak. Chunki qiyoslash obyektlarining mavjudlik vaziyati bu bosqichlarni yuzaga keltiradi. Birinchidan, hodisalarning ichki xususiyatini, ichki parametrlarini qiyoslamay turib, ularni qiyoslash, o‘xshashlik va farqlarini aniqlashning iloji yo‘q. Ularning asosiylari – qiyoslanadigan obyektlarning mazmun, mohiyat, sifatlaridir. Shuning uchun, hodisalarning mazmun, mohiyat va sifatlari orasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni aniqlash qiyoslash jarayonidagi birinchi bosqichdir. Ikkinchidan, bilamizki, hodisalarning ichki xususiyatlari, ya’ni ularning mazmun, mohiyat va sifati muhitda o‘ziga xos shaklda namoyon bo‘ladi. Demak, qiyoslash obyektlarining ichki xususiyatlarini, muhitda namoyon bo‘lish darajasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni o‘rganish kerak. Bu qiyosiy tahlilning keyingi bosqichidir. Uchinchidan, nafaqat qiyoslanadigan obyektlar muhitga ta’sir ko‘rsatadi, balki muhit ham ularga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bu tashqi sharoitlarning tahlil obyektlariga ta’sir etish xususiyatlarini qiyoslashni ko‘zda tutadi. Shu tarzda, tabiiy ravishda hodisalarni qiyoslash bosqichida uchinchi yo‘nalish belgilanadi. Uning mohiyati – muhitning qiyosiy tahlil obyektlariga ta’siridagi o‘xshashlik va tafovutlarni aniqlashdan iborat. To‘rtinchidan, har qanday hodisaning, jumladan, adabiy hodisaning paydo bo‘lish sababi, zaruriyati mavjud. Qiyoslash chog‘ida albatta, ularni ham e’tiborga olish zarur. Har bir hodisaning vujudga kelishi, mavjudligi, rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishida ko‘plab zaruriyatlar rol o‘ynaydi va ular orasida ayrimlari ustuvor ahamiyatga ega bo‘ladi. Buni adabiyotda ko‘pincha motiv deb ataymiz. Demak, bizga kerak narsaning qiyosiy tahlilini amalga oshirishdan oldin, uni yuzaga keltirgan ehtiyoj va zaruriyatlarni ham taqqoslash kerak. Bu bizga qiyoslanayotgan obyektlarning mavjudligi sabablarida o‘xshash va xos tomonlarni ochishga yordam beradi. Buning uchun biz zaruriyat (motiv) – obyekt – mohiyat (natija) algoritmi asosida qiyosiy tahlilni amalga oshirishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Demak, zaruriyat (motiv)larni qiyoslash obyektni tahlil qilishning muhim bosqichi. Chunki ehtiyoj va zaruriyatsiz hech narsa yuzaga kelmaydi. Axir, Alisher Navoiyning «Lison ut-tayr» asarida asl manzilga yetish uchun tanlangan yettita vodiyning birinchisi aynan talab bo‘lgan1 . Qiyoslanishi mumkin bo‘lgan tipik vaziyatlar Ba’zida qo‘limizda shuncha material bo‘la turib, nimani nima bilan qiyoslashni yoki taqqoslashni bilmaymiz. Ma’lumki, qiyosiy tahlil jarayoniga, uning natijalariga ko‘pgina holat1 http://kh-davron.uz/kutubxona/alisher-navoiy 20 21 lar ta’sir qiladi. Masalan, qiyoslash obyektlarining mazmuni; tahlildagi metodologik vositalar; qiyosiy tahlilni o‘tkazish usullari va h.k. Bularning barchasini hisobga olgan holda, qiyoslanishi mumkin bo‘lgan quyidagi tipik vaziyatlarni ko‘rsatish mumkin: Birinchi vaziyat. Bir makon va zamonda mavjud bo‘lgan adabiy voqea hodisalarni qiyoslash. Bunday qiyoslash jarayoni o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Birinchidan, qiyoslanayotgan obyektlarning makoniy birligi, muhit umumiyligi uning bu xususiyatlarga ta’sir qilishini o‘rganishni kun tartibidan chiqaradi. Umumiy makon va zamon esa, qiyoslash obyektlarining muhiti bir ekani haqida dalolat berib, bu muhit ularga asosan bir xil ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa qiyosiy tahlilning birmuncha «soddalashuviga», yengillashuviga olib keladi. Ikkinchidan, qiyoslanuvchi fenomenlarning bir makon va bir zamonda mavjudligi, tabiiyki, ularning tarixiy birligi haqida gapirishga imkon beradi. Masalan, O‘tkir Hoshimov va Tohir Malik ijodini qiyosan o‘rgansak, bir makon va zamonda yashab ijod etgan yozuvchilarning umumiy va xos tomonlarini aniqlay olamiz. Ikkinchi vaziyat. Bir makon, lekin har xil zamondagi adabiy hodisalarning qiyosidan tashkil topadi. Ma’lum bir sharoitda, bir muhitda, bir makonda, ammo turli vaqtda mavjud, mavjud bo‘lgan yoki mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan adabiy hodisalarni qiyoslash kerak bo‘lganda, ikkinchi vaziyat yuzaga keladi. Shu bilan birga, turli vaqtda, ammo juda o‘xshash vaziyatlarda mavjud bo‘lgan hodisalarni qiyoslash – qiyin vazifa. Odatda, bu yerda muayyan muammolar, qiyinchiliklar, jumboqlar yuzaga keladi. Ko‘pincha xuddi o‘sha bir makon, masalan, bir mamlakat sharoitlarida mavjud bo‘lgan hodisalarni vaqt omilini inkor etgan holda qiyoslashga harakat qilishadi. Bu noto‘g‘ri. Masalan, bir makonda, ammo har xil zamonda yashab ijod qilgan shoirlar: Muqimiy bilan Muhammad Yusufning yoshlar yoki yoshlik haqidagi qarashlariga, albatta, vaqt o‘z hukmini o‘tkazadi. Boshqacha aytganda, agar qiyoslanuvchi obyektlar aynan bir muhitda mavjud bo‘lsa ham, o‘z taraqqiyotining turli davrlarida vaqt masalaning mohiyatiga turlicha ta’sir ko‘rsatishini hisobga olish lozim. Hatto agar hodisalar mavjud bo‘lgan sharoitlar (mamlakat, qandaydir bir makon) tubdan o‘zgarmagan bo‘lsa-da, bu vaqt ichida qiyoslash obyektlarining o‘zi o‘zgargan bo‘lishi mumkin. Uchinchi vaziyat. Bir zamon, lekin har xil makonda mavjud bo‘lgan obyektlarni qiyoslash. Masalan, bugungi kunda bir zamonda, ammo har xil makonda yashab ijod qilayotgan o‘zbekistonlik yozuvchi Nosir Zohid bilan amerikalik yozuvchi Viktoriya Shvabning bir xil nomdagi «Qasos» romani mavjud. Har ikkala romandagi qasos motivini taqqoslashda, albatta, muhitning qiyoslash obyektlariga ta’sirini hisobga olish juda muhim. Bu jarayon tadqiqotchidan alohida e’tiborni talab qiladi. Chunki qiyosiy tahlil jarayonida sharoit va sabablarning qiyoslanuvchi obyektlarga ta’sirini hisobga olish kerak bo‘ladi. To‘rtinchi vaziyat. Har xil makon va zamon adabiy hodisalarini qiyoslash jarayoni. Bunda turli muhit, makon va turli zamon adabiy hodisalari taqqoslanadi. Bu vaziyat qiyosiy tahlil metodologiyasi va metodikasi uchun eng murakkabi sanaladi. Masalan, Shekspir va Alisher Navoiy asarlarida ma’rifat talqini yoki Abdulla Qahhor va Jek London asarlarida badiiy psixologizm masalasini o‘rganish uchun quyidagilarni hisobga olish kerak: Birinchidan, qiyoslanadigan hodisalarning mohiyatini tushunish lozim. Ikkinchidan, qiyosiy tahlil obyektlari mavjud bo‘lgan oldingi sharoitlar va muhitlarni ham imkon qadar 22 23 chuqurroq o‘rganish, ularning Shekspir va Navoiy yoki Abdulla Qahhor va Jek London dunyoqarashiga ta’sirini ochib berish darkor. Chunki har xil zamon va makonda yashab ijod etgan adiblarning asarlarini mashhurlikdan boshqa yana nima birlashtirib turganini bilish uchun ko‘pgina adabiy hodisalarni yuzaga chiqarish lozim. Qiyoslash obyektlarining makon-zamon ko‘rsatkichlari munosabati bilan, tahlil qiluvchining oldida ko‘plab qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Ammo qiyoslanadigan adabiy hodisalarning rivojlanish jarayonida vujudga keladigan vaziyatlarning xususiyatlari hisobga olinsa, ularni hal etish mumkin. Agar qiyosiy tahlil olib borayotgan tadqiqotchilar farqlanuvchi, ziddiyatli hodisalarni qiyoslash metodologiyasi va metodikasiga ega bo‘lsa, qiyoslash natijasi yaxshi samara beradi. Nazorat savollari: 1. Tabiiy, ma’naviy va ijtimoiy qiyosiy tahlil obyektlari bir- biridan qanday farq qiladi? 2. Qiyosiy tahlilning vazifalari nimalardan iborat? 3. Qiyoslash jarayonidagi eng muhim bosqichlarga izoh bering? 4. Qiyosiy tahlil kutilgan natijani berishi uchun, tadqiqotchi qanday bosqichlarda ish olib borishi kerak? 5. Zaruriyat – obyekt – mohiyat algoritmida qiyosiy tahlilni amalga oshirish mexanizmini tushuntiring? 6. Qiyoslanishi mumkin bo‘lgan qanday tipik vaziyatlarni bilasiz? 7. Nima uchun har xil makon va zamon adabiy hodisalarini qiyoslash jarayoni qiyosiy tahlil metodologiyasi va metodikasi uchun eng murakkabi sanaladi?
QIYOSIY TAHLIL METODOLOGIYASI
Qiyosiy tahlil – borliqdagi hodisalarni bilish va o‘zgartirish bo‘yicha metodologiya bosqichlaridan biridir. Qiyoslash metodologiyasi ma’lum bir makon va zamonda mavjud turli jarayonlarni qiyoslash uchun asoslarni shakllantiradi. Shuning uchun ham metodologiyada qiyosiy tahlilning o‘rnini aniqlash zaruriyati mavjud. Ma’lumki, metodologiya ilmiy tadqiqot metodlari haqidagi ta’limotdir. Barcha fanlarda ilmiy tadqiqot metodlari empirik va nazariy metodlarga bo‘linadi. Aynan empirik va nazariy metodlar asosida har bir fan, jumladan, adabiyotshunoslik ham o‘z tadqiqot usullarini shakllantiradi. «Tadqiqot metodlarisiz birorta fan o‘z maqsadiga (strategiyasiga), tadqiqot obyektining mohiyatini ochishga erisha olmaydi. Chunki u yoki bu fanning tabiat va jamiyat hodisalarini aniqlashi, ularga xos qonuniyatlarni topishi, ular haqida ilmiy-falsafiy g‘oyalar 24 25 chiqarishi, shak-shubhasiz, muayyan metodlar orqali amalga oshiriladi»1 . Empirik metod kuzatish va tajriba o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lib, rejalashtirish, tavsiflash, statistika kabi bosqichlardan iborat. Nazariy metodlarga esa analiz, sintez, abstraksiya, induksiya, deduksiya, analogiya modellashtirish kabilar mansubdir. Nazariy metodlarning barchasi qiyoslash, umumlashtirish, tasniflash (klassifikatsiya), baholash kabi bosqichlardan o‘tadi. Demak, ayon bo‘ladiki, qiyoslash barcha nazariy ilmiy xulosalarning asosiy bosqichlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun qiyosiy tahlilni amalga oshirishdan oldin ilmiy tadqiqot metodlarini yaxshilab o‘rganish, ularning qiyoslashdagi rolini tushunib yetish kerak. Nazariy metodlarni qisqagina tushuntiramiz: Analiz – tahlil, sintez – xulosalash, abstraksiya – mavhumlashtirish, induksiya – umumiylikdan xususiylikka o‘tish, deduksiya – xususiylikdan umumiylikka siljish, analogiya – o‘xshash xususiyatlar tahlili, modellashtirish – model yaratish (prototip yaratish: mas: olamning badiiy modeli, darslikning elektron modeli). Bu nazariy metodlarning har biri qiyoslash bosqichidan o‘tishi mumkin. Qiyosiy tahlilda analiz, sintez, deduksiya va induksiya kabilar zarur unsurlar, ularsiz qiyosiy tahlilni amalga oshirish mumkin emas. Masalan, deduksiya – hodisalarni tashkil etuvchilarga ajratish jarayoni, qiyosiy tahlil esa ana shu jarayon natijalarini ham o‘z ichiga oladi. Demak, qiyosiy tahlil voqelik hodisalarini bilish va o‘zgartirishga qaratilgan barcha nazariy metodlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shundan kelib chiqib, ilmda qiyosiy sintez, qiyosiy induk1 Расулов Р. Умумий тилшунослик. – Тошкент, 2010. – Б.291. siya, qiyosiy deduksiya kabi tushunchalar mavjud. Masalan, qiyosiy sintez – hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni aniqlash jarayonidir. Bunda ularni tashkil etgan unsurlarida bilimlarni integratsiyalash natijalari asos qilib olinadi. Mohiyatan, qiyosiy sintez «qiyosiy tahlil obyektlari o‘rtasidagi farq nimada?» degan savolga javob beradi. Qiyosiy induksiya – xususiydan umumiy tomon harakat, qiyoslanadigan adabiy hodisalarning o‘xshashlik va tafovutlarni aniqlash jarayonidir. Qiyosiy-tarixiy va qiyosiy-chog‘ishtirish metodi Qiyoslash metodologiyasida qiyosiy-tarixiy va chog‘ishtirish (yoki qiyosiy-chog‘ishtiruv) metodi eng asosiy metodlardan hisoblanadi. Bu metodlar mohiyatan bir-biriga yaqin, ammo farq qiladi. Qiyosiy-tarixiy metod adabiy hodisalarning umumiy va xos tomonlarini tarixiy taraqqiyot jarayoni bilan bog‘liqlikda qiyoslash usulidir. Qiyosiy-tarixiy metod asosidagi ilk nazariy fikrlar Arastuning «Poetika» asarida bayon qilingan. Faylasuf adabiyotni epos, lirika, drama kabi uch turga ajratish jarayonida ularni qiyoslaydi va mohiyatini tushuntirib beradi. Qiyosiytarixiy metod haqida ilmiy adabiyotlarda juda ko‘plab nazariy fikrlar bayon qilingan. Jumladan, adabiyotshunos, B.Karimov qiyosiy-tarixiy metoddan foydalanib, quyidagi yo‘nalishlarda ilmiy tadqiqot olib borish mumkinligini ta’kidlaydi: 1. dunyo adabiyoti durdonalari yoki milliy adabiyotning go‘zal namunalari o‘zaro qiyoslanadi; 2. adabiy asarlar yaratilgan davriga ko‘ra taqqoslab o‘rganiladi; 3. bir milliy adabiyot vakillarining qiyos uchun asosli asarlari o‘rganiladi; 4. milliy adabiyot namunalari dunyo adabiyoti kontekstida tekshiriladi; 26 27 5. adabiy jarayon yoki adabiyot tarixida mavjud adabiy hodisalarning farqli va o‘xshash qirralari tadqiq qilinadi; 6. mavzu yoki ilmiy muammo nuqtayi nazaridan o‘zaro yaqin bo‘lgan adiblarning asarlari tekshiriladi; 7. adabiy-estetik evolyutsiyani kuzatishda ma’lum bir adib tomonidan yozilgan asarlar obyekt qilib olinadi1 . Qiyosiy-tarixiy metodning nazariy asoslari A.N.Veselovskiy, V.M.Jirmunskiy, N.I.Konrad, A.Dima, A.Dyurishin, V.R.Amineva kabi olimlar tomonidan juda yaxshi yoritilgan2 . Chog‘ishtirish metodi – filologik hodisalarni tizimli qiyoslashga asoslangan metod bo‘lib, asosan farqli xususiyatlarni ochib berishga qaratilgan metoddir. Shuning uchun ham tilshunoslikda boshqacha nomi kontrastiv metod deb ataladi. Garchi nazariy asoslari ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, antik davrlardan boshlab turli xil filologik hodisalarni chog‘ishtirishga qaratilgan asarlar yaratilgan. Alisher Navoiyning fors va turkiy tillar muhokamasiga qaratilgan «Muhokamat-ul lug‘atayn» asari chog‘ishtirish metodining yorqin namunasidir. Fanda mazkur metodning nazariy asoslari tilshunos olim I. A. Boduen de Kurtene tomonidan XIX asrda ishlab chiqilgan. Ye. D. Polivanov, L. V. Sherba, S. I. Bernshteyn, A.A.Reformatskiy, Sh. Balli kabi olimlar bu boradagi ilmiy ishlarni davom ettirishgan3 . Tilshunos olim R.Rasulov ilmiy xulosalariga ko‘ra, chog‘ishtirish metodi ikki va undan ortiq qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tillarni, til hodisalarini o‘zaro qiyolash usuli 1 Каримов Б. Адабиётшунослик методологияси. – Тошкент: Муҳаррир, 2011. – Б.74. 2 Bu haqda yana qarang: Эшонбобоев А. Қиёсий-тарихий метод ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 2008. №2. 3 Поливанов Е.Д. Русская грамматика в сопоставлении с узбекским языком. – Ташкент, 1933; Реформатский А.А. О сопоставительном методе // Русский язык в национальной школе. 1962. №5; Методы сопоставительного изучения языков. – М., 1988. bo‘lib, ushbu xususiyatga ko‘ra faqat qarindosh tillarni taqqoslab, qiyoslab o‘rganadigan qiyosiy-tarixiy metoddan farq qiladi. Shuningdek, qiyosiy-tarixiy metoddan farqli ravishda, chog‘ishtirilayotgan tillarning tarixiga, ularning kelib chiqishiga – genetik jihatlariga, taraqqiyotiga e’tibor bermaydi, ularga asoslanmaydi.1 Agar yuqoridagi nazariy fikrlarni adabiyotga tatbiq qilsak, tahlil bir millat yoki bir hudud adabiyoti doirasida olib borilsa, adabiy hodisalarning genetik jihatlariga e’tibor qaratilsa, bunda qiyosiy-tarixiy metoddan (mas., «o‘zbek mumtoz adabiyotida ramzlar qiyosi»), turli millatga mansub adabiyotlar tadqiqi va tahlili asosida (mas., rus va o‘zbek, ingliz va ispan) u yoki bu adabiy hodisalarning spetsifik xususiyatlari ochib berilsa, chog‘ishtirma metoddan foydalaniladi. Qiyoslash natijalarini baholashning mezonlari Qiyoslash natijalarini baholash yuqorida ko‘rib o‘tilgan qiyosiy tahlil vazifalarining qay darajada bajarilganiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Ilmiy adabiyotlarda qiyoslash natijalarini xolisona baholashning tarixiy, gnoseologik, mantiqiy, metodologik, ma’naviy-g‘oyaviy va boshqa mezonlari mavjud. Ularni aniqroq tasavvur qilish uchun, ba’zilarini ko‘rib chiqamiz. Tarixiy mezon – qiyosiy tahlil natijalarining tarix faktlariga qanchalik mos kelishini baholashdir. Gnoseologik mezon – qiyosiy tahlil natijalarini ularning bilish nazariyasi qonunlari va tamoyillariga mos kelishi nuqtayi nazaridan baho berishdir. 1 Расулов Р. Умумий тилшунослик. – Б.263. 28 29 Mantiqiy mezon – qiyosiy tahlil natijalarining mantiq qonunlari talablariga mos kelishini baholashdir. Metodologik mezon – qiyosiy tahlil natijalarining qaysi metodlarga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligi nuqtayi nazaridan baholashdir. Ma’naviy-g‘oyaviy mezon – bu qiyosiy tahlil natijalarining jamiyat ma’naviyati, g‘oyaviy maqsadlariga qay darajada mos kelishini e’tiborga olib, baho berishdir. Xullas, yuqoridagi mezonlar qiyosiy tahlil natijalarini baholash, komparativistik tadqiqotning ilmiy-nazariy jihatlarini aniqlash imkonini beradi. Qiyosiy tahlil natijalarining xolisligini ta’minlash shartlari Qiyosiy tahlilda haqqoniy, xolis natijaga erishish uchun quyidagilarga diqqatni qaratish lozim: Birinchidan, qiyosiy tahlilni yakuniga yetkazmoqchi bo‘lgan tadqiqotchi qiyosiy adabiyotshunoslikning nazariy, metodologik va metodik asoslarini bilishi kerak. Bu borada ular bilishning nazariy va empirik vositalari imkoniyatlaridan unumli foydalana olishi lozim. Ikkinchidan, qiyosiy tahlil obyektlari mavjud bo‘lgan, mavjud yoki mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan muhitning xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Boshqacha aytganda, ilmiy izlanuvchi, qiyosiy tahlil jarayoniga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan barcha holatlarni tahlilga tortishi kerak. Uchinchidan, qiyoslash faqat statistik ma’lumot yig‘ish va ko‘rsatishdan iborat bo‘lib qolmasligi kerak. Qiyoslash obyektlari to‘xtovsiz o‘zgaradi, tadqiqotchilar ana shuni hisobga olishi kerak. O‘rganilayotgan obyektlarning statistik manzarasi ularning dinamik xususiyatlari bilan to‘ldirilishi, tadrijiy takomili ko‘rsatilishi kerak. Aks holda qiyosiy haqiqat to‘laqonli, xolis bo‘la olmaydi. Demak, olib borilgan statistika, dinamika bilan birga tahlil va talqin qilinishi lozim. To‘rtinchidan, tahlilda subyektivizmga yo‘l qo‘ymaslik. Soxta qiyoslash, muayyan manfaatlarga xizmat qilishi mumkin, lekin fan rivojiga xizmat qilmaydi. Ba’zi tadqiqotchilarning bir-biriga umuman to‘g‘ri kelmaydigan filologik jihatlarni qiyoslashi, ana shunday soxta qiyoslashga olib keladi. Natijada, qiyosiy tahlil mazmuni va natijalari buzib ko‘rsatiladi, odamlarning ijtimoiy ongida noto‘g‘ri tushuncha paydo bo‘ladi. Masalan, Abdulla Qodiriyning «O‘tkan kunlar» asaridagi Otabekning ishqiy sarguzashtlarini, Jorj Bayronning Don-Juan obrazi ishqiy sarguzashtlari bilan qiyoslash kutilgan natijani bermaydi. Demak, qiyosiy tahlilning asosiy qoidalari, talablari bajarilmasa, adabiy hodisalarni qiyoslash jarayoni noxolis natijalar beradi. Nazorat savollari: 1. Metodologiya nima va qanday ilmiy tadqiqot metodlarini bilasiz? 2. Qiyosiy-tarixiy metod chog‘ishtirish metodidan qanday farq qiladi? 3. Qiyoslash natijalarini baholashning qanday mezonlari mavjud? 4. Qiyosiy tahlil natijalarining xolisligini ta’minlash shartlari nimalardan iborat? 5. Qanday holatlarda adabiy hodisalarni qiyoslash jarayoni noxolis natijalar beradi?
O. Sharafiddinovning adabiy va tanqidiy qarashlari
Ozod Sharafiddinov adabiy jamoatchilikka tanitgan jiddiy va salmoqli ishi “Lirika haqida mulohazalar” maqolasidir. Maqola lirika haqida 50-yillarning ikkinchi yarmidagi munozarada yalt etib ko‘zga tashlandi. 50-yillarning boshlarida avj olgan “konfliktsizlik nazariyasi” keltirgan oqibatlarni lirik she’rlar misolida ishonarli, ta’sirli tahlil etgan Ozod Sharafiddinov timsolida yangi tipdagi o‘zbek tanqidchisi shakllanib kelayotganligi ko‘rindi.
Tanqidchi ijodi 60-70-yillarda sermahsul bo‘ldi. U davr adabiyoti va tanqididagi yutuq va kamchiliklarni tahlil qilib, umumlashtirib, ilmiy-biografik monografiyalari, adabiy portretlari, muammoli maqolalari bilan adabiy tanqid ko‘lamini kengaytirdi. Tarixiylik va zamonaviylik muammolari ustida jiddiy va rang-barang izlanishlar olib bordi. Davr zug‘umiga qaramay, A.Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat ijodi haqida o‘qtin-o‘qtin ijobiy fikrlar aytishga o‘rindi. A.Qahhorga nohaq munosabatlar yana bosh ko‘targanda jasorat bilan uni himoya qilishga kirishdi, merosga biryoqlama qarashlarga qarshi kurash olib bordi.
XX asr o‘rtalaridan o‘zbek tanqidchiligiga M.Qo‘shjonov, S.Mamajonov, L.Qayumov, N.Shukurov, N.Karimov, U.Normatovlar avlodi kirib keldi. Ozod Sharafiddinov dastlabki taqriz, maqolalari bilanoq ular safining peshqadamlaridan biri ekanini ko‘rsatdi. Bu yangi avlod vakillari I.Sulton, H.Yoqubov kabi tajribali avlod namoyandalari bilan yelkama- yelka turib, davr adabiy-tankidiy muammolarini yechish jarayonida ulg‘ayib bordi.
Munakkidning adabiy-tanqidiy qarashlari, o‘zbek tanqidchiligida tutgan o‘rni atroflicha yoritilgan dastlabki ishlardan biri A.Rasulovning "Ozod Sharafiddinov” nomli (1980) adabiy portreti bo‘ldi. 2000 yilda "Iste’dod va e’tiqod" nomli yangi adabiy portretini e’lon kildi. Unda jonkuyar tanqidchi, xassos she’rshunos ijodiy qiyofasi umumlashtirib berilgan. Bundan tashqari O.Sharafiddinov haqida P.Qodirov, U.Normatov, O.Tog‘ayev, B.Nazarov, I.G‘afurov, M.Sharafiddinova,T.Yo‘ldoshev kabi tanqidchilarning mazmundor maqolalarini eslatib o‘tish o‘rinli.
O.Sharafiddinov 1929 yili Qo‘qon yaqinidagi Oxunqaynard xizmatchi oilasida tug‘ildi. Bolaligidan Toshkentda yashadi. Ziyrak va kobiliyatli Ozod 14-o‘rta maktabni oltin medal bilan tugatdi. O‘rta Osiyo davlat universitetining filologiya fakultetida o‘qidi (1946-1951). M.Gorkiy nomidagi Jahon adabiyoti instituti aspiranturasida tahsil oldi (1954). O‘zbek poemalari ustida qunt bilan ijodiy ish olib borib, "Hozirgi o‘zbek sovet poemalari" degan mavzuda nomzodlik dissertatsiyasini (1955) himoya kildi. XX srning 90-yillariga qadar o‘zi tahsil olgan Toshkekt davlat universiteti (hozirgi O‘zMU) filologiya fakultetining o‘zbek adabiyoti kafedrasida ishladi. So‘ng "Sharq" matbaa konserni hamda “Tafakkur” jurnalining tashkilotchi va yetakchilaridan biri sifatida faoliyat ko‘rsatdi. So‘ngra 1997-yilda tashkil etilgan Jaxon adabiyoti jurnalining bosh muharriri lavozimiga tayinlandi.
1970 yili “Istoriya uzbekskoy sovetskoy literaturi” nomli yirik asar uchun bir guruh adabiyotshunos olimlar qatori O. Sharafiddinov ham Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. Mustaqillik yillarida olimning serqirra va qizg‘in faoliyati munosib taqdirlandi. Xukumatimizning qator orden va medallariga loyiq topildi. 2002 yilda esa O‘zbekiston Qahramoni yuksak unvoniga sazovor bo‘ldi.
O.Sharafiddinovni adabiy jamoatchilikka tanitgan jiddiy va salmokli ishi "Lirika haqida mulohazalar" maqolasidir. Maqola lirika haqida 50-yillarning ikkinchi yarmidagi munozarada yalt etib ko‘zga tashlandi. 50-yillarning boshlarida avj olgan "konfliktsizlik nazariyasi keltirgan oqibatlarni lirik she’rlar misolida ishonarli va ta’sirli tahlil etgan O.Sharafiddinov timsolida yangi tipdagi o‘zbek tanqidchisi shakllanib kelayotgani ko‘rindi.
Tanqidchilikdagi ayrim biryoqlamaliklar tufayli M.Shayxzoda va Mirtemirdek ulkan shoirlar ijodi chuqur, haqqoniy bahosini olmay kelayotgan edi. Munaqqid navbatdagi ishlarini shu ikki ulkan shoir ijodiga bag‘ishladi. M.Shayxzoda va Mirtemirning O.Sharafiddinov tomonidan yaratilgan adabiy portretlari bu janrning o‘zbek tanqidchiligidagi go‘zal namunalari qatorida turadi,
Tanqidchi ijodi 60-70-yillarda sermahsul bo‘ldi. U davr adabiyoti va tanqididagi yutuk va kamchiliklarni tahlil qilib, umumlashgirib, ilmiy-biografik monografiyalari, adabiy portretlari, muammoli maqolalari bilan adabiy tanqid ko‘lamini kengaytirdi. Tarixiylik va zamonaviylik muammolari ustida jiddiy va rang-barang izlanishlar olib bordi. Davr zug‘umiga karamay, A.Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat ijodi haqida o‘qtin-o‘qtin ijobiy fikrlar aytishga urindi. A.Qahhorga nohak munosabatlar yana bosh ko‘targanda jasorat bilan uni himoya qilishga kirishdi, merosga biryoqlama qarashlarga qarshi kurash olib bordi.
O.Sharafiddinov tanqidchilikka poeziya “yo‘lakcha”sidan kirib keldi, adabiy jarayonda yetuk munaqqid, mohir portretnavis, adabiy tanqid muammolarini izchil yoritib beruvchi olim hamda mohir tarjimon sifatida tanildi. Ozod Sharafiddinovning adabiy tanqid rivojiga qo‘shgan eng muhim hissasi-poeziyadagi badiiylik va zamonaviylik masalalarini dadil ko‘tarib chiqishida, bu muammolarni yangicha ilmiy-nazariy fikrlar va qarashlar bilan boyitishda namoyon bo‘ldi. U san’atkor har qancha ijodiy muammolarni ko‘tarmasin va yoritmasin, asar chinakam badiiylikdan mahrum bo‘lsa, u ta’sir kuchiga ega bo‘lolmaydi degan qarashda muqim turdi.
She’riyatning zukko tanqidchisi. Shaxsga sig‘inish iskanjasidan ozod bo‘la boshlagan o‘zbek she’riyati, nasri va dramaturgiyasida 50- yillar oxiri va 60- yillar avvalida jiddiy siljishlar, o‘zgarishlar ro‘y berdi. Tanqid ham ana shu jarayonni tahlil qilishga o‘tdi. Ijodkorlar oldiga yangi-yangi talablar qo‘ydi. Ayniqsa, she’riyatda hayotga qizg‘in munosabat bildirilib, zamonaviy ruh chuqurlasha bordi.
O‘zbek nazmida yuz berayotgan bunday ijodiy o‘zgarishlar Ozod Sharafiddinovning “Zamon. Qalb. Poeziya" ( 1962) deb nomlangan ilmiy kashfiyotlarga boy, o‘zbek she’riyatining kechagi kuni va bugunidagi yutuq, kamchiliklar umumlashtirilgan salmoqli kitobida o‘z ifodasini topdi.
Kitobdagi maqolalarida hatto G‘afur G‘ulomdek avtoritetlarni asoslab tanqid qilishga, H.G‘ulom, A.Muxtor, Mirmuhsin ijodida Lenin, partiyani madh etish masalalarida nuqsonlarga yo‘l qo‘yilayotganini aytishga jur’at qildi. Bu - davr tanqidchiligi uchun katga gap, muhim hodisa edi. Shu ma’noda bu tadqikot faqat muallif ijodidagina emas, shu davr o‘zbek tanqidchiligining ham prinsipial yutuqlaridan biri bo‘lib koldi. Tankidchi davr o‘zbek she’riyatining xarakterli tamoyillarini teran ko‘rsatdi, ularni aniq asarlar tahlili misolida isbot qildi.
Zamonaviylik faqat mavzu yoki muammogina emas, ana shularni yorituvchi badiiylikdadir, shu ma’ioda zamonaviylik asosi badiiylikda yotadi, degan qarash O.Sharafiddinovninggina emas, umuman, o‘zbek tanqidchiligining jiddiy yutuqlaridan biri edi. Kitobdagi makolalarda, shuningdek, poeziyamizdagi lirik qaxramon ma’naviy olami teranlashib borayotgani davrning muhim muammolarini kuchli emotsional shaklda aks ettirish chuqurlashayotganligi, bayonchilikka nisbatan lirizmning chuqurlashib borayotgani ko‘rsatildi.
Olimning navbatdagi “Adabiy etyudlar” (1968) nomli kitobidan joi olgan makolalarda A.Qahhor, Zulfiya, M.Boboyev, P.Qodirov asarlari tahlil kilindi. “Qalbimizga yakin shoira” maqolasida Zulfiyaning go‘zal va nafis ijodiy portreti yaratildi. “Shoirning yo‘li” maqolasida M.Boboyev ijodi haqida bahs yuritilgai. Bu kamtar va zahmatkash kalam sohibi haqida, umuman, o‘zbek tanqidchiligida shu vaqtgacha yaratilgan e’tiborli ishlardan biri bo‘lib kelmokda.
O.Sharafiddinov ijodida nafaqat she’riyat, balki nasr va adabiy tankid muammolariga ham e’tibor qaratadiki, buni uning "Go‘zallik izlab" kitobida ko‘rish mumkin. Munaqqid maqolalari zavq-shavq eilan o‘qiladi, doim tanqidchining “men”i va uslubi ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Nasr va adabiy tanqid muammolari birdek o‘rganilishi ham mazkur kitobda yorqin namoyon bo‘lgan. Unda, ayniqsa, 70-yillarda adabiyotga kirib kelgan Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Muhammad Rahmon, Xurshid Davron kabi kator yosh shoirlar ijodining atroflicha tahlil etilishi jihatidan ham qimmatlidir. Usmon Azim avlodlariga mansub kator ijodkorlar xususidagi qarashlar adabiy hayotda o‘z isbotini topdi.
O.Sharafidsinov adabiy tanqid va uning muammolari haqida astoydil qayg‘urgan olimlardan biridir. Xususan, uning "Talant xalq mulki (1979) deb nomlangan kitobida munaqqidning yoshlar ijodi haqidagi bir qator adabiy-tanqidiy maqolalari, she’riyat rivojiga bag‘ishlangan tadqiqotlari o‘rin olgan. "Tanqidchilik kasbi haqida" maqolasida munaqqid uchun zarur bo‘lgan uch xislatga alohida e’tibor beradi. “Bularning birinchisi-adabiyotdagi go‘zallikni, g‘oyaviy va badiiy boylikni his qila bilishdir. Boshqacha qilib aytganda, tanqidchi bo‘lishni istagan odamda, birinchi navbatda, estetik tuyg‘u benihoya o‘tkir bo‘lishi lozim, u san’at go‘zalligini nozik his qila bilishi, badiiy adabiyotdan chinakamiga zavqlana olishi shart".
Ikkinchi fazilat sifatida olim fikrlash qobiliyati ve undagn uzviylikni ko‘rsatadi. Tanqidchi o‘qigan narsalarini chuqur idrok etishi va tahlil qila bilishi, asardagi voqea va hodisalarni, xarakterlarni hayot hodisalari, hayotdagi jonli odamlar bilan taqqoslay bilishi, bu taqqoslardan ham adabiyot, ham jamiyat uchun zarur, foydali xulosalar, umumlashmalar chiqara olishi kerak.
Tanqidchilik talantining uchinchi zarur fazilati so‘z san’atiga ehtirosli, otashin muhabbatdir, deydi u. Uning fikricha, adabiyotni butun vujudi bilan sevgan, unga sidqidildan fidoiy kishigina haqiqiy tanqidchi hisoblanadi. O.Sharafiddinov o‘zi qo‘ygan ana shu talablarga butun umri davomida amal qilishga intildi.
Ozod Sharafiddinov maqola va taqrizlari, o‘zining, ayniqsa, talabchanligi, prinsipialligi bilan ajralib turadi. Uning I.Rahim qalamiga mansub Sobir Rahimov haqidagi romani, O‘.Umarbekovning “Damir Usmonovning ikki bahori” qissasi to‘g‘risidagi, shuningdek B.Boyqobilovning “O‘zbeknoma” asariga bag‘ishlangan “Mag‘zi puch so‘zlardan bir tosh nari qoch” nomli taqrizlari badiiylik masalasida mualliflar yo‘l qo‘ygan kamchiliklar, ayamay, keskin fosh etildi. Bu taqrizlar adabiy jarayonga, yozuvchilar va tanqidchilarga faol ta’sir ko‘rsatish kuchi bilan XX asr so‘nggi choragidagi o‘zbek tanqidida prinsipial ahamiyatga ega bo‘ldi.
Adabiy portret janri rivojida munaqqidning o‘rni. Tanqidchi ko‘p yillik ijodi mobaynida G‘.G‘ulom, Oybek, K.Yashin, S.Ayniy, A.Qahhor, A. Muxtor, O.Yoqubov, O‘.Hoshimov, A.Oripovlarning ijodiy portretlarini yaratdi. Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar "Iste’dod jilolari" (1976) kitobida o‘z ifodasini topdi.
O.Sharafiddinov o‘z fikriga qat’iy ishonuvchi munaqqid hisoblanadi. Shu bois kezi kelganda, u katta shuhrat egasi bo‘lgan ijodkorlarning u yoki bu asari, fikriga o‘zining tanqidiy munosabatini bildirishdan cho‘chimaydi. Masalan, G‘.G‘ulomning "Egalari egallaganda” dostoni badiiy jihatdan bo‘sh ekanini dadil aytadi. Yoki S.Ayniyning dastlabki ijod namunalarini tahlil qilarkan, uning nazmdagi kamchiliklarini ro‘yi-rost ko‘rsatib, ularning omillarini aniqlaydi.
Shu bilan birga O.Sharafiddinovning S.Ayniy haqidagi adabiy portretida ayrim kamchiliklar ham ko‘zga tashlanadi. To‘g‘ri, maqolaning "Ulkan hayotning ilk sahifalari" deb nomlanishidayoq ko‘rinib turganidek, S.Ayniy ijodining dastlabki namunalarini tahlil etishga bag‘ishlangan. Adibning keyingi bosqich ijodini o‘rganish maqsad qilib ko‘yilmagan. Bunday maqsadni ko‘zlasa, munaqqid boshqacha yoki boshqa maqola yozgan bo‘lar edi, albatta. Lekin shunga qaramay, maqola adabiy portret xususiyatini kasb etishi uchun, u muxtasar ravishda bo‘lsa ham, siqiq obzor xarakterida bo‘lsa ham, adibning yaxlit ijodiyoti haqida tasavvur bergani nazarimizda o‘rinli bo‘lar edi. Hozirgi holatda ham, o‘quvchida adabiy portret nihoyasiga yetkazilmagandek taassurot qoldiradi. Oybek haqidagi adabiy portretda esa uning poetik mahorati va adabiy-tanqidiy mahorati tahlil qilingani holda adibning nasriy mahorati bir muncha e’tibordan chetda qoladi. Holbuki, adabiy portret janri ijodkor ma’naviy, ijodiy, ruhiy qiyofasini bir butunlikda yaratishni talab qiladi. Buni munaqqid bilmaydi emas, lekin maqolada bu muammolarning u yoki bu qirrasini yoritish bilangina cheklanadi.
O.Sharafiddinov tanqidchilikning tarixiy-biografik yo‘nalishi rivojiga ham munosib ulush ko‘shdi. Bu xislat, uning, ayniqsa, “Yalovbardorlar” kitobiga kirgan maqolalarida bo‘rtib ko‘rinadi. Kitobdagi mashhur yozuvchilar hayoti va ijodiga bag‘ishlangan maqolalarda ba’zan davrining siyosiy va mafkuraviy ruhi sezilib tursa-da, adiblarning umumjahon madaniy-adabiy taraqqiyotiga qo‘shgan hissalarini yoritilishi jihatidan qimmatlidir.
Munaqqid kitobda turli millatga mansub yozuvchilar ijodini tadqiq etar ekan, ularning, eng avvalo, milliy qiyofasini hamda milliy xarakter yaratish mahoratiga alohida e’tibor beradi. “Yalovbardorlar” kitobidagi sotsialistik realizm bilan aloqadorlikda aytilgan ayrim mulohazalar eskirgan bo‘lishiga qaramay, badiiy asarning go‘zallik va ma’naviyat bilan aloqador fazilatlarini chuqur his qilishi jihatidan o‘zbek tanqidchisining yuksak iqtidori va boy ma’naviy olamini ko‘rsata bilishi, shuningdek, o‘quvchilarga mahorat sirlarini tushuntirib bera olishi bilan o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda,
Cho‘lpon ijodi tadqiqotchisi va jonkuyar targ‘ibotchisi. O.Sharafiddinov 60-70-yillardayoq Cho‘lpon va Fitrat ijodi haqida goh pinxon, goh oshkor o‘z fikrlarini ayta boshlagan munaqiddir. Bu yo‘nalishda u matbutotda fikrlarini ochiq aytish imkoniyatiga ega bo‘lmadi, lekin talabalarga o‘qigan ma’ruzalarida fikrini ochiq aytishdan o‘zini tiyolmadi. Buning uchun rasmiy doiralardan ko‘p bor dakki ham eshitdi. Yoshlar dunyoqarashida Cho‘lpon haqida tasavvur shakllanishiga va rivoj topishida jonbozlik ko‘rsatib, bu borada zimdan ilmiy tadqiqot ishlariga tayyorgarlik ko‘rib bordi.
Cho‘lpon singari qatag‘on bo‘lgan shoirlar ijodidagi qator namunalardan tashkil topgan “Tirik satrlar” to‘plami tayyorlanishiga O.Sharafiddinov bosh-qosh bo‘ldi. Xuddi shu davrda o‘zbek adabiyotining fidoyilari E.A.Karimov va N.Karimovlar “O‘zbek tili va adabiyoti masalalari” jurnalida Cho‘lponning ayrim she’rlari va maqolalaridan namunalarni yoritishga jur’at etadilar. Har qalay, bu urinishlar 90-yillar ostonasidagi qarashlarning uyg‘onishiga zamin bo‘ldi. XX asrning 80- yillar oxirida matbuotda Cho‘lpon haqida qator maqolalar e’lon qilindi.
O.Sharafiddinovning "Cho‘lpon" nomli (1991) asari ulug‘ san’atkor haqidagi birinchi, xayrixohlik bilan yozilgan ilmiy-taxliliy, ayni vaqtda ommaviy tadqiqot asar edi. Kitob lo‘nda-lo‘nda besh bobdan - hayoti va ijod yo‘li, she’riyati tahlili, nasrining talqini, adabiy-tanqidiy faoliyatiga munosabat, tarjimonlik mahoratiga bir nazardan iborat. Kitobning birinchi bobi asosida keyinroq tanqidchi "Cho‘lponni anglash" nomli teran va mazmunli asar yaratdi.
Muallif Cho‘lpon haqida 20-yillardan shu kungacha kim, qayerda nima deganini yaxshi biladi, hatto xorijiy cho‘lponshunoslik tarixi haqida ham ma’lumot beradi. Elining asl o‘g‘loni, buyuk farzandi Cho‘lponni asrab-avaylay olmagan, muhimi, uning sha’ni-qadri uchun kurashmagan zamondoshlaridan xafa bo‘lib ketishini ham yashirmaydi. U Cho‘lponni qancha o‘qisa, anglasa, inson erki, ruhning ozodligini shuncha aniq his qiladi, aksincha, sho‘ro hukumati mohiyatini uqishga qancha intilsa, erksizlik, tutqunlik qonun-qoidalarini aniq-ravshan idrok etadi. Demak, Cho‘lpon ijodining mohiyati sho‘ro tuzumi asoslariga zid edi. Insonning erkin ruhini tasvirlovchi asarga totalitar tuzumda o‘rin bo‘lishi qiyin. "Cho‘lponni anglash" risolasining tub mohiyati mana shunda.
“Kecha va kunduz” romani O.Sharafidsinov so‘zboshisi bilan chop etildi. Uning rahbarligida Cho‘lponning avval bir jildlik, so‘ng uch jildlik asarlari nashrga tayyorlandi “Adabiyot nadur” to‘plami bosilib chiqdi. Cho‘lpon adabiy merosiga oid o‘nlab maqolalar, ikkita risola yaratildi. Cho‘lponga intilish, hatto, aytish mumkinki, O.Sharafiddinovning shaxs sifatida kamol topishiga ta’sir ko‘rsatdi, iste’dodini tarbiyaladi, aniq maqsadga yo‘naltirdi. Uning "She’r ko‘p, shoir-chi?", "Hayotiylik jozibasi, sxematizm inersiyasi", "Haqiqatga sadoqat maqolalari Cho‘lpon ruhida yozilgan. Olimning qator shogirdlari cho‘lponshunoslikni rivojlantirib kelmokdalarki, bunda ustozning xizmatlari ulkan.
Munaqqidning Cho‘lpon 100 yilligi munosabati bilan Fanlar Akademiyasi katga zalida qilgan ma’ruzasi asosida "Xalq so‘zi” gazetasida "Cho‘lpon harakatga chorlaydi" maqolasi chop etildi. Unda Cho‘lpon asarlari bizni erk, ozodlik, mustaqillikni e’zozlashga o‘rgatishiga urg‘u berildi. Cho‘lpon ijodini targ‘ib qilish, uning asarlarini mehr va katta muhabbat bilan tahlil va talqin etish munaqqid ijodining yetakchi yo‘nalishlaridan biri sanaladi.
Moxir qahhorshunos olim. Qahhorshunoslik O‘zbekistonda adabiyot ilmining muhim tarmoqlaridan biri darajasiga ko‘tarilgan. U haqda tadkikotlar, monografiya va dissertatsiyalar yaratilgan. P.Qodirov, I.Borolina, H.Abdusamatov, M.Ko‘shjonov, V.Smirnova, U.Normatov, A.Rasulov, S.Sodiqov, I.G‘afurov, R.Qo‘chqorov hamda boshqa o‘nlab tadqiqotchilar A.Qahhor ijodini tahlil qildilar. Har bir adabiyotshunos adib ijodining muayyan muammolari hamda muayyan adabiy-tanqidiy janr talabi asosida, o‘z uslubi yo‘nalishida o‘rganadi, yozuvchining adabiyotdagi o‘rnini belgilashga intiladi. O. Sharafiddinov ular ichida o‘z ovozi, o‘z so‘zi bilan alohida ajralib turadi.
Olimning A.Qahhor haqida yaratgan "Iste’dod jilolari” portreti ilmiy-badiiy talqini teranligi bilan diqqatni tortadi. Bir qarasangiz, tanqidchi A.Qahhor asarlarining yaratilish tarixi haqida, bir karasangiz, adabiyotda kulguning o‘rni haqida, yana bir bobda iste’dodning namoyon bo‘lishi, uning kimga xizmat kilishi xususida, boshqa bir o‘rinda yozuvchi mehnati to‘g‘risida fikr yuritadi. U yozuvchi ijodidagi "jonli odamlarni ko‘rsatish” maqsadida "O‘g‘ri" hikoyasini "ich-ichiga kirib" tekshiradi. Bunda yozuvchiga samimiyatgina emas, umuman, so‘z san’atiga, so‘z jozibasiga ehtiromi aniq sezilib turadi.
Tanqidchi adabiy portret janrida ham masalaga ma’lum bir muammo asosida yondasha olish namunasini ko‘rsatdi. Shu ma’noda portretda adabiyotning xalq uchun yashashi, jamiyatga xizmat qilishi masalasi markazga qo‘yiladi. Asarlardagi tabiiylik, xususan, hajvchi sifatidagi mahorati qirralari ochiladi. Shuningdek, yozuvchi mehnati, uning asar ustida chidam bilan ishlashi masalasiga ayricha diqqatini qaratadi.
Munaqqidning "Abdulla Qahhor"(1988) kitobi chop etildi. Bu asar yozuvchi hayoti va ijodi hakidagi badiiy lavhalardan iborat bo‘lib, ko‘proq esse janriga mansub, deyish mumkin. Kitobda yozuvchi tarjimai holi, ota- onasi, oilasi, farzandlariga oid ma’lumotlar berildi. Yozuvchining hayot yo‘li, qiziqishlari, tabiati haqidagi kuzatuvlar qiziqarli, sodda tilda tasvirlangan. "Sarob", "Qo‘shchinor" romanlarining muhokamalari haqida o‘z davrining yangi ma’lumotlari yozilgan.
O. Sharafidsinov mustaqillik yillarida ham A.Qahhor haqida yozishdan to‘xtamadi. Adib ijodi va shaxsining yangi-yangi qirrapari haqida yozdi. “Ijodni anglash baxti” (2004) kitobiga Abdulla Qahhor haqidagi etyudlar kiritilgan. Birinchisi “Chinorlardan biri...” (1995) da adibni adabiyotimizning qudratli, zabardast chinorlaridan biri deb hisoblagan tanqidchi asarlari, shaxsiyatining nozik jihatlari haqida fikr yuritadi. “Bu uyning chirog‘i hamisha yoniq” (2003) etyudi ko‘proq xotiralarga asoslangan. Bu etyudda olim o‘zini A.Qahhorning shogirdi deyishdan istihola qilishini yozadi. “Biz har qancha u odamga yaqin bo‘lmaylik, lekin Abdulla Qahhor iste’dodi jihatidan ham, aql-zakovat bobida ham, odamgarchilik masapasida ham bizdan bir necha barobar yuqori turar edilar”. “Qalbida istiqlol yolqini bor edi” (2002) qismida adib qalbidagi istiqlol yolqini asarlarida ko‘rinib turishi haqida fikr yuritiladi. Adibning O‘zbekistonni shohi so‘zanaga o‘xshatgani, orzulari, haqiqatparastligini ochib beradi. “Bir nutk tarixi”da o‘sha davrdagi Mil’chakov degan uyushma raisining qiyofasini mardona turib ochib bergan adibning jasorati yoritiladi. “Bir asar muhokamasi” (1998)da “Sinchalak” qissasining yozilishi va birinchi muhokamasi atrofidagi bahslar, qanchalik qoralashlariga qaramay, asarning adabiyotimizning katta yutug‘i bo‘lganligi ko‘rsatib beriladi. “Kibriyo opaning holvasi” (2002) deb nomlangan oxirgi etyud A.Qahhor bilan K.Qahhorova o‘rtasidagi insoniy munosabatlar, rafiqasining adib hayoti va ijodida tutgan o‘rni qiziqarli va samimiy tarzda hikoya qilib beriladi.
Ozod Sharafidsinov ko‘p olimu adiblarii qadrlar, hurmat qilar edi. Lekin Abdulla Qahhor O.Sharafiddinov uchun yo‘lchi yulduz bo‘ldi. U kishi Abdulla Qahhorga ergashar, o‘shanday bo‘lishga intilardi. Ustoz ijodida Abdulla Qahhor, uning asarlarn, oilasi, turmush tarzi haqida yozilgan portret, esse, taqriz, tadqiqotlar ko‘p. Ko‘rinadiki, O.Sharafiddinov umrining oxirgi daqiqalarigacha A.Qahhor, Oybek singari buyuk so‘z ustalari haqida yozishdan tolmagan, ana shu jihatlari bilan bugungi tanqidchiligimizga namuna bo‘ladigan munaqqid sifatida yashab koladi.
Ozod Sharafiddinov o‘rta va oliy ta’lim muammolari haqida kator maqolalar yozdi. Dastur va darsliklar yaratish ishida faol qatnashdi. O‘zi o‘qigan dorilfununda bir necha o‘n yillar mobaynida talabalarga saboq berdi. Mohir tarjimon sifatida o‘zbek kitobxonlariga jahon adabiyoti namunalarini tuhfa etdi. Istiqlol davriga kelib yozgan o‘nlab publitsistik maqolalarida Mustaqillikni yanada mustahkamlashga da’vat etib, fidoiy millatparvarlik namunasini ko‘rsatdi. Uning “Mukaddas burch”, “Buyuklarimiz bag‘rimizga qaytdi”, ”Modernizm jo‘n hodisa emas...”, “G‘aroyib haqiqatni kashf etdim”, “Istiqlol adabiyoti eng ilg‘or adabiyotdir”, “Adabiy tanqid va yangi tafakkur”, “Iste’dod bilan uchrashish bayrami” kabi maqolalari yangi davr tanqidchiligining ibratli namunalarn bo‘lib koldi. “E’tikodimini nega o‘zgartirdim?” nomli iqrornoma-maqolasi esa, XX asr oxirida insoniyat tarixida ro‘y bergan ulkan o‘zgarishlarning sabab va oqibatlari haqida teran tasavvur beruvchi jahon publitsistikasining eng sara namunalari qatorida turadi. Olimning Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan “Ijodni anglash baxti”, “Dovondagi o‘ylar” kitoblari o‘zbek tanqidchiligining yuzini ko‘rsatuvchi asarlardir.
Umuman, O.Sharafiddinov adabiyotning bosh vazifasi: Olam, Qalb va Go‘zallikni tasvirlash degan azaliy qadriyatga sodiq koldi.
Prezidentimiz I.A.Karimov O.Sharafiddinovni o‘zbek xalkining fidoiy, millatparvar va jasoratli farzandi deb ta’riflar ekan, undagi eng muhim fazilatlarni nihoyatda aniqlik bilan topib aytgan edi. Uning O‘zbekiston Qaxramoni yuksak unvoniga sazovor bo‘lgani el, yurt, davlat o‘zining fidoiy farzandlariga ko‘rsatayotgan yuksak ehtiromi namunasidir.
O.Sharafiddinov haqidagi zamondoshlarining dil so‘zlaridan iborat to‘plam “Matonat va muhabbat” deb nomlangan (1999). Mana shu ikki so‘zda O.Sharafiddinovning asosiy xislatlari mujassam deyish mumkin. Darhaqiqat, Olloh bergan benazir iste’dod sohibi bo‘lmish bu odam Qodiriy iborasi bilan aytganda, “shaxsi butun” zot, matonat, shijoat egasi edi. Bu fikr “Ozod Sharafiddinov zamondoshlari xotirasida (2009) nomli kitobdagi deyarli har bir maqolada o‘z ifodasini topdi.
O.Sharafiddinov keyingi yillarda ko‘plab xotira, esselar yaratdi. So‘z san’ati fidoyilari, ustozlar, qalamkash do‘stlar, shogirddar, shuningdek, ilm-fan, ma’rifat ahli, jamoat arboblari haqida go‘zal badialar bitdi. Ularda ilmiy tafakkur bilan badiiy iste’dod singishib ketdi.
Olimning yangi bosqichdagi ijtimoiy, ijodiy faoliyati nechog‘li rang-barang bo‘lmasin, birinchi navbatda u munaqqid, adabiyotshunos edi. Avvalgi bosqichlardagi kabi uning keyingi o‘n besh yil davomida chop etilgan kitob, risola, maqola, esse va adabiy suhbatlari yangilanayotgan zamonaviy milliy adabiy tafakkurning yorqin namunalari bo‘lib qoldi. “Ularning ko‘pchiligi hasbi hol xarakteriga ega. Mustabid tuzum asoratlaridan dadil voz kechib, XX asr o‘zbek adabiyoti tarixini yangicha qayta idrok etish, tahlil va talqin qilish, qolaversa, umuman, badiiy ijodni, ijodkor shaxsini, inson zotini sho‘ro davrida shakllangan andozalardan xoli, umumbashariy mezonlarda turib, chin insoniy, ilmiy anglash O. Sharafiddinovning yangi bosqichdagi adabiy-tanqidii ishlariga xos muhim xislatlardir”
M.Qo’shjonovning adabiy-tanqidiy qarashlari
Etuk tanqidchi va adabiyotshunos O‘zR FA haqiqiy a’zosi, Hamza nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti savrindori, filologiya fanlari doktori, professor Matyoqub Qo‘shjonov o‘zbek tanqidchiligida fikrlash tarsi va ifoda uslubi, jangavor haqgo‘yligi, sermahsul va salmoqdor tadqiqotlari bilan alohida ajralib turadi. U jahon va rus tanqidchiligi estetik an’analarini ijodiy o‘zlashtirib, yangi sharoitlarda o‘zbek adabiyoti muammolari tadqiqi va tahlilida davom ettirgan munaqqiddir.
Matyoqub Qo‘shjonov mahoratiga xos fazilat shundaki, u badiiy asar tahlilida sof ilmiy akadimizm usulini qo‘llamaydi, o‘quvchi zavqlanib o‘qiydigan, zerikmaydigan uslub yo‘nalishini tanlaydi. Bu esa uning san’at asariga, umuman, adabiyotga ilmiy-estetik tamoyillar asosida yondashishini namayon etadi. Bu narsa, birinchi navbatda, munaqqidning har bir badiiy asarni hayot bilan qiyoslashida, unga suyangan holda inson hayoti haqida, uning ichki olami, muammolari, ma’naviy va axloqiy masalalar to‘g‘risida keng fikr yuritishida ko‘rinadi.
Yetuk tanqidchi va adabiyotshunos, O‘zR FA haqiqiy a’zosi, Hamza nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti sovrindori, filologiya fanlari doktori, professor M.Qo‘shjonov o‘zbek tanqidchiligida fikrlash tarzi va ifoda uslubi, jangovar haqgo‘yligi, sermahsul va salmoqdor tadqiqotlari bilan alohida ajralib turadi. U jahon va rus tanqidchiligi estetik an’analarini ijodiy o‘zlashtirib, yangi sharoitlarda o‘zbek adabiyoti muammolari tadqiqi va tahlilida davom ettirgan munaqqiddir.
Bizga taqdir ikki buyuk tanqidchi – Ozod Sharafiddinov va Matyoqub Qo‘shjonovni nasib etdi. Ularning har ikkovi ham ijodini jasorat bilan boshlab, o‘ziga xos ravishdagi jasorat bilan tugatdilar. Agar jahon adabiy tanqidchiligi antologiyasi chop etilsa, ularning har ikkovi ijodidan namunlar kiritilsa, har tomonlama adolatli ish bo‘lur edi. Haqiqatan ham, M.Qo‘shjonov jahon va rus tanqidchilari estetik tamoyillarini ijodiy o‘zlashtirib, o‘ziga xos sharoitda, o‘zbek adabiyoti materiallari asosida davom ettirgan jasoratli ijodkor-munaqqiddir,
M.Qo‘shjonov Turkmanistonning Toshhovuz tumanidagi Haplang qishlog‘ida 1918 yilning 5 mayida cho‘pon oilasida tug‘ildi. To‘liqsiz o‘rta ma’lumot olgandan so‘ng Chorjo‘ydagi o‘qituvchilar tayyorlash bilim yurti va qisqa muddat pedagogika institutida tahsil oldi. 1942 yilgacha Toshhovuzdagi o‘rta maktabda o‘zbek tili va adabiyotidan dars berdi. Ikkinchi jahon urushida qatnashib, chapdast snayper sifatida jang qildi. Jasorati uchun orden va medallar bilan mukofotlandi. Urushdan qaytgach, O‘rta Osiyo davlat universitetining filologiya fakultetiga kirib, uni imtiyozli diplom bilan tugatdi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetida mas’ul lavozimda ishladi (950-1953). Moskvadagi ijtimoiy Fanlar akademiyasiga o‘qishga tavsiya etiladi (1953). Tahsil davomida qobiliyati va fikrlash doirasining kengligi bilan safdoshlari orasida ajralib turdi. O‘qishni tugatib qaytgach, O‘rta Osiyo universiteti filologiya fakultetining o‘zbek adabiyoti kafedrasida ishladi (1957- 1960). Talabalarga ma’ruza o‘qidi. Ma’ruzalarga shu qadar jiddiy tayyorlanardiki, matnlarning aksari to‘liq holda matbuot sahifalarida alohida-alohida maqola tarzida bosildi. Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutiga katta ilmiy xodim bo‘lib ishga o‘tdi (1960), u yerda ilmiy xodim, bo‘lim mudiridan direktorlikkacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi.
M.Qo‘shjonovning adabiy tanqidchilik faoliyati Ijtimoiy Fanlar akademiyasida tahsil olayotgan paytlarida boshlandi. 1956 yili gazetada "Bir tanqidiy-biografik ocherk haqida" nomli birinchi taqrizi e’lon qilindi. Adabiy tanqidchi bo‘lishdek qiyin sohaning mas’uliyatini chuqur his etgan yosh olimning bu taqrizi uning istiqbolini yorqin ko‘rsatib turardi. U asta-sekin nainki adibning, balki o‘zining ham mahorati haqida o‘ylaydigan tanqidchi, nazariya masalalariga alohida e’tibor bilan qarovchi, estetik qarashlarini obrazli ifodalashga intiladigan adabiy tanqidchi sifatlarini namoyon eta bordi. O‘z asarlarida ijodkorlar badiiy mahorati masalasiga ko‘proq diqqatini qaratdi. Uning tadqiqotlarida xulosa chiqarishga nisbatan asarni xolisona, aniq tahlil kilib, o‘quvchi muhokamasiga havola etish xususiyati ustundir. Tanqidchi o‘quvchiga o‘z tayyor xulosalarini quruq taqdim etib qolmasdan, uni ham faol fikr yuritishga da’vat etadiki, bu uning ijodkorligidan dalolat beradi.
Olimning dastlabki bosqich ijodida Oybek romanlaridagi shakl va mazmun birligi masalasiga sotsialistik realizm nuqtai nazaridan yondoshilgan bo‘lsa-da, umuman, o‘zbek adiblari ijodiga maxsus shu muammo - adabiyot va estetikaning eng muhim masalalaridan biriga maxsus yondoshuv M.Qo‘shjonovning shu maqolalaridan boshlandi, deyish mumkin.
Olimning "Ma’no va mezon" (1974), "Mohiyat va badiiyat" (1977), rus tilidagi "Talant qirralari" (1975), "Oybek" (1976), "Mahorat mas’uliyati" (1977) nomli kitoblari hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligining prinsipial yutuqlari bo‘lib qoldi. "Ma’no va mezon", "Talant qirralari" kitoblari Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. Olimga "O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi" degan yuksak unvon berildi (1978). O‘zbekiston Fanlar akadimiyasi
haqiqiy a’zoligiga saylandi.
M.Qo‘shjonov tanqidiy qarashlarining shakllanishida rus tanqidchilari ta’siri katta bo‘ldi. Tanqidchi tahlilga kirishar ekai, ko‘p hollarda V.Belinskiy uslubiga xos yo‘l tutib, fikrni asar haqida ma’lumot berishdan boshlaydi. Bu esa munaqqid asarlarining o‘qishli va qizikarli bo‘lishini ta’minlaydigan muhim omilga aylanadi. U hakda shunday yozadi: "Tanqidchilarimiz obrazlarni tanqidiy yo‘l bilan qayta tiklash priyomini egallab oldilar. Yozuvchi badiiy asar yaratib, kitobxonni o‘z g‘oyasiga bir marta sherik qilsa, tanqidchi o‘sha asarni tahlil qila turib, asar g‘oyasiga, estetik qimmatiga kitobxonni ikkinchi bor sherik qiladigan bo‘ldi. Shu yo‘l bilan tanqidchi asarning ta’sir kuchini oshiradigan, adabiyotning kuchiga kuch qo‘shadigan bo‘ldi".
Maqoladan asarda, matn mohiyatida yashiringan fikrlarni anglash, yozuvchi mahorati sirlarini idrok etish esa, o‘qilayotgan ish qadr-qimmatini yanada oshiradi. Belinskiy uslubiga xos bu fazilat M.Qo‘shjonovning tanqidchilik mahoratiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatdi. Bunday uslubni munaqqidning 70-yillar o‘zbek nasridagi kompozitsiya muammolari o‘rganilgan qator maqolalarida, xususan, "Ma’no va mezon" nomli adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plamida ko‘rish mumkin. Shu tufayli M.Qo‘shjonovning U.Nazarov, O‘.Hoshimov, Sh.Xolmirzayev, O.Muxtor, Z.A’lam asarlari tahliliga bag‘ishlangan ilmiy-tanqidiy ishlarida shu uslub yorqin sezilib turadi.
M.Qo‘shjonov mahoratiga xos fazilat shundaki, u badiiy asar tahlilida sof ilmiy akademizm usulini ko‘llamaydi, o‘quvchi zavqlanib o‘qiydigan, zerikmaydigan uslubiy yo‘nalish tanlaydi. Bu esa uning san’at asariga, umuman, adabiyotga ilmiy-estetik tamoyillar asosida yondashishini namoyon etadi. Bu narsa birinchi navbatda, munaqqidning har bir badiiy asarni hayot bilan qiyoslashida, unga suyangan holda inson hayoti haqida, uning ichki olami, muammolari, ma’naviy va axloqiy masalalar to‘g‘risida keng fikr yuritishida ko‘rinadi.
Qodiriyshunoslik sahifalaridagi yog‘dular. O‘tgan salkam yuz yil mobaynida kodiriyshunoslik o‘zbek tanqidchiligining muhim tarmog‘i va mustahkam tarkibiy qismi sifatida qaror topdi. Bu yo‘nalishda o‘z kuchini sinab ko‘rmagan, Qodiriy ijodidagi yangi bir qirrani ochishga harakat qilmagan, yoxud uning noyob asarlarini o‘qib, u haqdagi hayajon va muhabbatini o‘zgalarga ma’lum qilishni istamagan taniqli o‘zbek adibi va adabiyotshunosni topish qiyin. Bu yo‘nalishda, ayniqsa, Oybek S.Husayn, I.Sulton, H.Yoqubov, M.Qo‘shjonovlar salmoqli ishlar yaratdilar! A.Aliyev, I.Mirzayev, F.Nasriddinov, U.Normatov, S. Mirvaliyev, B.Karimov va boshqalarning mehnati barakali bo‘ldi.
A.Qodiriy san’ati va mahoratini o‘rganish M Qo‘shjonov ijodining markaziy muammolaridan birini tashkil etdi. Uning "Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati" nomli asari adib ijodi nozik did va nafosat bilan, bor go‘zalliklari va qudrati bilan tahlil etilgan o‘zbek adabiyotshunosligidagi dastlabki fundamental tadqiqot sifatida XX asr o‘zbek tanqidida mustahkam o‘rin egalladi. Olim A.Qodiriyning xarakter yaratish mahorati, xarakterning shakllanish omillarini aniqlash, san’atkorlikdagi jozib nuqtalarni topish, xususan, sir saqlash san’atini birinchilardan bo‘lib M.Qo‘shjonov ko‘ra oldi.
Tadqiqotda A.Qodiriyning Oybek, A.Qahhor kabi ulkan san’atkorlar ijodiga xos xususiyat "voqealarni sirli bayon etish san’atini ko‘rsatishga keng o‘rin berildi. Zotan, voqealarni sirli bayon etish yozuvchiga qahramon ruhiy olamini ochishda asosiy omil bo‘lib xizmat qildi, degan xulosaga keladi munaqqid. A.Qodiriy badiiy mahoratining qirralarini olim (sir saqlash, perepitiya, ichki va tashqi kolliziyalar birligi, antiteza) asardagi nainki asosiy obrazlar - Otabek va Kumush xarakteri orqali ochish, balki bu ikki qahramonga kelib tutashuvchi va ularga aloqador bo‘lgan, beistisno, barcha katga-kichik obrazlarni ham tahlil etish orqali ko‘rsatishga intiladi. Lekin asosiy e’tiborini Otabek va Kumushga qaratadi, albatta. Otabek va Kumush xarakteri asardagi barcha hujayralarni bir-biriga bog‘lovchi, harakatlantiruvchi asosiy kuch "Romanning bosh g‘oyasi asosan yetakchi obrazlarda ifodalangani uchun bu obrazlarning yaratilishi to‘g‘risida ko‘proq to‘xtash foydalidir. Chunki bu masapa yozuvchi san’atini belgilovchi asosiy omillardandir", deb yozadi olim.
"O‘tkan kunlar”dagi xarakterlarni taxlil qilish jarayonida M.Qo‘shjonov o‘z qalbida tug‘ilgan his-hayajonlarni kitobxonda ham uyg‘otishga intiladi: "Ota-ona orzusi"! O‘zbekchilikning bu odati qancha- qancha sof insoniy his va muhabbatni, insoniy go‘zalliklarni o‘z olovida kuydirib yubormadi. Ota-ona orzusi deb qanchadan-qancha gul g‘unchalari ochilmay so‘ndi. Bu mudhish o‘tmish sarqiti hozir ham ozod, baxtiyor yoshlarimiz oldida ba’zan g‘ov bo‘lib turmaydimi?" - deya achinish bilan yozadi tanqidchi Otabekning ota-ona orzusi yo‘lida ikkinchi marta uylanishga majbur bo‘layotganidagi ruhiy holatini tahlil etarkan. Tanqidchi qalbidagi bu iztirob tezda kitobxonga ham "yuqadi" va uning xayoliga ham yangi yog‘dular sochadi.
"Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati" kitobini muallif mustaqillik yillarida qaytadan nazardan o‘tkazib, ixchamlashtirib va boyitib, "O‘zbekning o‘zligi" nomi bilan nashr ettirdi. Tarixiylik tamoyillariga qat’iy amal qilgan tanqidchi bu kitobda o‘zining qator yangi qarashlarini istiqlol mafkurasiga asoslangan holda bayon etadi. Bu asar mustaqillik ruhi bilan sug‘orilganligi, A.Qodiriy ijodining bugungi zamonamiz uchun ahamiyatli jihatlariga e’tibor berilishi bilan diqqatga sazovordir.
M.Qo‘shjonov buyuk adib Abdulla Qodiriy asarlarini katta e’tibor oilan urgandi, u hakda jiddiy monografik tadqiqotlar yaratdi "Mohiyat va badiiyat" kitobining "Ustozlar sabog‘i" deb nomlangan katta bo‘limi A.Qodiriy, Oybek, Sh.Rashidov va Gulxaniy ijodining tahliliga bag‘ishlangan.
M.Qushjonov ko‘pincha o‘z ijodini yirik va o‘lmas siymolar bilan bog‘ladi. Hamza, S.Ayniy, Oybek, A.Qahhor kabi adiblar ijodi haqida salmokdor, ko‘lamli va teran tadkiqotlar yaratdi. 60-80-yillar nasriga xos qator tamoyillarni ochib berdi, ayni zamonda konflikt, syujet kompozitsiya kabi nazariy masalalarga oid umri uzoq maqolalar tadqiqotlar yaratdi.
Oybek ijodi tanqidchi nigohida. M.Qo‘shjonovning tanqidchilikka kirib kelishidagi dastlabki e’tiborli maqolalaridan biri A.Muxtorning “Opa-singillar" romaniga bag‘ishlandi. Lekin munaqqid nomini kitobxonga tanitgan, ya’ni darhol tilga tushgan ishlardan biri “Qutlug‘ qon” to‘g‘risidagi katta maqola bo‘ldi. Boshqa ko‘p fazilatlaridan tashqari oddiy o‘zbek yigiti Yo‘lchi xarakterining shakllanish jarayoni chuqur tahlil qilingan bu maqola gazetada e’lon qilinish bilan tilga tushdi. Shu maqoladan boshlab M.Qo‘shjonov Oybek ijodini, uning mahorat sirlarini o‘rganish borasida ko‘p mehnat qildi.
I.Sulton o‘tgan asr 60-yillari arafasidayoq tanqidchilarni M.Qo‘shjonovdan o‘rnak olishga da’vat etishi bejiz emas "Oybek romanlarida xarakterlarni tasvirlash mahorati" mavzusida rus tilida yozilgan nomzodlik dissertatsiyasining asosiy natijalari kitob holda 1959 iilda bosilib chikdi. "Xo‘sh, M.Qo‘shjonov Oybek haqidagi avvalgi tadqiqotlardan so‘ng oybekshunoslikda nimalarni kashf etdi? Aslida adabiyotshunos H.Yoqubov kitoblaridan keyin bu borada hammaga manzur bo‘ladigan ish qilish nihoyatda ulkan mas’uliyat talab qilardi. Bu ishni amalga oshirish uchun faqat tanqidchi talantining o‘zi kifoya qilmasdi. Talantga qo‘shimcha tinimsiz mehnat, yuksak did, puxta nazariy bilim kerak edi. Uzoq izlanishlar, bir necha yil Moskvaning jahonga mashhur olimlari davrasida bo‘lish, klassiklar asarlarini sinchiklab o‘rganish yosh olimni bu jasoratga undadi".
Kitobning fazilati yozuvchilik san’atining asosiy va muhim tomoni sanaluvchi xarakter yaratish mahoratining tekshirilishida ko‘rindi. Asar Z. Kedrina, G.Lomidze kabi taniqli olimlar tomonidan o‘zbek adabiyotshunosligining jiddiy yutug‘i deb yuksak baholandi
M.Qo‘shjonov Oybek asarlari haqidagi kuzatishlarini davom ettirib, yuksak mahorat namunasi bo‘lgan "Oybek mahorati” asarini yaratdi va unda, asosan, adibning nasriy ijodini tadqiq etdi. Bu asar "adabiy hodisaga faqat nazariyotchi olim ko‘zi bilangina emas, balki san’atkor ko‘zi bilan ham qarashning, ilmiy tafakkurni badiiy tafakkur bilan dialektik aloqada olib borish"nint go‘zal namunasi bo‘lish Oybek mahorati" monografiyasi oybekshunoslikni yangi bosqichga olib chikdi. Oybekshunoslikning yangi bosqichga ko‘tarilishi, ayni vaqtda, umuman, o‘zbek adabiyotshunosligining yuqori bosqichga ko‘tarilayotganidan dalolatdir.
Bu kitobda ham tahlil markazida xarakter masalasi turadi. Oybek mahorati"ning adib haqidagi boshqa tadqiqotlardan farqlanuvchi o‘ziga xos fazilatidan biri shunda. Xarakter harakatining dalillash san’atini ochishda namoyon bo‘lgan A.Qodiriyga bag‘ishlangan tadqiqotidagi tajriba, an’ana davom ettirilib, Oybekka doir bu ishda yangi asarlarga murojaat asosida yanada chuqurlashtirildi. Bu tadqiqot qahramon xarakteriga bog‘liq holda konflikt, syujet, kompozitsiya muammolari ham uzviy birlikda o‘rganilgan o‘zbek adabiyotshunosligi erishgan salmoqli yutuq bo‘ldi. M.Qo‘shjonov Oybek she’riyatiga ko‘p murojaat etmaydi. Uning poemalariga, asosan, prozaga o‘tishdagi muhim sifatlarning shakllanishini belgilash nuktai nazaridan yondashadi. Shu ma’noda munaqqidni Oybek she’riyatida epik xususiyatlar jalb etadi. M.Qo‘shjonov ularni tahlil etar ekan, shoir she’riyatda ham yirik polotnolar, keskin ziddiyatlar, katta syujet yaratish ustasi ekanligini ochib beradi. Bu Oybekning katta ijod maydoniga kirib kelishi uchun zamin bo‘ldi deb xulosa chiqaradi.
M.Qo‘shjonovning Oybek ijodi haqidagi izlanishlari izchillikka ega.Uning "Talant jilolari", "Mahorat darsi", "Ijod saboqlari” kitoblarida ham Oybek mahorati xususidagi nozik kuzatishlarga duch kelamiz. Olim Oybek asarlaridagi ayrim qahramonlarni yozuvchi shaxsi, tarjimai holi biografiyasi bilan bog‘lanishda yoritishga harakat kiladi. "Qutlug‘ kon"dagi Yo‘lchi,"Ulug‘ yo‘l”dagi Zumrad, Umarali obrazlaridagi o‘z-o‘zini anglash, ruhiy-ma’naviy uyg‘onishlar, so‘zsiz, “yosh Oybekiing uz boshidan o‘tgan" degan xulosa asar strukturasidagi o‘ziga xosliklarni ochishdan tashqari u hakda kuzatishlar olib borilayotgan ilmiy ishning ham jonliligi va hayotiyligini oshirdi.
Abdulla Qahhor ijodining tolmas tadqiqotchisi. XX asr o‘zbek adabiyotshunosligining tarkibiy qismi – qahhorshunoslikni ham M.Qo‘shjonov tadqiqotlarsiz tasavvur etish kiyin. U A.Qahhorning deyarli barcha asarlarini, ulardagi estetik tamoyillarni keng planda, yangilanib borayotgan fikrlar asosida yangicha uslubda tahlil kildi. Bu hol A Qahhorning ijodiy individualligini, ya’ni A.Qodiriy, Oybek va boshqa yirik nosirlar ijodidan farq qiladigan qirralarini to‘laroq gavdalantirish imkonini berdi. Bu, o‘z navbatida tadqiqotchini adib mahoratini chuqur va teran tadqiq qilish yo‘lida jiddiy izlanishlarga undadi. "Adashganlar fojiasi" deb atalgan tadqiqot A.Qahhor ijodini, maxorat sirlarini o‘rganish yo‘lidagi ana shunday izlanishlar natijasi bo‘ldi.
M.Qo‘shjonovning "Mahorat sirlari" (1968) nomli asarida A.Qahhorning epik asarlari yuksak did bilan tahlil qilindi. Adib haqida navbatdagi "Hayot va nafosat"(1970) kitobida yozuvchining hikoyanavislik san’ati va dramatik asarlari o‘rganildi. "Abdulla Qahhor ijodida satira va yumor" asarida esa yozuvchining hajviy mahorati tadqiq etildi.
A.Qaxhor muammolarga qanday yondashdi, voqelikka munosabati qanday, boshqa ijodkorlardan qaysi xususiyatlari bilan farqlanadi, talanti yo‘nalishini belgilaydigan omillar nimalardan iborat? M.Qo‘shjonov yuqoridagi kitoblarida ana shu masalalarga javob qidiradi va, eng asosiysi, bu murakkab muammolarni asosli dalillar bilan chiroyli uslubda ochib beradi. Butun diqqat-e’tibor yetakchi bir nuqtaga- yozuvchining ijodiy prinsiplari nimalardan iborat ekanligini tahlil qilib berish va shu asosda uning o‘ziga xosligini ko‘rsatishga qaratiladi.
A.Qahhor haqidagi ishning A.Qodiriy, Oybek ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotlardan farqlanuvchi ayrim xususiyatlari shundaki, tanqidchi endi asarning g‘oyaviy-badiiy qimmatini belgilovchi qahramon xarakterini o‘rganishdan tashqari bir karashda oddiy kitobxon ko‘ziga tashlanavermaydigan ohang va tafsilotlargacha alohida e’tibor berishga intiladi. Bu, ayniqsa, "Abdulla Qahhor ijodida satira va yumor" kitobida yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. Munaqqid asarlarni qiyosiy tahlil qilish yo‘lidan boradiki, bu A.Qahhor mahoratini yanada aniqroq ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi. Bunday yondashuv o‘zbek adibini jahonga mashhur novellistlar bilan bir qatorda turadi degan xulosaga olib keladi. Ayni vaqtda, ulardan farqlanuvchi o‘ziga xoslikni xam ishonarli dalillaydi.
A.Qahhorning nodir xususiyatlaridan biri-hayotni, qahramonlarni ruhiy tahlil kilish mahoratiga egaligidir. M.Qo‘shjonov "Sarob" va "Sinchalak"ni o‘zgalarga o‘xshab umuman emas, shu muammo nuqtai nazaridan tahlil etdi. Ularning o‘ziga xosligi shu xususiyatlarda namoyon bo‘ladi degan fikrga keldi. M.Qo‘shjonov adibning adabiy-estetik qarashlarini o‘rganishga ham alohida e’tibor berdi.
"O‘tmishdan ertaklar" o‘zbek adabiyotidagi o‘ziga xos bir yetuk avtobiografik asar ekani; Saidiy kiyofasidagi murakkablik, qarama- qarshilik, turli ruhiy iztirob faqat uning emas, davr va zamon obraziga ishora ekani; "Anor"dagi haqiqiy fojianing snri; "O‘g‘ri"dagi yig‘i va kulgi birligi; "Ming bir jon" va "Asror bobo"dagi komizm bilan fojia, mutoyiba va yumor mushtaraklish; "Bashorat", "Millatchilar", "Boshsiz
odam" zamiriga yashiringan yozuvchi ideali haqidagi mulohaza va ilgari surilgan fikrlar, nainki adabiyot va tanqid rivoji, balki, ayni vaqtda kitobxon estetik didiga ham ta’sir qiladi.
M.Qo‘shjonov maqola, ilmiy tadqiqotlarida fikrni obrazli ifodalash san’ati bilan kitobxon badiiy-estetik didini o‘stirishga munosib hissa qo‘shgan tanqidchi hisoblanadi. Uning fikricha, "Badiiy yetuk asarga bag‘ishlangan tanqidiy tahlil shundagina o‘zini oklaydiki, toki uni o‘qigan odamning badiiy asardan olgan ma’lumot va estetik hissi ikki barobar oshsin". M.Qo‘shjonov tadqiqotlari o‘zi qo‘ygan ana shu talablarga javob beradi. Uning san’atkorlarga bag‘ishlangan kitoblari fazilatan badiiy asar kabi zavq bilan o‘qilishi sababi shundan.
Adabiy portretnavis maxorati. O‘zbek tanqidchiligida Izzat Sulton, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, U.Normatov, A.Rasulov singari munaqqidpar adabiy portret ustalari sifatida mashhurdirlar. M.Qo‘shjonov ular safidagi peshqadamlardan biri sifatida adabiy portretlarida badiiy mahorat masalasini tadqiq markaziga qo‘yishi bilan ajralib turadi. U muayyan asardagi badiiy mahoratni tekshirish orkali ayrim muhim nazariy xulosalar chiqaradi. Munaqqid ijodida adabiy portret janri yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi.U har bir asar tahlilida yozuvchidan teran hayotiylik, yuksak badiiylikni talab qiladi. Adabiy portretda ham asosiy masalaga shu nuqtai nazardan yondoshadi. Shu jihatdan M.Qo‘shjonovning I.Sulton, Q.Hikmat, O.Yoqubov, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayevga bag‘ishlangan kichik-kichik adabiy portretlari, A.Oripovning “Armon” to‘plamiga yozgan so‘zboshisi hamda S.Meliyev bilan hamkorlikda yozgan “Abdulla Oripov” nomli kitobi xarakterlidir.
Sho‘ro yillarida yaratilgan adabiy portretlarda yozuvchining faqat ijodi markazda tutilib, uning insoniy fazilatlari, hayotidagi dramatizm, oila, muhit kabi masalalarga kam e’tibor berildi. Holbuki, adolat, xolislik, haqqoniylik va ilmiylik jihatidan, hamda Sent-Byov alohida ta’kidlaganidek, yozuvchi ijodi va siymosi yagona ekan, uning kundalik hayoti va odatlariga ham ahamiyat berish lozim: ”Meni hamisha maktublar, suhbatlar, fikrlar, xarakterlarning turli holatlari, ruhiyati, bir so‘z bilan aytganda, mashhur yozuvchilar tarjimai holini o‘rganish rom etib keldi”, deb yozgan edi.
Abdulla Qahhor, Abdulla Qodiriy, Oybek ijodiga oid portretlarni ko‘zdan kechirar ekanmiz, tanqidchining boshqa janrdagi tadqiqotlarida yetakchi bo‘lgan-obrazlarni adabiyotshunoslik yo‘li bilan qaytadan yaratish usuliga duch kelamiz.
“Nafosat shaydosi” portreti Oybek qiyofasini yaratish yo‘lidagi izlanishlardan biridir. Oybek hayoti va ijodiga bag‘ishlab monografiya, ilmiy-biografik ocherk, portret kabi janrlarda ko‘plab tadqiqotlar yaratildi. M.Qo‘shjonov asarining ulardan farqli jihati shundaki, u Oybek ijodi haqida umumlashtiruvchi xarakterdagi adabiy portretni yaratdi. Unda ham yozuvchining ijodiy qiyofasi namoyon bo‘ladi, ham asarlaridagi qahramonlarning oddiy kitobxon sezmagan, payqamagan fazilatlari bilan butun to‘liqlikda gavdalanadi.
M.Qo‘shjonov yozuvchi ijodining o‘ziga xosliklari, asarlarining badiiyati orqali ochiluvchi muxtasar ijodiy portretlar yaratdi. Jumladan, u I.Sulton, K.Yashin, Sh.Rashidov, Qudrat Hikmat, O.Yoqubov, P.Qodirov, A.Oripov, Sh.Xolmirzayev, O.Muxtorov portretini yaratar ekan, har bir ijodkorning ko‘pchilikka noma’lum mahorat sirlarini kashf etdi. Tanqidchi portretlari ko‘pincha, o‘quvchi diqqatini tezda o‘ziga jalb etaydigan kiziqarli usulda boshlanadi. Ba’zan adabiy portretning birinchi jumlasidanoq o‘quvchi e’tiborini sirli tugunga havola etadi. Natijada, kitobxon birinchi jumladagi sirli tezis (kod)ga ergashib, adabiy portretni o‘qib qo‘yganini sezmay qoladi. Masalan, H. Olimjon haqidagi portretda shoirning o‘z so‘zlari sarlavhaga olib chiqilgan: «Men o‘zbek xalqi nomidan so‘zlayman!», Qudrat Hikmat haqidagi adabiy portret ham «Eshiting, she’r o‘qiyman» degan shoirning o‘z iborasi bilan boshlanadi. Ya’ni sarlavhadanoq tanqidchi fikr yuritayotgan ijodkor asarlarining bosh konsepsiyasi yarq etib ko‘zga tashlanadi. Munaqqid har bir adabiy portreti muqaddimasida biror chiroyli tafsilot, hayotiy voqea yoki ibratli lavha keltiradi. Ular shunchaki o‘kuvchi diqqatini jalb etish uchun keltirilmay, ko‘p o‘rinlarda adabiy portret uchun “uq ildiz, maqsadni birlashtiruvchi, ichdan umumlashtirib”, ruhan yorituvchi nurli tomir” (B.Nazarov) xizmatini bajaradi. Adabiy portretni o‘qib chiqqandagina, tanqidchi bu lirik chekinishni bekorga, shunchaki jimjimadorlik uchun keltirmaganligiga ishonch hosil qilamiz.
Sh.Xolmirzayev, O.Muxtorov ijodiga oid portretlar ham jonli xotiralar asosida yozilgani bilan e’tiborga loyiq.
M.Qo‘shjonov bolalar adabiyotini o‘rganishga ham munosib hissa qo‘shdi. Q.Muhammadiy, Q.Hikmat, H.Po‘lat ijodiga bag‘ishlangan adabiy portretlarda bolalar adabiyoti muammolarini o‘rgandi.
M. Qo‘shjonovning portretnavis sifatidagi uslubini quyidagicha belgilash mumkin: 1) adabiy portretda ijodkor qiyofasi, tabiati, faoliyatini yaqqol gavdalantirish. Bu tipga Oybek, A.Qahhor, A.Oripov haqidagi adabiy portretlari kiradi; 2) portretni shu ijodkorning o‘zi haqidagi fikrlari bilan to‘yintirish va adibning ijodiy qiyofasini yaratishda ulardan unumli foydalanish, o‘zining mulohazalari bilan omuxtalashtirib, asar yaratish. A.Qodiriy va S.Ayniy haqidagi asarlar shu tipga mansub; 3) yozuvchi yoxud shoirning butun ijodi haqida fikr yuritmay, adabiy portretga chizgilar bilan kifoyalanish. M.Sholoxov, Hamza, Asqad Muxtor va boshqalar haqidagi asarlar.
M.Qo‘shjonov Sayyorning “Hulkar” romaniga yozilgan “Xayol boshqa, boshqa” taqrizi hamda undagi ayovsiz tanqidiy fikrlari bilan o‘zbek tanqidchiligidagi talabchanlik va prinsipiallikning ajoyib namunasini ko‘rsatdi. Ibrohim Rahimning Generap Rahimov”, Yusuf Shomansurning “Qora marvarid” romanlariga yozilgan taqrizlar ham shunday xarakterga ega. Keyingi asar jiddiy qayta ishlanishii munosabati bilan tanqidchi u haqda qator ijobiy fikrlar ham aytdi.
Aytilganlar asosida shunday xulosaga kelish mumkin. Birinchidan, keyingi 60 yillik o‘zbek adabiy tanqidchiligini M.Qo‘shjonov ijodisiz to‘la tasavvur etish mumkin emas. Uning xizmatlari, avvalambor, ulkan san’atkorlar mahoratini teran tahlil qilishda namoyon bo‘ladi.
M.Qo‘shjonov haqidagi maqolalardan biriga "Mahoratshunos olim" sarlavhasi qo‘yilgan. U o‘zbek munaqqidlari orasida birinchilardan bo‘lib, shunday nom oldi. Chindan-da, tanqidchi ilmiy ishlari zamirida mahorat masalasi birinchi o‘rinda turadi. U adabiyot nazariyasi bilan shug‘ullansa ham, tanqidchilikka oid ishga ko‘l ursa ham, xalq, jamiyat manfaatini nazarda tutadi. Uning barcha ishlarida san’atkor va zamon masalasi markaziy o‘rinda turadi.
Adabiy tanqid zamonaviy adabiy jarayonni atroflicha teran va chuqur tahlil etishi, uning ichki rivojlanish qonuniyatlarini istiqbol nuri bilan ko‘rsatishi, ayni vaqtda, har bir ijodkor o‘z imkoniyatlarini to‘la darajada adabiy hodisalarga "ko‘chirish"ga ko‘maklashishi, iste’dodlarning to‘g‘ri yo‘ldan borishini ta’minlashda hamroh va yelkadosh bo‘lishi lozim. M.Qo‘shjonovning munaqqid sifatidagi xizmatlari ana shu xususiyatlarda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, uning keyingi yillardagi o‘zbek she’riyati, nasri xususida bildirgan fikr-mulohazalari, umumlashtiruvchi maqolalari jamoatchilik e’tiborini jalb etib kelyapti. Masalan, uning "Ijod saboqlari" kitobida adabiyotshunoslikning qator dolzarb masalalari - ijodkor mas’uliyati, zamonaviylik va mahorat, shaxsiyat va ijod, san’atkorning ma’naviy dunyosi kabi qator jiddiy muammolar yuzasidan muhim fikr-muloxazalar bildirilgan bo‘lsa, “Diydornoma” kitobida o‘nlab adib, olim va davlat arboblarining yorkin va o‘chmas qiyofalari gavdalantirildi.
"Ijod saboqlari" - yoshlarga o‘rnak bo‘larli fazilatlarga boy asar. Shulardan biri, shubhasiz,tanqidchi samimiyatidir.
M.Qo‘shjonovning doimo diqqat markazida bo‘lib kelgan muammolardan yana biri adabiyot nazariyasi masalalaridir. Uning syujet, kompozitsiya, obraz, xarakter, g‘oya kabi nazariy muammolarga bag‘ishlangan maqola va tadqiqotlari o‘zbek adabiyotshunosligining nazariy asoslarini mustaxkamlashda muhim o‘rin tutadi. U ikki jildlik "Adabiyot nazariyasi"ning mualliflaridan biridir.
"Adabiy tanqid ham ixtiro qiladi, ixtiro qilingan talantlarni ardoqlaydi", M.Qo‘shjonovning shiorlaridan biri mana shu fikrda.
mujassam. Jonkuyar tanqidchi o‘zining bu tamoyiliga butun umr sodiq yashadi. Moskvada chop etilgan “Shedrost talanta” kitobi o‘zbek tankidchiligini O‘zbekistondan yiroq-yiroqlarga tanitdi.
Mustaqillik yillarida olim shu davrgacha yaratilgan ayrim asarlarini istiklol mafkurasi asosida qaytadan ko‘rib chiqdi. Hujjatli, avtobiografik asosdagi janrlarda o‘z kuchini sinab, yangi-yangi asarlar yaratdi “Ko‘ngilda qolib ketgan gaplar” (2006), hatto o‘zining urush yillaridagi xotiralari asosida badiiy asar ham yaratdi. “Dagish”, “Alam” singari asarlar bunga misol. Jonli xotiralar, iqrorlar asosidagi badiiy publitsistik ruhdagi bunday asarlar yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda ahamiyatga egadir.
Adabiy tanqidda uslub va individual yondashuv (М.Қўшжонов ва О.Шарафиддинов қарашлари мисолида)
Uslub – ijodkor siyratining aks etishi. Siyrat – o‘zlik, individuallik, hech kimnikiga o‘xshamaydigan asos. Iste’dod individuallikning tiniq ko‘rinishi, shaxs betakrorligining yorqin ifodasi. Iste’dodli shaxs boshqalar orasida ajralib turadi. Asrlar bo‘yi shakllangan tartib, qonun-qoidalarga bo‘ysunavermaydi. Fojia shundaki, ba’zan tuzum, ijtimoiy mafkura iste’dodga qarshi chiqishi ham mumkin.
Ma’lumki, adabiy tanqid ham fan, ham san’at. Tanqidchilik tarixida o‘z uslubiga ega, yorqin iste’dodli munaqqidlar ko‘p bo‘lgan. Mazkur faslda biz XX asrning ikkinchi yarmidagi o‘zbek tanqidchiligida iz qoldirgan, betakror uslubga ega bo‘lgan ikki munaqqid - Matyoqub Qo‘shjonov (1918-2005) va Ozod Sharafidsinov (1929-2005) uslubi xususida fikr yuritishni lozim deb bildik. Birinchidan, mazkur munaqqidlar ijodida aksariyat tanqidchilarimizga xos xususiyatlar aks etgan. Ikkinchidan, munaqqidlar uslubi talqini avvalgi bob, fasllarda bildirgan fikrlarimizni to‘ldiradi degan fikrdamiz.
Iste’dodli ijodkor faoliyatida dadillik diqqatni darhol jalb qiladi. «Oybek 1936 yilda Alisher Navoiyning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan ilmiy asarini yozib tugatdi, - deb yozadi Ozod Sharafiddanov. - Aytish kerakki, u vaqtlarda Navoiy haqidagi tasavvurlarimiz hali juda kambag‘al edi. Uning haqidagi ma’lumotlar har xil manbalarda tarqoq holda yotar, qat’iy bir sistemaga solinmagan edi... Oybek birinchi marta Navoiyning hayoti va ijodiga doir materiallarni qagiy sisgemaga soladi, ularga sinfiy pozitsiyadan yondashib, Alisher Navoiyning qiyofasini mukammal ochadi. Bu tadqiqotda Oybekning bilimi g‘oyat chuqur ekani, fikrlash doirasi benihoya kengligi, murakkab va chigal masalalarni dadil qo‘ya olishi aniq ko‘rinadi». Dadillik - mas’uliyatni his qilish. Mas’uliyat his qilinmas ekan, tanqidchilik ham, shoirlik ham ermak, shunchaki koyinmay, yurakni yondirmay yuraverishdir. «Meni eng ko‘p ranjitadigan narsa shuki, ba’zan yosh tanqidchi zimmasidagi ulkan mas’uliyatni mutlaqo his qilmagan holda qo‘liga qalam oladi. - deb yozadi Ozod Sharafidsinov, - maqolasida esa asar hakida ham, yozuvchi haqida ham dabdurustdan esiga kelib qolgan gaplarni mulohaza qilib o‘tirmay, yozib tashlayveradi. Holbuki, eng kichkina taqriz ham bosilib chiqqanidan keyin minglab, ba’zan yuz minglab nusxada tarqaydi. Demak, siz minglab odamga gap aytasiz, ularni boshqa ishlardan ajratib olib, og‘zingizga qaratasiz».
Dadillik nafaqat tanqidchilik, balki badiiy adabiyotning, umuman, san’atning barcha turlari uchun zarurdir. Ozod Sharafiddinov «She’r ko‘p, ammo shoir-chi?» maqolasida yozadi:
«Xo‘sh, nega endi bugungi she’riyatimizda o‘rtamiyonachilik kuchayib ketyapti? ... Nega she’rlarda olam tor, hayot nafasi zaif, kitobiylik kuchli?»
Menimcha, bu hodisaning bosh sababi «shoir» degai tushunchani to‘la anglab yetmaslikda. Nazarimda, ko‘pgina yoshlarimiz shoirliqdan oson kasb yo‘q deb o‘ylaydi, shekilli; vazn nimaligini, turoq qanday bo‘lishini, qofiyalash hunarini o‘rganib olsang, o‘xshatish va majozlardan xabaring bo‘lsa bo‘ldi, she’r yozaverish mumkin». O. Sharafiddinov ijodkor uchun iste’dodning suv bilan havoday zarurligini ta’kidlaydi, iste’dod «ichki nigoh» ekanligini so‘qir Gomer, kar Betxoven asarlari misolida isbotlaydi. Nihoyat, munaqqid iste’dodning zarurligini qayta-qayta ta’kidlagach, «Shoirlik - hamisha e’tiqodliliqdir. Shoirlik - hamisha vijdonning uyg‘oqligidir. Shoirlik - hamisha bezovtaliqdir. Shoirlik — hamisha ulug‘ mas’uliyatdir», - degan xulosaga keladi. Boshqacha aytganda, dadillik - ulug‘ mas’uliyat, doimiy bezovtalik, yuksak e’tiqod.
XX asr o‘zbek tanqidchiligida dadillik namunasini ko‘rsatgan munaqqidlar ko‘p. Lekin ular orasida Vadud Mahmud, Izzat Sulton, Homil Yoqubov, Ozod Sharafidsinov, Matyoqub Qo‘shjonovlar alohida ajralib turadilar.
Ozod Sharafiddityuv «Xarakger — badiiylik mezoni» maqolasida: «...xarakter yaratish masalasi badiiy adabiyotning eng murakkab va eng jumbokli vazifasidir. Jahon adabiyoti biri-biriga o‘xshamagai, biri-biridan mukammal rango-rang xarakterlarga nihoyatda boy... Turli tuman asarlarni tahlil qilib, ularda harakter qanday yaratilganini aniqlash mumkin, lekin uni qanday yaratish kerakligi haqida retsept berib bo‘lmaydi»1, - deb yozadi. O‘tgan asrning 50-yillari oxirida o‘zbek adabiyotidagi badiiylik mezoni - xarakter muammosini teran tadqiq etish mas’uliyatini dadillik bilan o‘z zimmasiga olgan munaqqid paydo bo‘ldi. U Matyoqub Qo‘shjonov edi. O‘zbek adabiyotida hamisha adabiiy xarakgerlar bo‘lgan: asarni mukammal xarakgerlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Matyoqub Qo‘shjonov faoliyati: xarakger masalasini badiiylikiing yuksak ko‘rinishi sifatida namoyon etdi. Adabiy tanqidchilik, adabiyotshunoslikning diqkati xarakger muammosiga jalb etildi.
Jahon xalqlari adabiyotshunosligida «xarakger» (karayuye) atamasi keng qo‘llaniladi. Ingliz, nemis, yapon, turk adabiyotshunosligida xarakter masalasiga bag‘ishlangan tadqiqotlar nihoyatda mo‘l. Qolarversa, adabiyotshunoslik ilmining boshlanishidayoq Aristotel’ «Poetika» va boshqa asarlarida inson tabiati, uning badiiy ijodda aks etishi — xarakter haqida to‘xtalingan edi.
Badiiy adabiyot qahramonini simvol (yunoncha «simvo- lon») deb atash ham umumlashgan. O‘zbek adabiyotshunosligida «simvol», «ramz» so‘zlari teppa-teng qo‘llanilaveradi. Turk adabiyotshunosligida adabiy qahramonni «simge» (simvol) deb atash odat tusiga kirgan.
XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida adabiy qahramon ne-ne nomlar bilan atalmadi, deysiz?! Sotti Husayn «O‘tkan kunlar» ham o‘tgan kunlar» taqriz - risolasida Abdulla Qodiriy qahramonlarini «suvrat» deb ataydi (Chunki, realistlar qahramonlariga suvratni o‘zlarining ahvol ruhiyatlariga qarata qabul qildiradilar. Abdulla Qodiriy turli suvratlar yaratadi. Ammo suvratlar ustida o‘zi fikr yurgizib baho qo‘ya boradi»).
Vohid Zohidovning ba’zi asarlarida «sajiya» atamasi xarakter ma’nosida qo‘llaniladi.
Hozirgi adabiyotshunoslikda, xususan, maktab darsliklari, majmualarida «timsol» atamasi keng qo‘llanilmoqda. «Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati»da (Toshkent-1984, II jild. 231-bet), «Farhangi zaboni tojik» (Moskva, «Sovetskgy ensiklopediya», 1969, II jidd, 363-bet) da timsol surat, naqsh, rasm ma’nosini anglatishi aytilgan. Navoiy asarlari tili lug‘atini tuzganlar timsolning yana bir qancha ma’nolarini keltiradilar.
O‘zbek mumtoz adabiyotida qo‘llanidgan tiynat (tinat) atamasi hozirgi adabiyotshunoslikka ham kirib kelmoqda. Alisher Navoiy adabiy qahramonga qarata «tiynati pokiza», «Ariq tiynatli» iboralarni qo‘llaydi. «Farhangi zaboni tojik» «tiynag» fe’l, tabiat, sirisht, yaratilish ma’nosini anglatishini bildiradi. «Tiynat» so‘ziga «nihod», «fitrat» ham ma’nodoshdir. Alisher Navoiy «nihod», «fitrat»ni tabiat, yaratilish ma’nolarida qo‘llaydi. Boshqacha aytganda, tiynat, nihod, fitrat so‘zlari, «o‘zlik», «asos», «o‘zak» ma’nolarini anglatadi. Biz xarakter haqida gapirar ekanmiz, uning individual, betakror, o‘ziga xos, yaratilishidayoq tabiiylik bo‘lishligini nazarda tutamiz. Tiynat, figrat - xarakter asosi. o‘zagi, moyasi. Adabiy qahramonni «tiynat», «fitrat» iboralari bilan atasak, xarakterdagi «Ijtimoiy munosabatlar “jamuljami»ni diqqatdan soqit qilayotganday bo‘lamiz. Aslida-ku, tiynat, fitrat iboralarida ham ijtimoiy munosabatlar birligi anglashiladi.
Xarakter — insoniy muyaosabatlar yig‘indisi. Insoniy munosabatlar allaqanday, g‘ayrishuuriy tanlov yo‘li bilan asosga, tiynatga yo‘nalinib, kirib boradi. Aksariyat munosabatlar shunchaki, tiyiatdan tashqarida davom etaveradi. Tiynatga dahldor munosabatlar kam, ammo ulug‘vor bo‘ladi. Ota-onaga, yorga, do‘sti sodiqqa, farzandga munosabat tiynatga taalluqli bo‘lishi mumkin. Xulosa shuki, ijtimoiy munosabatlar hamisha ichki harakatda, o‘zgarishda bo‘ladi. Ba’zi munosabatlar tiynatga kirib boradi, ba’zilar o‘zak, asosdan chiqib ketadi. Yashash zavqi shundaki, inson hamisha munosabatlarni qiyoslab, tanlab, baholab, saralab boradi. Tiynatga kirib boradigan munosabatlar insonni ulug‘laydi, ruhini yoritadi. Aksincha, munosabatlarning buzilishi, insonga ruhiy azob beradi, hatto shaxs sifatida yemirilishiga olib keladi. Demak, inson tabiatidagi munosabatlarda harakat, yashovchanlik ruhi bor.
Xarakterning asosi - o‘zlik, tiynat, af’ol, fitrat, «vatan ichra vatan»ni muqaddas xudbinlik, ruhiy-ma’naviy tashnalik nuqtasi, inson va insoniylik asrori, bezovta ruh maskani, tinib-tinchimagan xushyoqar og‘riq makoni deyish joiz. Boshqacha aytganda, barcha ijtimoiy munosabatlar jamuljami hisoblangan xarakterning asosini ruhiy-ma’naviy qadriyat, ilohiy ne’mat belgilaydiki, bu haqda Imom G‘azzoliy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Immanuel Kant, Xeorg Xegel asarlarida yozilgan. Ekzis- tensializm ta’limoti namoyandalari, xususan, Jan Pol’ Sartr ham insonni, uning xarakgerini anglashda an’anaviy qarashlarga suyanadi. Farq shundaki, ekzistensializm ta’limoti namoyandalari insonni anglashda ilohiy qarashni emas, ilmiy qarashni asos deb biladilar. «Inson qandaydir insoniy tabiat egasi, - deb yozadi Jan Pol Sartr. - Ana shu «insoniy» tushuncha hisoblangan insoniy tabiat hamma odamlarda bor. Bu esa har bir alohida inson faqat «inson» degan umumiy tushunchaning xususiy hodisasi ekanligini bildiradi. Kantdagi mana shu umumiylikka ko‘ra, yovvoyi odam - tabiiy inson ham, burjua ham bir xil ta’rif bilan izohlanadi, bir xildagi asosiy sifatlarga egadir. Binobarin, bu yerda ham inson mohiyati biz tabiatda uchratadigan uning tarixiy mavjudligidan oldinroq sodir bo‘lgan ekan».
Mumtoz adabiyotda, XX asr adabiyotida xarakter mohiyatini bexato anglash uzluksiz davom etgani holda sho‘ro adabiyotida xarakterni sayoz anglash va talqin qilish paydo bo‘ldi. Bunday nazariy chalkashlikning ildizi, avvalo Marks va Engels asarlarida ko‘rindi. K.Marks «Feyerbax to‘g‘risida tezislar»ining 6-bandida: «...insonning mohiyati ayrim individga xos bo‘lgan abstrakt emasdir. Haqiqat holida u barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir», - deb yozgan.
Sho‘ro adabiyotshunoslitida, xususan, o‘zbek adabiyotshunosligida xarakter muammosi bir yoqlama - ijtimoiy munosabatlar majmuyi sifatida o‘rganildi. Matyoqub Qo‘shjonov tadqiqotlari yaratila boshlaganidan keyin ham xarakter haqidagi bir yoqlama fikrlarni aytish davom etdi. Bora-bora olimning maqolalari tilga tushdi, ilmiy-adabiy jamoatchilik diqqatini jalb etdi. Tanqidchi tilini uzun qilgan, jamoatchilik oldida obro‘sini oshirgan asosiy omil uning ilmi, mushohadasining kengligidir. «Yaxshi asarning xislatlarini ko‘rsatish uchun qay darajada did va mushohada kerak bo‘lsa, zaif asarning nuqsonlarini ko‘rsatish uchun ham shu darajada, balkim undan ham o‘tkirroq did va mushohada kerak bo‘ladi... Tanqidchi inkor qilib bo‘lmaydigan dalillarga suyanishi kerak bo‘ladi, toki uning fikrlarini yozuvchi tan olsin, kitobxon ishonsin. Dalilsiz tanqid quruq safsatadan boshqa hech narsa emas», - deb yozadi M.Qo‘shjonov. Olimning ilk kitobi «Masterstvo izobrajeniya xarakgerov v romanax Aybeka» (1959) deb ataladi. Keyinchalik u «Hayot va mahorat» (1962), «Jizn, xarakteri, masterstvo» (1963), «Oybek mahorati» (1965) kitoblarini yaratdi. Bu asarlar ruhi, ularda ko‘tarilgan muammolar, xususan, xarakter yaratish masalasi o‘zbek ada- biyotshunosligiga chuqur singib bordi. Yosh yozuvchilar, adabiyotshunosu tanqidchilar M.Qo‘shjonov qarashlari asosida xarakter yaratish muammosiga jiddiy e’tibor berib shakllana boshladilar.
Matyoqub Qo‘shjonovning o‘zbek tanqidchiligidagi katta xizmati shundaki, u sotsialistik realizm metodi, kommunistik mafkura adabiyot va adabiyotshunoslikda hukmron bo‘lib turgan bir paytda adabiy jamoatchilik va yoshlar diqqatini ilm o‘zaniga yo‘naltirdi. Boshqacha aytganda, ilmiy qarash, fanniy tafakkur mafkuraviy, siyosiy qarashlardan ustun kela boshladi. Matyoqub Qo‘shjonov mafkura maydonining yetakchilari bilan ilmiy qarashlari sohasida ziddiyat, kurashga kirishmadi. Aksincha, olim Oybek romanlarini, xususan, «Qutlug‘ qon»ni tahlil qilar ekan, Yo‘lchining inqilobchi bo‘lib yetishishi jarayonini kuzatadi. Olim tahlillari, kuzatishlari kitobxonni befarq qoldirmaydi. M.Qo‘shjonov «Navoiy» romanini talqin qilar ekan, ilmiy mantiqka, xarakter irodasi yo‘nalishiga e’tibor qaratdi. Uning ilmiy uslubi sotsrealizm metodidagi adabiyotshunoslik - tanqidchilikka, sirtdan qaraganda, zid kelmas edi. Lekin adabiyot sohasidagi mafkurachilar M.Ko‘shjonov qarashlarini qabul qilmas, ulardagi allaqanday ruh, asosga g‘ashlik qilardilar. Jiddiy o‘ylab ko‘rilsa, M.Qo‘shjonov na sotsrealizmga, na partiyaning adabiyot sohasidagi siyosatiga ko‘r-ko‘rona qarshi chiqmasa-da, ilmiy mantiq, olimona iroda yo‘nalishi bilan sotsrealizm, mafkura payini qirqib borar edi. Qizig‘i shundaki, M.Qo‘shjonov kommunistik partiya a’zosi sifatida sho‘ro davridagi bosh yo‘ldan chetga chiqmadi. Aksincha, uning maqola, kitoblarida partiya s’ezdi qarorlari, mafkuraviy da’vatlarga xayrixohlik bildirilar, rasmiy hujjat-maqolalardan iqtiboslar keltirilardi. Shubhasiz, M.Qo‘shjonov bu ishlarni atayin, yuqoridagilarga yoqish uchun qitmagan. M.Qo‘shjonovda ikki qarash o‘zaro kurashar, biri-birini yengishga intilar edi. Ulardan biri kommunist M.Qo‘shjonov qarashlari, bosib o‘ggan hayot yo‘li. M.Qo‘shjonov yoshligidanoq yangi tuzum ruhida tarbiyalanadi, sovet maktabida o‘qidi. Xarakteri jangchi shinelida toblandi.
Matyoqub Qo‘shjonov mohiyati uning ilmiy qarashlari, olimlik olamida ko‘zga tashlaiadi, Ilmiy haqiqatni ochishga intilar ekan, M.Qo‘shjonov fan mantiqiga, dalillar tahliliga beriladi. Ilmiy izchillik, tanqidchilikka sadoqat olimning mafkuraviy-partiyaviy qarashlaridan ustun keladi. Ilmiy faoliyatining asosi - xarakger yaratish muammosi uning o‘z tabatiga ham singab ketgan. M.Qo‘shjonov yarim asr davomida yuzlab maqolalar yozdi, ma’ruzalar o‘qidi, ellikka yaqin kitob yozdi. To‘g‘ri, hozir olim yarattan kitoblardagi hamma fikrlar, qarashlar beistisno zamonaga mos keladi deya olmaymiz. Lekin olimning xarakter haqidagi qarashlari, nazariy tadqiqotlari, bo‘sh asarlarni fosh etib yozgan o‘tli maqolalari hamon qiziqish bilan o‘qiladi.
Olim ijodini sinchiklab kuzatsangiz, qiziq holatlarga duch kelasiz. 50-60-yillarda M.Qo‘shjonov Oybek, Abdulla Qahhor, Abdulla Qodiriy roman, qissalaridagi asosiy xarakgerlarni tahlil qilgan bo‘lsa, keyinchalik yetuk o‘zbek roman, qissalari poetikasini keng ko‘lamda talqin qiladigan bo‘ldi. Mazkur ishlar asosida hamisha xarakterlar talqini masalasi turar edi. Olim xarakter muammosini turli rakurslardan yoritishga intildi: xarakterning barcha tomonlari, masalalarini ochdi. Nazarimizda, M.Qo‘shjonovning xarakgerni anglashdagi tushunchasi quyidagi ta’rifda o‘z ifodasini topganday: «Marksizm-leninizm ta’limoti shuni ta’kidlaydiki, har bir shaxs ijtimoiy hayot mahsulidir. Bu shak-shubhasiz, aksioma. Ammo har qanday jamiyat ham har bir shaxs taqdirini oldindan belgilab qo‘ymaydi. Har bir kishining ijtimoiy hayot negizidan, shuningdek, o‘zining individual xususiyatlaridan kelib chiqadigan, boshqalarnikini takror qilmaydigan, yaxshimi, yomonmi, o‘zining taqdiri, hayot yo‘li bor. Lekin ijtimoiy tuzum kishilar taqdirining mazmunini o‘zgartirib, ma’lum bir yo‘nalishga solib turadi». Mazkur ta’rif xarakter asosi-individual betakrorlik, tiynat, fitratni ham; xarakterda aks etadigan ijgimoiy munosabatlarni ham qamrab oladi, muhimi, sotsialistik realizm metodi adabiyotda hukmron bo‘lgan davr ruhiga ham zid kelmaydi. M.Qo‘shjonov ishlarida sotsrealizm metodi ijodkor erkini cheklashidan zorlanish yo‘q. Ayni vaqtda, olim zinhor sotsrealizm metodiyu mafkuraviy cheklanish doirasida qolib ketmaydi: ilmiy izchillik, masala mohiyatiga kirish M.Qo‘shjonov tadqiqotlarining asosini belgilaydi. Olim Bo‘taboy («Hukm» Said Ahmad), Yo‘lchi («Qutlug‘ qon» Oybek), Navoiy («Navoiy» Oybek), Saida («Sinchalak» A.Qahhor), Otabek va Kumush («O‘tkan kunlar» AQodiriy) xarakterini tahlil qiladimi, masala ildiziga kiradi-qahramon qalbining qa’ridagi asl xususiyatlarnn yuzaga olib chiqadi. Lekin olim mazkur qahramonlar xarakterining asosidagi iymon, insof, halollik, o‘zganing haqiga xiyonat qilmaslik singari fazilatlar asrlar davomida shakllanib borganligini ro‘y-rost aytmaydi. Kitobxonda shunday fikr paydo bo‘ladiki, ijobiy qahramonlar! aslida yaxshi edilar, ular zinhor o‘zgarmaydilar. Yo‘lchini Tantiboyvachcha bebiliska topilgan pulga o‘rgatmoqchi bo‘ladi, Nuri norgul yigit Yo‘lchini buzuqlik yo‘liga tortadi, lekin tabiati toza, iymoni butun Yo‘lchi qing‘ir yo‘llarga zinhor burilmaydi. Muhimi, Yo‘lchi Gulnorni Qora Ahmad panjasidan qutqarib olgach, qiz bilan yakka-yolg‘iz qoladi. Shu paytda ham Yo‘lchini shayton yo‘ldan urmaydi, u nafs rayiga erk bermaydi.
Sotsialistik realizm metodining mohiyati shunday ediki, u ijobiy fazilatlar yomonliklarga qarshi kurashda namoyon bo‘lishini taqozo etardi. Yo‘lchi, Navoiy, Saida singarilar mohiyati salbiy kuchlarga qarshi kurashda ochilmog‘i joiz edi. Mirzakarimboy, Husayn Boyqaro, Qalandarov singarilar ijobiy qahramonlarga nisbatan «charx» vazifasini o‘tashlari yoxud salbiy tomonlari bilan ko‘rinishlari kerak edi. M.Qo‘shjonov talqinni shunday olib boradiki, kitobxon salbiy qahramonlar tabiatida insoniy fazilatlar, o‘rnak bo‘ladigan tomonlar borligini his qila boradi.
M.Qo‘shjonovning xarakterni yoritishdagi o‘ziga xosligi uchta masalada aniq ko‘zga tashlanadi. Olim har bir asarida konkret vazifani belgilab oladi, Boshqacha aytganda, xarakgerni talqin qilishda yurilmagan «yo‘lakcha»dan boradi. «Sinchalak» qissasini talqin qilishga kirishar ekan, munaqqid-olim aniq maqsadni belgalaydi: «Kishi psixologizmini yaratishda A.Qahhor ijodida yana bir muhim xususiyat bor. Bu kishi ichki dunyosining dialektikasini chizishdan iboratdir. Bu ijodiy uslub yozuvchining ba’zi bir hikoyalarida ko‘zga tashlanadi. Uning «Sarob» romanida esa, bu uslub tendendiyasi kuchliroq seziladi. «Sinchalak» povestida bu holat o‘z kamolotiga erishdi». M.Qo‘shjonov «Sarob»ni ham, «Sinchalak»ni ham, o‘zi ta’kidlaganiday, ichki dunyo dialektikasi nuqgai nazaridan talqin qiladi. Lekin «Sinchalak» talkinidagi ruhiy dunyo dialektikasini ochish o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Tadqiqotchi mazkur tadqiqotida yozuvchi kechinmalarini qayta jonlantiradi yoxud kechinmadoshlik yo‘lidan boradi.
Badiiy asarni o‘qish, aslida, uni o‘zi uchun qaytadan ijro etishdir. Kitobxon asardagi voqea, holatlar ishtirokchisiga aylanadi; qahramonlarni jonlantiradi, harakatga keltiradi, ularning gap-so‘zlarini eshitadi, ruhiy holatlarini o‘zida his etadi. B.Tomashevskiy aytishicha, «kitobni o‘qib» biz uni «ichki nutq» shakliga keltiramiz yoxud uni gapirtiramiz, ovoz holiga keltiramiz.
Kitobxon qalbi asar ijro etila boshlagan sahnaga aylandimi, bilingki, qahramonlar ham kitobxon inon- ixtiyoriga o‘tgan hisoblanadi.
Badiiy asarni o‘qish, his qilish kitobxon-talqinchining yozuvchi olamiga kirib borishi jarayonidir. O‘qish, his etish olam hamisha emas, olamning ichida turib fikrlashdir. O‘qish-tadqinchining kechinmadoshlik holatidir. Boshqacha aytganda, badiiy asarni yaratishda yozuvchi ruhidan kechgan holatlar qayta jonlantiriladi. M.Qo‘shjonovning «Sinchalak» nomli tadqiqoti badiiy kechinmadoshlikning aniq qurinishidir. «Sinchadak» asarini yaratgan A.Qahhorni quyosh desak, «Sinchalak» tadqiqoti muallifini oyga tenglashtirish joiz: quyosh nuri oyga o‘tyapti. Oyning o‘ziga xos nuridan bahra oladiganlar qanchadan-qancha?!
Kechinmadoshlik - badiiy asar ruhini his etishdir. Badiiy asardagi voqea, hodisa, qahramonlar yodda saqlanadi, lekii asar ruhi uzoq saqlanmaydi. Kechinmadoshlik ruhini beruvchi talqinchi hamisha o‘zini matnga yaqin tutishi kerak bo‘ladi. M.Qo‘shjonov «Sinchalak» tadqiqotida qissadan ko‘plab iqtiboslar keltiradi. Talqinchining «Sinchalak» matniga bot-bot murojaat qilishi kitobxonga malol kelmaydi. Aksincha, talqinchi qarashlari asar matni bilan ko‘shilib, birlashib o‘ziga xos ma’naviy-ruhiy ozuqa tayyorlaydi.
Matyoqub Qo‘shjonov ijodining betakror tomonidan yana biri shundaki, u hamisha badiiy matnni zaruriy ashyo deb biladi. «Qutlug‘ qon», «Navoiy», «Sarob», «O‘tkan qunlar», «Dunyoning ishlari», hatto «Odam qanday toblandi» asarlari haqidagi taqriz-tadqiqotlarda matn tahlili yetakchilik qiladi. Matnga yaqin bo‘lish - M.Qo‘shjonov asarlarining hayotiyligini, jozibasini belgilaydi. M.Qo‘shjonov nega sotsrealizm qonun-qoidalari doirasida qolib ketmadi, nega mafkuraviy da’vatlarga berilmadi? Olim hamisha jonli holat - badiiy matnga suyanib ish olib bordi. M.Qo‘shjonov yozishga emas, yozishdan oldingi holat - uqish, anglashga jiddiy e’tibor beradi. Nazarimda, M.Qo‘shjonov talqin qiladigan asarlari matnini yodlash darajasida o‘zlashtiradi.
«Munaqqidlik va adabiyotshunoslikka kirishimda o‘zimga yo‘l tanladim deb o‘ylayman. Moskvada o‘qigan paytlarimda matn ustida ishlashni o‘zimga shart qilib qo‘ydim. Shu maqsadda asarni o‘qib, «asar» yaratishga urindim. Aksariyat hollarda biror hikoyani 1-2 marta o‘qiyman-da, kitobni yopib o‘sha asarni qayta yozaman. Keyin asl matn bilan so- lishtiraman va yo‘l qo‘ygan kamchiliklarimni anglab olaman. Kamchiliklarimni hisobga olib ikkinchi marta yozishga o‘tiraman va yana matnga solishtiraman. Ko‘nglim to‘lguncha bu jarayon davom qiladi. Shu yo‘sinda matnga nisbatan muhabbat tuyg‘usi shakllandi menda. Asarni tahlil qilganda asl ma’noga nisbatan har bir so‘z, har jumla, har bir tinish belgisining o‘rni qay darajada ekanini anglaydigan bo‘ldim. Mening ilk bora «Zvezda Vostoka» jurnalida e’lon qilingan «Formirovaniye xaraktera» nomli maqolam shu uslubda yaratilgan. Hanuzgacha men shu uslubga sodiqman...
Men 50 yil davomida 40 ga yaqin kitob va risolalar, 500 ga yaqin maqolalar e’lon qildim. Umuman olganda, men ijodimdan qanoatlanaman... Menda qanoat hosil qilgan asarlarim asosan matn tahliliga bag‘ishlangan».
Sho‘ro davri o‘zbek tadqiqchiligida matnga beparvo munosabatda bo‘lish avj oldi. M.Qo‘shjonovga o‘xshash bir necha tanqidchilar matnni uqish, tahlil qilishni muqaddas bildilar. Olim badiiylik darajasiga yetmagan matnlarni tahlil qilishda ham shijoat ko‘rsatdi. Matnning badiiy emasligini aytish uchun bilim, uquv, mahoratdan tashqari jasorat, fidoyilik bo‘lishi kerak. M.Qo‘shjonov o‘z ijodi davomida qanchadan qancha matnlarning badiiy emasligini, emotsional ta’sirdan yiroq ekanligini ro‘y-rost aytdi. Mana shunday vaziyatda tanqidchi uslubining asosiy xususiyatlari ko‘zga yaqqol tashlanadi. Xo‘sh ular nimalardan iborat? Birinchidan, tanqidchining dadilligi, mas’uliyat burchini teran his qilishi. Zaif asarni hamma, jumladan, tanqidchilar ham o‘qiydi. Lekin ba’zi tanqidchilargina zaif asarning ojizligini ochiq-oydin aytadi. Boshqacha aygganda, tanqidchi ko‘ra-bila turib o‘zini o‘tga uradi, jangga kiradi. Yozuvchi ham odam, o‘z sha’ni uchun kurashadi. Qolaversa, yaxshimi - yomonmi asar-yozuvchi farzandi. Hatgo qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im, tipratikon yumshog‘im degan ekan. Tanqid qilingan asar muallifi tanqidchini o‘z dushmani deb biladi. Shunday ekan, jang maydoniga kirish, xudbinona o‘ylaganda, o‘ziga dushman orttirish kimga zarur? Tanqidchining asli haqiqatni dadil, ro‘y-rost aygishi, jangovarligi bilan taniladi. Jangovarlik tanqidchining bosh belgisi emas. Shunday tan- qidchilar bo‘lganki, jangovorligi bilan tanilgan bo‘lsa-da, tanqid qilinayotgan asar haqida asosli fikr-mulohaza aytolmay mulzam bo‘lgan. Matyoqub Ko‘shjonov nafaqat jangga dadil kiradi, u raqibi kuragini yerga tekkazadi: shunday dalil, isbotlar keltiradiki, kitobxon asarning zaif ekanligiga ishonadi. Tanqid qilinayotgan asar muallifi, tilida bo‘lmasa-da, dilida tanqidchiga tan beradi. Tanqidchini g‘alabaga olib kelgan asosiy omil uning bilimi, mushohadasining kengligidir. M.Qo‘shjonov Yu.Shomansurning «Qora marvarid», Sayyoriing «Hulkar» qissalar to‘pla- mini, Mirmuhsinning bir qancha asarlarini, Ibrohim Rahimning «Odam qanday toblandi» romanini asosli tanqid qilgan. I.Rahim romanining tanqidi uchun munaqqid g‘aroyib usul tanlagan. U yozuvchini maydonga taklif qilgan, fikrlarini ochiq xat shaklida, betga aytganning zahri yo‘q qabilida ifoda etgan. Dalil sifatida M.Qo‘shjonovning «Davr talabi va ijod mas’uliyati» (Ibrohim Rahimga ochiq xat) maqolasidan ko‘chirma keltiramiz:
«Siz suddan keyin uni («Odam qanday toblandi» romanining qahramoni Erkin haqida gap boryapta - A.R.) katta qurilishga ketayotgan yo‘lovchilarga qo‘shib qo‘yasiz. Mana o‘sha satrlar. «Orqamdan gruzovik keldi. Kuzovda besh-olti odam. Meni o‘z yonlariga taklif qilshdi. Qayoqqa borishlarini ham so‘ramay ularga qo‘shilib oldim».
Nega yo‘lovchilar uni taklif qilishdi? Yo‘lda boshqalar ham bor edi-ku! Nega u surishtirmasdan mashinaga chiqadi? Nahotki uning uchun qayoqqa ketishning farqi bo‘lmasa? Telba odamlargina shunday qilishi mumkin. Siz «qahramonning holati shunddy edi» dersiz. Unday bo‘lsa, qani o‘sha holat tasviri? Ko‘ramizki, qahramonning xatti-harakati uning ichki ruhiyasidan uzoqda. Siz uni GRES qurilishiga jo‘natmoqchisiz, uni yo‘lga chiqardingiz, yuk mashinasini to‘xtatdingiz, ichidagi odamlarga taklif qildirdingiz, uni mashinaga chiqarib qo‘ydingiz... Manzilga yetib borgach ham taklif qilganlar «biz bilan ishlayverasan...» deyishdi. U «eng shimarib ishga» tushadi. Qahramoningiz buncha oson кo‘nuvchan bo‘lmasa?!...».
Munaqqid nazariy lavhalar yaratadimi, adabiy sharhlar bitadimi, taqriz yozadimi, hamisha xarakter muammosini diqqat markazida tutadi. M. Qo‘shjonovda ziyrak odamlarga xos his etish (intuitsiya) tuyg‘usi kuchli. 70-yillarda u interpretatsiya ta’limoti kuchayayotganini his qildi, ma’no badiiy asardagi asosiy mohiyat ekanligini angladi. 1974 yilda yaratgan asarini «Ma’no va mezon», 1977 yilda chop etgirgan to‘plamini «Mohiyat va badiiyat» deb atadi. «Ma’no va mezon» kitobida. eng ko‘p qo‘llangan so‘z «ma’no»; «umuman ma’no izlab topish»; «katga ma’no baxsh etmasdan»; «qissalarda ma’no bordek sezilsa»; «Ma’noning shu xilda tarqoq bo‘lishi ham ma’nosizlikning bir ko‘rinishidir»; «Tarixdan ham ma’no izlash zarur»; «degan ma’no chiqarayotgandek bo‘ladi»; «shu ma’noda asar yaxshi niyat bilan yozilgan».
M.Qo‘shjonov ma’no haqida ko‘p gapiradi-yu, fikrni talqinu baholashga emas, asar g‘oyasiga keltirib bog‘laydi. Lekin ba’zan olimdagi ichki sezish talqinning muhim o‘zagini anglaydi:
«Demak, har bir asarga va har bir obrazning talqiniga konkret shu obraz ma’nosi, umuman asar ma’nosi, unda tasvirlanayotgan go‘zallik talabi nuqtai nazaridan yondashilsagina to‘g‘ri xulosa chiqarish mumkin».
Qarangki, XX asrning 70-yillarida M.Qo‘shjonov to‘lib-toshib ijod qilayotgan, tadqiqotlar yaratayotgan paytda G‘arbiy Yevropa, anglo-amerika adabiyotshunosligida retseptiv estetika, gsrmenevtika, aksiologiya, strukguralizm hakida yangidan-yangi nazariy-metodologik qarashlar taraqqiy etayotgan edi. M.Qo‘shjonov xorijdagi adabiyotshunoslik, estetikaning ilg‘or yutuqlaridan to‘la xabardor emas edi. Lekin u ma’no va mezon, qalb va qiyofa, matnda so‘zning o‘rni, vazifasi haqida shunday qarashlarni bildirdiki, ular strukturalizm. ekzistensializm singari qarashlar bilan uyg‘unlashib ketdi. Olimning bunday ziyrakligi, nazariy qarashlar ildizini ko‘ra bilishi uning o‘ziga, o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligiga katta naf keltirdi. M.Qo‘shjonov o‘z kuchi, imkoniyatlarini yaxshi bilardi. U «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 3 va. 10 maydagi sonlarida «Yelkam yer ko‘rmadi» maqolasida yangilikka intilish, ilmiy teranlikka yo‘nalish hamishalik yo‘ldoshi bo‘lganini yozadi.
M.Qo‘shjonov usluban tarkibshunos (strukturalist) munaqqid edi. O‘zining e’tiroficha, «matn tahlili, birinchidan, so‘zni his qilish, uning o‘rni, vazifasi, ma’no yukini aniqlash imkonini beradi. Ikkinchidan, matn mohiyatini anglash - yozuvchi kechinmalarini qayta his qilish. Uchinchidan, matndagi so‘z, ohang, pafosni anglash - asar yutug‘i, kamchiliklarini aniq-tiniq ko‘rish kaliti.
M.Qo‘shjonov hayotining so‘nggi 14 yili Mustaqillik davrida kechdi. Bu davrda u o‘z qalbini «O‘zbekning o‘zligi», «A.Qodiriy - erksizlik kurboni», «Abdulla Oripov» singari ilmiy, «Dagish”, “Armon”,”Alam”, “Diydor” singari asarlarida to‘laligicha ifadalay oldi.
U.Normatov, A.Rasulov, B.Sarimsoqovlarning adabiy-tanqidiy qarashlari
Umarali Normatov 1931 yil 3 yanvarda Fargʻona viloyati Beshariq tumanidagi Rapqon qishlogʻida tugʻilgan. Toshkent Davlat universitetining (hozirgi Oʻzbekiston Milliy universiteti) filologiya fakultetida (1952–1957), soʻng aspiranturasida (1959–1962) taʼlim olgan. 1962 yildan Milliy universitet oʻzbek adabiyoti kafedrasida ishlaydi, filologiya fanlari doktori, professor. 1974–2000 yillari Hozirgi oʻzbek adabiyoti kafedrasiga mudirlik qilgan. Bu yillari kafedrada O. Sharafiddinov, A. Aliyev, A. Rasulov, N. Xudoyberganov, S. Sodiqov, B. Karimov, A. Ulugʻov, R. Qoʻchqorov, D. Quronov, U. Hamdam singari isteʼdodli munaqqid-adabiyotshunoslardan iborat ilmiy jamoa shakllandi; mazkur jamoaning saʼy-harakati tufayli O. Sharafiddinov boshliq milliy tanqidchilik maktabiga asos solindi.
U. Normatov 1957 yildan matbuotda koʻrina boshladi, 500 dan ortiq maqolalari, 50 dan ortiq adabiy-tanqidiy asarlari, darslik, oʻquv qoʻllanmalari chop etilgan. Adabiyotshunos-olimning adabiy-tanqidiy ishlari yaxlit holda zamonaviy adabiy jarayon hamda yangi oʻzbek adabiyoti tarixi, taraqqiyoti masalalariga bagʻishlangan; uning qalamiga mansub milliy adabiyotimizning nodir asarlari tahlili, oʻziga xos talqini, bu adabiyotning oʻnlab namoyandalari adabiy portretlari, nihoyat, yangi oʻzbek adabiyotining oʻziga xos xususiyatlari, taraqqiyot tamoyillariga oid ilmiy-nazariy ishlari ahamiyati adabiy jamoatchilik tomonidan eʼtirof etilgan. Munaqqidning “Nasrimiz ufqlari” (1974), “Yetuklik” (1982), “Qalb inqilobi” (1986), “Qodiriy bogʻi” (1996) kitoblari zamonaviy oʻzbek adabiyotshunosligining yutugʻidir.
Umarali Normatov tanqidchi-adabiyotshunos sifatida mustaqillik yillaridagi milliy adabiy jarayonni qadam-baqadam sinchiklab kuzatib, adabiyotimizda paydo boʻlgan yangicha adabiy-estetik tamoyillarni aniqlash, bugungi adabiy jarayonning nazariy muammolarini tadqiq etish yoʻlidan bordi. “Umidbaxsh tamoyillar”, “Tafakkur yogʻdusi”, “Qahhorni anglash mashaqqati”, “Koʻngillarga koʻchgan sheʼriyat”, “Ustoz ibrati”, “Ijod sehri”, “Ijodkorning daxlsiz dunyosi” kitoblari, matbuotda eʼlon etilgan yuzlab adabiy-tanqidiy maqolalari ayni shu muammolarga bagʻishlangan.
Umarali Normatov 1991 yildan umumtaʼlim maktablari uchun tubdan yangilangan adabiyot dasturi va darsliklari yaratish boʻyicha mualliflar guruhiga rahbarlik qildi, 5,9, 11-sinflar uchun darslik, qoʻllanmalar muallifi sifatida qatnashdi; uning ishtirokida oliy oʻquv yurtlari uchun “XX asr oʻzbek adabiyoti tarixi”, “Yangi oʻzbek adabiyoti” kitoblari yaratildi.
U. Normatovning adabiyotshunoslik, taʼlim-tarbiya sohasidagi xizmatlari munosib taqdirlangan. U Oʻzbekiston Respublikasi Fan arbobi (1981), Oʻzbekiston Davlat mukofoti laureati (1989); Oʻzbekiston Respublikasi Xalq maorifi aʼlochisi nishoni (1992), “ToshDU mohir pedagogi”(1998) unvoni sohibi. Adabiy-tanqidiy maqolalari uchun “Sharq yulduzi”, “Guliston”, “Tafakkur” jurnallari mukofotlarini olgan.
Umarali Normatov adabiy tanqidchilik faoliyatini 1957-yildan boshlagan, hozirgacha 20 dan ortiq kitobi, 500 dan ortiq maqola, taqdizlari bosilgan. Adabiyotshunos olimning faoliyati yaxlot holda zamonaviy adabiy jarayon hamda yangi õzbek adabiyoti tarixi, taraqqiyoti masalalari yechimiga yõnaltirilgan.
1962-yilda filologiya fanlari nomzodi, 1978-yilda filologiya fanlari doktori ILMIY darajasini olgan. “Nasrimiz ufqlari”, “Yetuklik”, “Qalb inqilobi”, “Qodiriy boği”, “Umidbaxsh tamoyillar” singari asarlarida yangi õzbek adabiyoti, uning namoyandalari ijodining mühim tomonlari yoritib berilgan.
Umarali Normatov 1991-yildan umumta’lim maktablari uchun tubdan yangilangan adabiyot dasturi va darsliklari yaratish bõyicha mualliflar guruhiga rahbarlik qildi, 5, 9,11-sinflar uchun darslik, qõllanmalar muallifi sifatida qatnashdi. Uning ishtirokida oliy õquv yurtları uchun “XX asr õzbek adabiyoti tarixi”, “Yangi õzbek adabiyoti” kitoblari yaratildi.
U.Normatov adabiyotshunoslik, ta’lim-tarbiya sohasidagi xizmatlari uchun munosib taqdirlangan. U Õzbekiston respublikasi Fan arbobi, Õzbekiston davlat mukofoti laureati, Õzbekiston respublikasi xalq maorifi pedogogi unvoni sohibi. Adabiy-tanqidiy maqolalari uchun “Sharq yulduzi”, “Tafakkur”, “Guliston” jurnallari mukofotlarini olgan.
“Qodiriy mõjizasi” kitobi orqali õquvchi olimning qalb haroratini his etadi, zavq-shavqqa tõla hayajonli adabiy-ilmiy tahlillarga guvoh bõladi. Albatta, olim bu kitobni bir-ikki yıl ichida yoki bir õtirishda yozgan emas. Abdulla Qodiriy hayoti va ijodining barcha qirralarini, adibga munosabat bildirgan ilmiy asarlarni õrganish, tadqiq etish – uzoq davom etgan mashaqqatli ish. Umarali Normatov bu ish bilan umri davomida mashğul bõldi.
Õrni kelganda izlanishlarini, kuzatishlarini qoğozga tushirdi. Agar diqqat qilinsa, U.Normatovning vaqtli matbuotda bosilgan maqolalarining soni besh yuzdan kõp, alohida nashr qilingan kitoblari soni yigirmadan ortiq. Ammo, mening nazarımda, “Qodiriy mòjizasi” – bu mutlaqo õzgacha, zavq-shavq bilan, tõlib-toshib, mehr-muhabbat yozilgani jihatidan barchasidan ajralib turadi. Kitobning “Qodiriy boği” deb nomlagan dastlabki
Bõlimida adibning hayot yõlini, boshidan õtgan yaxshi-yomon kunlarni, olim u yashagan murakkab adabiy-ijtimoiy muhit ruhini, uning atrofida kechgan iğvoyu malomatlar mohiyatini chuqur his etib yozadi: “Qamoqda, tergov paytida ustiga bõhtondan iborat ayblar qõyilganda, ayniqsa, hamkasblarining yuzsizlarcha munofiqlik qilganini kõrganda adib qanday ahvolga tushganini, bu imoni butun, õta Halil, rostgõy, mard yiğit
Qalbida qanday tuğyonlar kechganligini hayolan tasavvur qilish mumkin. Agar õsha keskin dramatik ruhiy holat tõla tiklansa, shekspirona tragediya tuğilishi aniq”. Bunday fikr-mulohazalarni manbalarni chuqur õrgangan va adibning ruhiy va psihologik holatini hayolan tugal tasavvur qilgan odamgina yoza olası.
Umarali Normatov yozuvchining asarlarini va arxiv hujjatlarini, mavjud ilmiy tadqiqotlar hamda biografik malumotlarni qayta nazardan õtkazadi, yozuvchi dunyosini, ham iste’dodli ijodkor, ham õz zamonasining ziyolisi sifatidagi xususiyatlarini teran tushunadi. Adib dunyoqarashi shakllangan muhitga, ta’lim-tarbiya maskanlarining saviyasiga tõğri tashxis qõyadi, bir qancha chigal masalalarga oydinlik kiritadi. Olim muayyan muammo istifa FIKR yuritar ekan, õz talqinlarida ijod psixologiyasiga, inson tabiatiga xos barcha xususiyat va mayllarni inobatga oladi.
Kitobdan õrin olgan “Õtgan kunlar”ning ma’no va badiiyat jilolariga, “Mehribdan chayon” va “Obid ketmon” asarlarining yangicha talqinlarida bağishlangan sahifalarda ham olimning qalb harorati ufurib turadi.
Umarali Normatov adabiy tanqidchilik haqida
So‘z san’atining mehrigiyosimi yoki taqdir taqozo­simi, umr yo‘ldoshim Veneraxon ham filolog – uzoq yillar maktabda adabiyotdan dars bergan, hozir nafaqada, oilada eng faol kitobxon. Uning ta’sirida beshta sing-lisi – barchasi filolog bo‘lib yetishdi. Bojalarimizdan biri mashhur adabiyotshunos Begali Qosimov, yana biri zukko bilimdon tilshunos Mahfuzillo Rahmonov. Qizim Shoira filologiya fanlari nomzodi, oliy o‘quv yurtida dotsent. Uch o‘g‘lim boshqa kasb egalari bo‘lsa-da kitobsevarlikda ota-onalaridan qolishmaydi. Shavkat Rahmonning to‘ng‘ich qizi Nodiraxon xonadonimizga kelin bo‘lib tushgan, sakkiz yashar nabiramiz Nasima hozirdan yurgan yo‘lida she’r to‘qiydi Ustozu shogirdlar, hamkasblar o‘z yo‘liga. Do‘stu birodarlarim, ulfatlarimning ham deyarli barchasi adabiyotga daxldor odamlar. Tabiiyki, xonadonimizdagi davra suhbatlarining bosh mavzusi – Adabiyot. Mana, yarim asrdan oshibdiki, deyarli har kuni biznikida majolis-un nafois.
Salkam yetmish yildan beri dastavval adabiyot shaydosi bo‘lib, adabiyot bo‘yicha ta’lim olib, so‘ng filolog-adabiyotshunos, munaqqid sifatida adabiy davralarda yurib, adabiyot haqida betinim o‘y surib, u-bu narsalar bitib, talabalarga dars berib, so‘z san’ati insoniyat yaratgan, aniqrog‘i, Alloh bandalariga in’om etgan noyob ne’mat, sirli-sehrli xilqat ekaniga takror-takror iqror bo‘ldim. Har gal chinakam san’at asarini o‘qiganda, tomosha qilganimda hayratdan o‘zimda yo‘q yayrayman, bir necha kun o‘zimga kelolmay yuraman. Shu yoshimda ham bolalikdan qolgan bu odat meni tark etgani yo‘q. Shunday noyob mo‘jiza bilan tanishmay, bu dunyodan o‘tib ketish odam zoti uchun katta yo‘qotish-ku, deb qo‘yaman o‘zimga o‘zim. Ko‘ngilga shu xil tuyg‘u solgani, so‘z san’atiga mayl, mehr uyg‘otgani, rizqimni shu sohadan bergani uchun Yaratganga shukronalar aytaman. Inson faoliyatidagi hech qaysi soha adabiyotchalik sir-sinoatga boy emas, inson va uning tabiati, qismati, qalbi, ruhiyati to‘g‘risidagi haqiqatni kashf etishda hech bir soha so‘z san’ati bilan bo‘ylasha olmaydi, uning o‘rnini bosolmaydi.
Fandagi buyuk ixtiro, kashfiyotlarni, chunonchi, nisbiylik nazariyasini Eynshteyn bo‘lmasa, boshqa bir daho olim yarataverishi mumkin. San’at, adabiyotdagi buyuk kashfiyotlarning tug‘ilishi esa nihoyatda shaxsiy-individual xususiyatga ega. “Gerniki”ni faqat Pikasso, “Uliss”ni faqat Joys, “O‘tkan kunlar”ni esa faqat Qodiriygina yaratishi mumkin. San’atning boshqa turlarini aslo kamsitmagan holda, badiiy adabiyotning imkoniyatlari beqiyosdir, desam mubolag‘a bo‘lmas. Masalan, rangtasvir, arxitektura, musiqa, kino bajarishi mumkin bo‘lgan vazifalarni yozuvchi, shoir so‘z san’ati orqali ado etaverishi mumkin. San’at asari yaratish uchun ko‘pdan-ko‘p ashyo, asbob-uskunalar kerak. Elektr energiyasi bo‘lmasa, kino – hech narsa. Badiiy ijod uchun esa qalam bilan qog‘oz bo‘lsa bas. Hatto ular bo‘lmaganida, og‘zaki tarzda ham yaratilaveradi. Badiiy ijod ana shunaqa noyob xilqat Uni ardoqlamay bo‘ladimi axir!
Boz ustiga, inson faoliyatiga oid sohalar ichida so‘z san’atichalik tutqich bermaydigan, qolip-qoidalarga tushmaydigani yo‘q. Jahonda o‘tgan, bugun qalam tebratayotgan har bir chin ijodkor, ular qalamiga mansub har bir chin asar o‘zicha bir dunyo; yangi asari bilan ijodkor har gal yangicha yo‘l, usul, “qoidalar” kashf etadi. Buning ustiga, ijodkor shaxsidek sirli, sehrli ajabtovur zot boshqa soha odamlarida topilmasa kerak. Alloh inson zotiga xos jamiki kuchli va zaif, ziddiyatli, mo‘jizakor sifatlarni mujassam etish uchun yozuvchilik iste’dodini, shoiru yozuvchilarni yaratgan bo‘lsa ajab emas. O‘zingiz o‘ylab ko‘ring, Alloh o‘zining mislsiz qudratini namoyon etish uchun bu yorug‘ olamni, koinot javhari sanalmish insonni yaratgan. Qarangki, yozuvchi-san’atkor balki Allohning shu yaratuvchilik sifatiga taqlidan so‘z orqali insonni, to‘g‘rirog‘i, inson timsolini yaratishga jur’at etadi.
Abdulla Qodiriydek birgina mislsiz iste’dod sohibi yaratgan badiiy kashfiyotlarni eslaylik. Yusufbek hoji, O‘zbek oyim, Otabek, Kumush, Zaynab, Anvar, Ra’no, Solih maxdum, Obid ketmon singari tirik insonlarni – o‘zbekning rang-barang tabiatli farzandlari siymosini ayni tirik, balki tiriklardan tirikroq odamlar kabi gavdalantirish chindan-da mo‘jiza, axir!
Adabiyot ilmi badiiy ijod tabiati, ijodkor shaxsi, ijod psixologiyasi bobida ko‘p ishlar qildi, qilyapti. Ammo ular mutlaqo yetarli emas. Bu borada chin kashfiyotlarga ko‘ra chalg‘ishlar, har tomon og‘ishlar mo‘lroq. Insoniyat hali ulkan iste’dodlar xizmatini munosib qadrlash darajasiga ko‘tarilgani yo‘q. Biz hanuz chinakam iste’dod sohiblari bilan bu sohaga da’vogar tamagir, havaskor kosiblarning farqiga yeta olganimizcha yo‘q.
O‘tgan asr boshlarida, ko‘p asrlik adabiyotimiz tub yangilanish yo‘liga kirgan kezlari “Adabiyot nadir?”, “Teatr nadir?” degan savollar qatori “Tanqid nadir?” degan masala ham ko‘ndalang qo‘yildi. Shunda, taraqqiyparvar ijod ahli vakillaridan biri, o‘zbek jadidlarining otasi Behbudiy adabiy tanqid haqidagi maqolasida hayot-mamot ahamiyatiga molik savolga javob axtarib “tanqid saralamoqdir” degan oqilona javob topdi. Darhaqiqat, adabiy tanqidning bosh vazifasi, asl funksiyasi adabiy jarayonni sinchiklab kuzatib, bilimdonlik, nozik did, farosat, bundan ham muhimi, xolislik bilan yondashib, undagi, ya’ni katta oqimdagi xas-xashaklar orasidan chinakam badiiy kashfiyotlarni, chin iste’dodlarni topa bilish, kashf etish, ularga odilona baho berish, chin asarlarning chin nafosati, asl mohiyatini ochib berishdan iborat ekani o‘sha kezlardayoq ayon edi. Milliy tanqidchiligimizning ilk bosqichida Vadud Mahmud, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va Oybeklar ayni shu yo‘ldan bordilar…
Afsus, ming afsus, totalitar rejim hamma jabhani, jumladan, adabiyotga rahnamolikni qo‘lga olganidan keyin bu xayrli tamoyil barbod bo‘ldi, tanqid maydonida qiyomat qo‘pdi. Ulkan milliy uyg‘onish tufayli qad rostlay boshlagan sog‘lom adabiy jarayonda paydo bo‘lgan har bir yorqin iste’dod, chin badiiy kashfiyot deyishga arzigulik har bir asar, Abdulla Qahhor so‘zlari bilan aytganda, nayza ko‘tarib qarshi olindi; Cho‘lpon, Qodiriy, Fitratlar qismati, Cho‘lpon she’riyati, “O‘tkan kunlar”, Fitrat dramalari, “Sarob”, “Qutlug‘ qon”, “Navoiy”, “Jaloliddin”, “Qo‘shchinor”, keyinroq “Tobutdan tovush”, “Yulduzli tunlar” tevaragida kechgan mash’um mashmashalar, adabiy jaholat, to‘g‘ridan-to‘g‘ri demagogiyadan iborat kampaniyalar yaqin kechmishimizning eng kirlik – qora kunlari tarzida tarixda qoldi.
Istiqlol yillarida ko‘p xayrli ishlar qatori bu jabhadagi xatoliklar bartaraf etildi, adolat tik-landi. Tanqidchilikda demagogiyaga yo‘l ochadigan mus-tabid mafkura, adabiy siyosatning ildizi qirqildi.
Afsuski, bugungi tanqidchiligimizda ham “sara­lamoq” bobidagi ojizlik, oqsoqlik butunlay bartaraf etilgani yo‘q, u boshqacha ko‘rinishlarda davom etyapti. Bir vaqtlar Abdulla Qahhordek talabchan adib: “Adabiyot daryosi qurib-qaqshab yotgandan ko‘ra, loyqa bo‘lsa ham to‘lib oqqani ma’qul, bo‘tana oqim ham oxir-oqibat tinadi-da axir” degan edilar. Hozir bizda shunday jarayon ketyapti: Istiqlol bergan erkinlik tufayli milliy adabiyotimiz daryosi to‘lib-toshib oqyapti, bu oqimda xas-xashaklar, ko‘pigu quyqalar behisob. Didli kitobxon hafsalasini pir qiladigan xashaki “ijod namunalari” bilan barobar, gavharga arzigulik badiiy topilmalar ham yo‘q emas. Bugungi adabiy jarayonni sinchiklab kuzatib, astoydil saralansa, adabiyotimizning hozirgi kuni va ertasiga umid uyg‘otadigan hayotbaxsh tamoyillarni o‘zida mujassam etgan ijod namunalari ham mavjud ekaniga amin bo‘lamiz. Hamkasblarimga og‘ir botsa ham bir gapni dangal aytay: tanqid adabiy jarayondan ortda qolyapti. So‘rab, surishtirishlar shundan dalolat berayotirki, keyingi o‘n yil ichida, jahon adabiyotini qo‘ya turaylik, o‘zimizda e’lon etilgan asarlarni to‘la-to‘kis o‘qib, kuzatib borgan birorta ham munaqqidni topolmaysiz. Bir vaqtlar shaxsan o‘zim adabiyotimizdagi birorta asarni ham e’tibordan chetda qoldirmay kuzatib, o‘qib borardim. Hozir ham imkon boricha harakat qilaman, ammo hammasiga ulgurolmayman. Ehtimol, shu yoshda men uchun bu hol uzrlidir. Ammo yoshroq munaqqidlarni bu borada aslo kechirib bo‘lmaydi. Tanqid maydonida turgan, o‘zini munaqqid sanovchi azamat uchun bu mashaqqatli yumush majburiydir. Adabiyot daryosida g‘avvos kabi suzmay, oqimdagi hamma narsalardan yaxshi xabardor bo‘lmay turib, uni saralash aslo mumkin emas. Afsus, ming afsus, sohilda turib olib oqim xususida xayolan, taxminan hukm chiqarishga urinishlar, nolishlar ko‘zga tashlanayapti. Bir vaqtlar ulug‘ bir rus adibi afsus-nadomat bilan, yaxshi munaqqidlarning e’tiborsizligi, hafsalasizligi tufayli qanchadan-qancha noyob iste’dodlar, badiiy kashfiyotlar el nazaridan chetda qolib ketayotganini aytgan edi.
Sir emas, bugungi adabiyotimizda jiddiy jonlanish, ko‘tarilish jarayoni ketyapti, bu hol barcha adabiy avlod vakillariga xos, shu bilan barobar, milliy adabiyotimiz dargohiga yangi bir navqiron avlod shitob bilan kirib kelayotgani quvonarli hol. Ularning minbarlardagi ilk chiqishlarini, matbuotdagi ilk hikoya, she’rlarini, ilk to‘plamlarini o‘qib ko‘ring-a, ularni bundan 20-30 yil burun adabiyotda paydo bo‘lgan yosh ijodkorlar mashqlari bilan solishtirganda, bugungi navqiron avlodning bo‘yi bir necha barobar baland ekaniga iqror bo‘lasiz. Shu yil aprel oyida Farg‘ona viloyatida o‘tgan adabiyot bayrami kunlari yosh shoir va nosirlarning chiqishlari ko‘plar qatori meni ham lol qolirdi. Ayniqsa, Marg‘ilondagi pedagogika kollejida o‘tgan adabiy anjumanda yoshlar o‘qigan she’rlar Erkin Vohidov, Anvar Obidjon, Iqbol Mirzodek taniqli Xalq shoirlari qatorida turib, minbardan she’r aytishning o‘zi bo‘lmaydi! Zalda Xalq shoirlariga qanday olqishlar yog‘dirilgan bo‘lsa, yoshlarning she’rlari ham o‘shanday gulduros qarsaklar bilan qarshi olindi. Yana bir ajib holat. Yosh shoir, shoiralarning ayrimlari ona tilida aytgan she’rlarini o‘z tarjimasida rus, ingliz, nemis va yapon tillarida o‘qidi! Tarjima bo‘yicha mutaxassislar ular haqida iliq gaplar aytdi.
Qisqasi, 30-40 minutga mo‘ljallangan anjuman uch yarim soatga cho‘zildi. Birorta odam ham zalni tark etmadi. Tantanadan so‘ng alohida-alohida ijodiy gurunglar yana uzoq vaqt davom etdi. Shaxsiy suhbatlar chog‘i yoshlar orasida, she’riyat bilan barobar, hikoya, qissa, drama, hatto roman yozganlari, adabiy tanqid bilan qiziqadiganlari ham borligi ma’lum bo‘ldi.
Bunday manzarani boshqa viloyatlarda ham kuzatish mumkin. Yomon ko‘zdan asrasin, yaqin kelajakda milliy adabiyotimizda mavj urayotgan yangi to‘lqin, albatta, o‘z natijalarini berajak.
Aziz jurnalxon! Navqiron avlod ijodiga oid mulohazalarimni boshqa alohida maqolaga qoldirib turayin-da, shu kungi jo‘shqin oqimdagi javharga teng birgina zarra – Zulfiya Qurolboy qizining “Yoshlik”da o‘tgan yili e’lon etilgan bir hikoyasi talqinini hukmingizga havola etsam.
ONA ShA’NIGA QASIDA
(Bir hikoya talqini)
Jahon adabiyotida hamisha ona-Vatan kabi bosh harf bilan yozilishga loyiq tabarruk Ona zotining mushkul damlarda tuqqan farzandiga beqiyos mehr-muruvvati xususida ko‘p va xo‘b yozilgan. Milliy nas-rimizda ham o‘shalar qatorida turishga loyiq asarlar bor. Ustoz Said Ahmad qalamiga mansub “Ufq” romanidagi Onaxonning gunohkor – qochoq o‘g‘liga nisbatan armon, alam-o‘kinch bilan yo‘g‘rilgan parvonaligi ifodasi adabiyotimizda jiddiy hodisa bo‘lgan edi. Zulfiya Qurolboy qizi “Yozsiz yil” hiokyasida ayni shu yo‘nalishda butunlay o‘zgacha Ona timsolini yaratdi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, hikoyaning syujet qurilishi puxta ishlangan, voqealar tadriji personajlar ruhiy evrilishlari tahlili bilan uyg‘unlikda mohirona ifodalangan. Goh quvonch-taskin, tengsiz umid, goh dard xuruji, azob-uqubat, tahqiru nadomat, goh yilt etgan surur, xayoldagi aldamchi farog‘at, aslida esa adog‘i yo‘q musibatlar bilan o‘tgan ikki bandai ojiz – Ona va o‘g‘il ko‘rgiliklari – butun boshli bir romanga tatigulik beorom daqiqalar, kunlar, oylar, yillar silsilasi birgina hikoya bag‘ridan munosib joy olgan. Hikoyada tig‘iz vaziyatlar bot-bot takrorlanadi va har gal muallif benazir zot – Ona vujudida mujassam beqiyos mehrigiyoning yangi-yangi qirralarini kashf etishga erishadi.
Asar bilan tanish o‘quvchi biladi: Sobir avto­halokat tufayli nogiron bo‘lib qolgan. Bu mudhish falokatning azob, iztirobi o‘g‘lidan ko‘ra ham onaxon – Buvgul xola tani-jonini qovuradi. Hikoya davomida xola vujudini yondirgan otash, xasta o‘g‘il ko‘ngli, oromi deb chekkan zahmatlari alangasi taftini o‘quvchi har doim sezib, his etib turadi. Hayotning turfa nag‘masini qarangki, Sobir shu holda qishloqning tengi yo‘q suluv qizi Marvaridga ko‘ngil bergan, qiz ham, o‘z navbatida, yigitga oshiqu shaydo. Ularning Layliyu Majnun sevgi dostonini eslatadigan ishqiy muloqotlari har qanday tama, hirs va nafs mayllaridan xoli, ikki farishta oshig‘u ma’shuqaning sof qalb talpinishlaridan iborat. Ayni shu jihati bilan asar bugungi zamonaviy adabiyotda urf bo‘lgan ishqiy kechinmalar talqinidan butunlay farq qiladi. Ikki yosh orasida yashiradigan hech qanaqa sir yo‘q. Har ikki tomon ham oradagi mudhish ko‘rgilikdan voqif. Ammo bu hol ularning ko‘ngil mayllariga aslo to‘siq bo‘lolmaydi. Ular bir umrga birga bo‘lishga qat’iy ahd qilganlar. Visol damlarida Sobir dardini butunlay unutadi, yayrab-yashnab ketadi. Qiz ra’yi, istagiga ko‘ra, Onasini qiznikiga sovchilikka borishga undaydi…
Halokat, xastalik, nogironlik asoratlaridan ham ko‘ra mushkulroq dramalar ana shu daqiqalardan boshlanadi. Yigit tomonda johil, qalban so‘qir aka, qiz tomonda esa bag‘ritosh ota ikki oshiq – yoshlar mayliga tish-tirnog‘i bilan qarshi turadilar. Faqat Onaizorgina o‘g‘lon bilan qiz qalbining, qiyosi yo‘q chin muhabbatining yagona himoyachisiga aylanadi. Bilasiz, qishloq muhitida gap yotmaydi. Shaxsiy-oilaviy intim sir darhol oshkor bo‘ladi, har xil g‘iybat, past-baland gap-so‘zlar o‘rmalaydi. Bu hol katta o‘g‘il bilan qiz otasi xurujini alanga oldiradi. Ana shunday tig‘iz damlarda katta o‘g‘il dag‘dag‘alariga, qiz otasi yog‘dirgan malomat toshlari, odamlarning ta’na-dashnomlariga, tahqiru nadomatlariga, qo‘yingki, jamiki balo-qazolarga shu mushtipar Onaxongina mardona qarshi turib beradi. Xasta, ammo chin oshiq o‘g‘lon ko‘ngil mayli uchun har daqiqa jonini, jahonini berishga tayyor.
Nachora, johillar qo‘li baland keladi, Marvaridni yaqin qarindoshi o‘g‘liga zo‘rlab uzatadilar, u qaytib keladi, so‘ng uni oyoq yetmas tog‘ qishlog‘iga unashtiradilar. Oshiq yigit jim turolmaydi, xastaligiga qaramay qish chillasida uning izidan boradi, ma’shuqasining albatta qaytib kelish va’dasini olib, bir dunyo quvonch, yorqin umid bilan qaytadi Endi ham o‘g‘lon, ham Ona ko‘ksida umidsizlik bir dam chekinib, yashash ishtiyoqi jo‘sh uradi.
Afsus, bu quvonchli daqiqalar uzoqqa bormaydi, va’da ushalmay qoladi.
Biz yuqorida o‘quvchini tanishtirish uchun keltirgan voqealar tafsiloti shunchaki quruq hikoya qilinmaydi, balki ruhiy-psixologik holatlar tahlili jo‘rligida kitobxonni larzaga soladigan tarzda beriladi. Hikoyani o‘qiy turib, ruhiy iztiroblar og‘ushida xayolga tolasan kishi: hayotda mo‘jizalar ham ro‘y berishi mumkin-ku! Ehtimol, bedavo darddan ham xavfliroq odamlar – johil, qahri qattiq kimsalar qarshilik qilmaganida, bu ikki yosh qovushganida Sobir butunlay sog‘ayib, to‘kis turmushga qaytishi ham mumkin edi-ku! Axir hayotda shu holda ham totuv yashab o‘tgan juftlik-lar bo‘lgan. Bundan keyingi hijron ifodasi, kundan-kun tanni yemirib borayotgan xastalik azoblarini o‘g‘il va Ona bab-baravar tortadi, ikki vujud bir jon-bir tan bo‘lib yonadi. Hijron alamlari xuddi mumtoz g‘azaliyotimizdagi poyonsiz fig‘onlar kabi avj pardalarda aks-sado beradi.
Galdagi lavha bundan-da hayajonli. Marvarid yangi yil arafasida kelishga va’da qilgan edi. Xas-ta Sobir ma’shuqasini intizorlik bilan kutayotir, ammo undan darak yo‘q. O‘sha topdagi Ona bilan bolaning mohir rassom gavdalantirgandek unsiz dramatik holatlari tasviri ko‘ngillarni zir titratadi. Aniq ko‘rib, his etib turasiz: derazadan ko‘chaga intizor tikilib turgan Sobirning bir mahal yelkalari silkina boshlaydi, Buvgul xola, ko‘ngli vayron holda, o‘g‘liga tomon talpinadi. Shu payt birdan Sobir Ona tomon o‘giriladi. Dunyoning butun dard-alami ko‘zlarida jam Uning qonsiz yuzida yirik-yirik tomchilar dumalaydi. Endi Sobirga hammasi ayon, o‘zining uzoq yashamasligini ham, Marvaridning kelmasligini, keltirmasliklarini ham biladi, biladi-yu, onasidan yashiradi, xuddi onasi undan yashirganday Mashhur “Asror bobo”dagi chol bilan kampirning mudhish sirdan voqif holda, bir-birini asrash niyatida bir-biridan sir saqlash holatini – ko‘ngillarni zir titratadigan vaziyatni eslatadigan, ammo taqliddan butunlay xoli noyob badiiy lavha!
O‘sha mudhish damlarda Ona vujudini kemirayotgan iztirobni bildirmaslikka harchand urinmasin, o‘zini tutolmaydi, bari bir onaligiga borib, o‘g‘li boshini ko‘ksiga bosadi. “Qaynoq ko‘z yoshlar endi uning ko‘ksini kuydirib, yuragiga tomchilar va undan qon bo‘lib, tomirlariga sizib oqardi” deb yozadi hikoyanavis. Bu jumlalarni qalamga tushirish chog‘i muallifning qo‘li titrab turganligini baralla his etasiz.
Bunday tig‘iz san’atkorona chizilgan lavhalarni sharhlash qiyin, har qanday sharh uning asl jozibasini, sehrli ruhini tushirib yuborishi mumkin. Eng muhimi, hikoyanavis personajlarni ana shunday mushkul vaziyatlardan eson-omon olib o‘ta biladi. Bu endi chin san’at mo‘jizasi.
Qarangki, oshiq yigitning hayot shami o‘chay deb turganida ham, hayotga ishtiyoqi, visolga umidi butunlay so‘nmaydi. Ajab, endi mavjud hayotda amalga oshmagan visol hayot-mamot yuzma-yuz kelgan damlarda, kechinmalar jazavasi avjida xayolda, tasavvurda sodir bo‘ladi. Mashrab qismatini yodga tushiruvchi oshiq yigit taqdirida mo‘jiza ro‘y beradi, go‘yo Mashrab yanglig‘ arshning kungurasida yor visoliga erishadi. O‘sha visol chog‘i Marvarid Sobirga qarata asl muddaosini oshkor etadi; faqat uning yuraginigina sevishini, boshqasi aslo qiziqtirmasligini dangal aytadi. “Boshqa hech bir ayol bunday demagan bo‘lardi. Shuning uchun ham uni telbalarcha sevib qoldim-da”, deya onajoniga so‘nggi dil rozini izhor etadi. Visol bazmi chog‘i Onaizor “Baxtli bo‘linglar, iloyim Qo‘sha qarib yuringlar iloyim” deya duo qiladi. Shu so‘zlarni aytayotganida “Buvgul xola o‘kirib yuborishdan bazo‘r o‘zini tiydi” deb yozadi muallif. Shu lavhani o‘qiyotib, o‘quvchi ham ayni Ona holiga tushadi.
Tasvir yana zaminga, mavjud hayotga qaytadi. Katta o‘g‘il, hissiz nodon kimsalar go‘yo Onaizorni avaylash maqsadida uni kuni bitgan o‘g‘ildan ajratishga urinadilar, bu niyat o‘tmagach, o‘jar kampirni “iymonsiz”ga chiqaradilar. Shunda u “Mening iymonim – bolam!” deya hayqiradi. Nihoyat, o‘g‘il jon taslim qiladi, onaizorning ustunga suyanganicha “Men yomon qoldim, sen yaxshi bor, bolam” degan so‘zlarni duoday ojizona takrorlab turganini ko‘rib, yurak-bag‘ringiz ezilib ketadi. So‘ng bundan-da zalvorliroq holatga duch kelamiz. Pirovardida, onaizor birdan osmonga tikilib: “Odamni ermak uchun yaratib, uni eplay olmay qolganingdan keyin o‘limni o‘ylab topdingmi?” deya savdoyilarcha shivirlaydi.
Bunday isyonkorona shivirlash aslo taqdiri azal hukmiga nisbatan shakkoklik emas, balki Ona qalbidagi farzandiga bo‘lgan ilohiy mehrning so‘nggi – yakuniy tasdig‘i kabi yangraydi.
Milliy adabiyotimizda paydo bo‘lgan bu noyob yangilik – muazzam, mungli mehr-muhabbat qo‘shig‘i shu tarzda intihosiga yetadi, oxir-oqibat Ona sha’niga bitilgan qasida kabi yangraydi.
Ma’lum bo‘lyaptiki, hikoya personajlari qismati bilan bog‘liq ko‘rgilik, ruhiyatdagi iztiroblar boisi ijtimoiy omillardan aytarli xoli. Hayotda yuz berib turadigan tasodif, osiy, toshbag‘ir bandai ojizlarning qilmishlari oqibati tarzida talqin etiladi; Zulfiyaning bir vaqtlar tanqidchilikda mensimay qaraladigan, uncha xush ko‘rilmaydigan ijtimoiylikdan xoli sof “ko‘ngil mayllari nag‘malari” tahlili bobidagi adabiy tajribalar yo‘lidan borib yaratgan qator hikoyalari, ayniqsa, “Yozsiz yil” o‘zining badiiy-ma’naviy ta’sir kuchi jihatidan sof ijtimoiy yo‘nalishdagi yetuk asarlardan aslo qolishmaydi.
Adibaning inson sha’nini himoya qilish va ulug‘­­lashdek mo‘tabar mavzuni yanada teranroq va ko‘lam­dorroq yoritish, muammolarning betakror yechimini topish yo‘lidagi izlanishlarida omad tilab qolamiz.
Abdugʻofur Rasulov
1937 yil 1 iyulda tugʻilgan. Oʻrta maktabni, hozirgi OʻzMUning filologiya fakultetini bitirgach, Qarshi Davlat pedinstitutida (1959–1968 yillar) oʻqituvchi boʻlgan. 1969 yildan hozirgi kungacha Oʻzbekiston Milliy universitetida dotsent, dekan, kafedra professori vazifasida faoliyat olib bormoqda. 1966 yilda filologiya fanlari nomzodi, 2002 yilda filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya yoqlagan.
“Ilmi gʻaribani qoʻmsab…” (1998), “Istedod va eʼtiqod” (2000), “Atoqli adib” (2001), “Tanqid, talqin, baholash” (2006), “Sharafli Sharafiddinovlar” (2006), “Badiiylik – bezavol yangilik” (2007), “Betakror oʻzlik” (2009) asarlarining muallifi.
1979 yildan beri Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.
“Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan yoshlar murabbiyi” (2003), “Oʻzbekiston Respublikasi fan arbobi” (2007 yil).
Abdugʻafur Rasulov 2014 yil 17 sentyabr kuni vafot etdi.
Abdug’afur Rasulov
ALG’UL YULDUZI – IZTIROB RAMZI

Jahon ilmu faniga bebaho hissa qo’shgan siymolardan biri Mirzo Ulug’bekdir. XX asrning II yarmidan boshlab uning olimu podshohligi haqida ko’plab she’r, doston, qissa, roman, drama, ilmiy badia yaratildi.
Xurshid Davron badiiy ulug’bekshunoslikka “Alg’ul” (“Sharq yulduzi”, 2013 yil, 1-son) tragediyasi bilan hissa qo’shdi.
Asarda makon kengligi, vaqt aniqligi diqqatni tortadi. Xurshid Davron Mirzo Ulug’bek hayotining oxirgi kunini tasvirlaydi. Vaqt tig’iz: tajribasiz yozuvchi shoshib qolishi, xarakterlar va sharoitni qorishtirib yuborishi mumkin edi. “Alg’ul”da izchil marom, qahramonlar harakatlanadigan adabiy maydon, xarakterlarning betakror o’zligi aniq seziladi. Dramaturg maydonni kengaytirib, qahramonlarni ixcham gapirtirib, izchil harakat qildirib nimaga erishadi?
“Alg’ul” tragediyasida falsafiy mulohaza, voqea-qahramonlarni qiyoslash, uzluksiz rivojlanib, bir-birini to’ldirib borayotgan fikr tayanch nuqta vazifasini o’taydi. Dramaturg asarida ramz, qiyos, o’xshatish ko’p. U asarning badiiy ta’sir kuchini orttiradi. “Alg’ul” matniga quloq tutsangiz qaerdandir “Cho’li iroq”, “Tanovar”, “Segoh” singari kuylar borlig’ingizni sehrlayotganday bo’ladi.
Ulug’bek va Ali Qushchi aro suhbatlarda badiiylikka chulg’angan falsafiy qarashlar yoddan chiqmaydi:
Ulug’bek: Huv anovi yulduz Baytul Javzodur. Xuddi g’azabga mingan Abdullatif ko’zlariga o’xshaydur!
Ali Qushchi: Shomliklar ani iblis ko’zi demishlar…
Ulug’bek: Alg’ul yulduzini bilursan, Ali.
Ali Qushchi: Filhaqiqat, Alg’ul g’alatdur. Uch kun yonib, so’ngra so’nadi-da, yana paydo bo’lub avvalgidek porlab turaveradi.
Ulug’bek: Ko’ksimdagi iztirob ana shu Alg’ulga o’xshaydur, Ali! (60-bet)
Alg’ul yulduzi, ruhdagi iztirob “Segoh” kuyi sehri sharhiga ulanib ketadi. Kuy haqidagi gap tragediya oxirigacha davom etadi. Asarga mantiqiy tarzda To’yjon timsolini olib kiradi.
Tragediya mantiqiy bog’liq voqea-hodisa, timsol, personajlardan iborat. Asar uch samarqandlik suhbati bilan boshlanadi. Shaharliklar Ulug’bek faoliyatidan, yurtdagi notinchlikdan boxabar. Lekin ularni turmush tashvishlari qiziqtiradi: “Men uchun zamin, oyu yulduz harakati emas, tegirmon toshining harakati muhimroqdir” (59-bet).
Ulug’bek – “Alg’ul”dagi voqealar markazi, bahs-tortishuvda yetakchi kuch. U Xoja Nizomiddin, Xoja Burhoniddin, Shamsiddin Miskinday saroyning tayanch kuchlari bilan uchrashadi. Bularning har biri o’z vazifasini yaxshi biladi, vaziyatga ko’ra ish yuritadi. Ota va O’g’il aro murosasiz jang yetilmoqda. Amaldorlar Abdullatifga maktub jo’natish tarafdorilar. Ulug’bek – Temur nabirasi, g’ururi baland zot. Avval ham Abdullatifga maktub bitilgan – kelishuvga da’vat qilingan. O’g’il shitob bilan Samarqandga yaqinlashmoqda: Otaga qarshi jangu jadalga oshiqmoqda. Ulug’bek jangari o’g’ilni yengishi tayin. Ammo u o’z farzandiga qarshi jang qilishni ep bilmaydi. Podshoh qalbida iztirob avjlanaveradi. Qolaversa, saroy amaldorlari tili bilan dili bir deb bo’lmaydi: do’ppi tor kelib qolsa, ulardan birontasi Abdullatif tomonga o’tib ketishi mumkin. Buni donishmand, siyosat maydonida bo’laverib pishib ketgan Ulug’bek ham yaxshi anglaydi. Arkoni saroy bilan uchrashuv Ulug’bek iztirobini kuchaytiradi.
Ulug’bek Bobo Husayn Turkistoniy, Mironshoh Qovchin, Sultonshoh Barlos, Shoh Vali singari amirlar bilan uchrashadi, ko’nglida quvonch uchquni yaltiraydi. Nega? Bir to’da amirlar Abdulatifga bosh urib bordilar, ayrimlar Abulxayrxon panohiga intiladilar. Eng dahshatlisi shundaki, Ulug’bek ko’kaldoshi, amir Vafodor qochib ketayotganida qo’lga olindi. Ulug’bek va Vafodorni donishmand Saroymulkxonim tarbiyalagan edi. Tragediyada amaldor, amirlar bilan uchrashuv, xoinu qochoqlar haqida ma’lumot olish Ulug’bek g’amiga g’am, iztirobiga iztirob qo’shadi. Podshoh har bir voqeani chuqur tahlil qiladi, amiru beklar qilmishini qalbidan o’tkazadi. Asarda ostki – asosiy oqim va voqea-hodisalar sirti tasvirlangan. Kitobxon fikr-tafakkuriga qarshi ikki oqimni qiyoslab boradi. “Alg’ul”ning tragediya sifatidagi mohiyatini ostki (falsafiy mushohadalar) va ustki (bevosita jarayon) oqim belgilaydi. Maydonning keng olinishi o’y, qiyos, fikrlashga imkoniyat beradi. Timsol, personajlar (Ali Qushchi, To’yjon singarilar istesno – A.R.) ham ikki tilda gapiradilar: tilida bir gap, dilida boshqa o’y. Ulug’bek bilan uchrashganlardan Vafodorning onasi va Bobo Turkistoniy obrazi alohida ajralib turadi. Ona podshoh huzuriga nodon o’g’li qilmishi uchun uzr so’ragani keladi. Farzandi gunohidan o’tishni so’ramaydi. Amir Vafodorni zahar berib o’ldirganini aytadi. Onaning bunday jasorati kamdan-kam uchraydi.
Bobo Husayn Turkistoniy, o’zga amirlar singari, Ulug’bekni nobakor o’g’ilga qarshi jangga kirishga undaydi. Amirlar podshohga xiyonat qilmaydilar. Ayni damda Ulug’bek o’y-xayolini chulg’ab olgan fikrlarni anglamaydilar.
Ulug’bek olim-faylasuf, tajribali yurtboshi, sarkarda, Amir Temur siymosini aniq tasavvur qiladi. U o’z jigarbandiga qarshi maydonga chiqqan. Ota – yurtboshilarni, oqpadarlik tamg’asini ilib Otaga qarshi kurashgan farzandlarni yaxshi biladi. Ulug’bek tirik ekan, o’g’liga qarshi jang qilmaydi. Uning olimlik, odil shohlik e’tiqodi shunday. “Alg’ul”ning kuchli asarligi ma’rifat va jaholat aro kurash mudom davom etishida ko’rinadi. Shu g’oya asarning o’q tomirlaridan biri. Insoniyat, adolat, ezgu niyat bor ekan, mazkur g’oya mangu yashayveradi. Ma’rifat nur manbai sifatida loqaydlik, xoinlik, beparvolik, dangasalik, ikki yuzlamachilikni fosh etadi. G’oyaviylik illatlarga qarshi o’t ochadi, ruhiy-ma’rifiy jasorat tomon undaydi. “Alg’ul”dagi fidoyi amirlar Ulug’bekka sodiqlikni har qanday yo’sinda isbotlashga tayyor. Abdullatif amir-beklar raqibi. Agar u otasiga qarshi kurashib taxtni egallasa, unga osoyishtalik, huzur-halovat begona. Bobo Turkistoniyning quyidagi gaplari ontday yangraydi: “Eshitinglar, shahzodaning bu yerdagi quloqlari ham eshitinglar: agar u Sizning joningizga qasd qilsa, Parvardigor haqi aytaman, men uni sog’ qo’ymayman. Ul nobakor Nizomiy hazratlari aytgan
hikmatni unutmasun:
Shoh bo’lmas otani o’ldirgan odam,
Oshmas olti oydan agar bo’lsa ham”.
Ajabki, Odil Yoqubov romanida Abdullatifni Bobo Turkistoniy o’ldirganligi aytiladi.
Yetuk asarda mantiq izchilligi muhim ahamiyat kasb etadi. Ulug’bek Ali Qushchi bilan bir voqeani eslaydi. Ustoz va shogird bir avliyo devonaga duch keladilar. Ulug’bek o’z taqdirini so’raydi. Shunda devona: “Seni Sheruya o’ldiradi,” – deydi. Sheruya – Nizomiy Ganjaviyning “Xusrav va Shirin” dostonidagi yetakchi obrazlardan biri. Yana bir fikr bor. Ulug’bek zinhor yulduzlarga qarab fol ochmagan. Lekin uning ruhida yulduzlar bilan tillashish xususiyati bor. Baytul Javzo – Iblis yulduzida u Abdullatif ruhi, ko’zlaridagi yovuzlikni ko’radi. Uch kun yaraqlab turgach, yo’q bo’lib ketadigan Alg’ulda qalbida mudom davom etayotgan notinchliklarni anglaydi.
“Bashorat” hikoyasida Abdullaziz avlodi taqdirini Ulug’bek aqlli kelini iltimosiga ko’ra bexato aytib beradi. Ulug’bek, garchi dunyoviy olim bo’lsa-da, yulduzlarning falakdagi joylashishiga ko’ra vaqti-vaqti bilan bashorat qilib turardi. “Alg’ul”da ulug’ munajjimning bashoratlariga imo-ishora bor. Xurshid Davron tragediyasi Ulug’bekning yuksak darajadagi olimligi, ilohiyot bilan bog’liqligini ostki mazmun tarzida ifodalagan.
Na Maqsud Shayxzoda, na Odil Yoqubov, na Bo’rivoy Ahmedov ikki zid qutb kishilari Ulug’bek va Abdulatifni baqamti tasvirlagan. Xurshid Davron ota va o’g’ilni qurol ishlatilmaydigan, har bir so’z zaharlangan o’q-yoy vazifasini o’taydigan maydonga olib chiqadi. Ulug’bek qahr otiga mingan, farzandi qilmishini zinhor qo’llamaydi. Ammo u otalik maqomidan pastlamaydi. Abdullatif maydonga g’azab bilan kiradi, otasini yer bilan yakson qilib tashlashga tayyor. Uning asosiy, zaharlangan o’q yoyi shundaki, Ulug’bek ichi qora, xudbin, iste’dodli odamni, garchi farzandi bo’lsa-da, yoqtirmaydi. Abdurahim iste’dodli edi. Shuning uchun u ota qahriga uchraganmish. Bechora Abdurahim o’n ikki yoshida vafot etib ketmaganida ota g’azabiga duchor bo’lardi. Abdullatif jon-jahdi bilan Abdullazizni yomon ko’radi. Ayniqsa uning valiahdlikka tayinlanishi og’ani o’rtab yuboradi. Unga tentak, ma’naviy buzuq singari ayblarni yuklaydi. Yigirma beshga to’lgan Abdullatif tezroq podshohlik tojini kiymoqchi. U o’zining qattiqqo’l bo’lib yetishishida Gavharshodbegim – Ulug’bek onasi ta’siri borligini qistirib o’tadi. Abdullatif dadil, do’q-po’pisa bilan gapiradi. Ammo uning davolari puch, dalillari asossiz. U Ulug’bek hukmronligi paytida necha amaldor o’ldirilganini ham hisoblab yurgan. Abdullatif podshohni “Padari buzrukvor” desa-da, eng ashaddiy dushman ekanligini yashira olmaydi.
Tragediyada Ulug’bek va Abdullatif aro fikr to’qnashuvi kul`minatsion nuqta vazifasini o’taydi. Ma’rifatli, fanda maktab yaratgan Ota johil, kaltabin o’g’lini haq yo’liga bura olmasligini anglaydi. Aksincha, ichi qora, butun borlig’i-la taxtga intilgan Abdullatif qalb mayliga zinhor quloq solmaydi:
“Ulug’bek: Hu, anavi yulduz Baytul Javzadur. Huddi g’azabga mingan Abdullatif ko’zlariga o’xshaydur!
Ali Qushchi: Shomliklar ani iblis ko’zi demishlar”(60-bet).
Matiqan, asar shu dramatik holatda tugaydi. Qon to’kilmaydi. Xurshid Davron asari shu jihatdan an’anaviy tragediyalardan farq qiladi. Xususan, Maqsud Shayxzoda “Mirzo Ulug’bek” tragediyasida Ulug’bekning Sayyid Obid o’g’li Abbos tomonidan o’ldirilishi – qon to’kilishini ko’rsatadi:
Abbos (cho’chib sipohlariga): Jadal bo’ling, tez otlaning, darhol ketamiz,
Mana qasos, mana sizga otamning xuni!
Ulug’bek ko’ksiga xanjar tiqadi (M.Shayxzoda. Asarlar. 6 tomlik. 3-tom, 252-bet).
Odil Yoqubov “Ulug’bek xazinasi” romanida Ulug’bekning o’ldirilishigina emas, balki padarkush Abdullatifning ham tig’dan o’tkazilishini tasvirlagan: “Niqoblarini yulib olgan bu ikki suvoriyning biri amir Sulton Jondor edi. Ikkinchisi yo rab! Xuddi tushida barkash ko’tarib kirgan navkarga o’xshagan bu ikkinchi suvoriy ko’pdan beri fitna qo’zg’ab qochib yurgan Bobo Xusayn Bahodir edi!…
Shahzoda jonholatda otining boshini burdi to’satdan yelkasiga zarb bilan qadalgan o’q-yoy uni bukchaytirgancha egardan ag’dardi…”(312-bet)
Tragediya yozishga qo’l urgan adib qiyin yo’lni tanlaganini biladi. Xurshid Davron bevosita qon to’kilishini ko’rsatmaydi. Qora rang, motamsaro kuyni maromida tasvirlab o’ziga xos tragediya yaratadi.
Ulug’bek o’lim ostonasida turganiga qaramay, rasadxonani to’liq ta’mirlashni Ali Qushchiga topshiradi. Asosiy xazinasi – kitoblarni yashirib qo’yishni shogirdidan o’tinib so’raydi.
“Segoh” kuyi tragediyadagi yetakchi obrazlardan biriga aylanadi. Ulug’bek bir necha bor bu g’aroyib kuyni tilga oladi: “To’yjon xonish qilgan “Segoh”ga quloq tutib o’ltirgan kezlarim yuragimni kaftimga olib tomosha qilgandek bo’laman. “Segoh” alamimga, sirqirab og’rigan jonimga o’xshaydur” (60-bet).
Fojeiy operada shunday ariyalar borki, ular musiqiy asar joni vazifasini o’taydi. Shoir Xurshid Davron hayot bilan vidolashayotgan Ulug’bek ruhi, qalbi, jonini aks ettirmasligi mumkinmasdi.
Asar nihoyasida ixcham, ramziy voqea bor. Mirzo Ulug’bek Xirotda tug’ilib, voyaga yetayotan bola haqida To’yjondan so’raydi:
“ – Podshohim ul o’g’lonning ismi Alisherdur. Amir G’iyosiddin farzandi volidasi dugonamdur, — dedi To’yjon” (86-bet).
Iste’dodli Ulug’bek mohir qo’shiqchidan ertangi kunning yorug’ yulduzi Alisher haqida so’raydi.
“Alg’ul” misoli ostin-ustun qavatli mustahkam bino. Yuqori qavat guyoki keng-mo’l sahna, ijrochilar o’z rollarini ijro etadilar. Birinchi qavat ma’no-mazmun, matn osti, shovullab oqadigan daryo. Har ikki qavatda ramziy hayot jo’sh uradi, “Segoh” kuyi yangrab turadi. Holat, kayfiyat ro’y berajak fojiadan xabar berib turadi. “-dur,”, “-men” singari qo’shimchalar asar ta’sirchanligini oshiradi. “Alg’ul” o’zbek dramaturgiyasining nurli asari bo’lib qolishiga ishonamiz.
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2014
B.Sarimsoqov
Zabardast olim, filologiya fanlari doktori Bahodir Sarimsoqov nisbatan qisqa umri davomida oʻziga xos ilmiy dunyoqarash, oʻziga xos izlanish, hattoki, oʻziga xos akademizmga ega boʻlgan faoliyat bilan shugʻullandi. Uning ilmiy izlanishlari nafaqat oʻzimizda, balki Turkiya, Germaniya kabi bir qator chet mamlakatlarda ham tan olingan hamda oʻz izidan koʻplab ilm toliblarini yetaklagan. Bunday izlanishlar sirasiga “Oʻzbek adabiyotida sajʼ” (1978), “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-oʻzbekcha izohli lugʻati” (1979), “Oʻzbek marosim folklori” (1986), “Adabiyot nazariyasi” (2000), “Badiiylik asoslari va mezonlari” (2004) kabi va yana bir qator kashfiyot darajasidagi asarlarini kiritishimiz mumkin.
ALISHЕR NAVOIY POETIK 
SINTAKSISIDAGI BIR USUL XUSUSIDA
Bahodir Sarimsoqov
Fil. fanlari doktori, professor

Poetik sintaksis masalalari o‘zbek adabiyotshunosligida juda zaif o‘rganilgan ilmiy sohadir. Holbuki, poetik nutq va uning shakllari, badiiy kechinmaning ifodalanishida ijodkorning mahorati nazariy poetikaning dolzarb muammolarini tashkil etadi. Chunki badiiy so‘z san’tida favqulodda poetik fikr kashfiyoti qanchalar muhim bo‘lsa, ana shu fikrni o‘ziga xos tarzda ifodalash ham shunchalar ahamiyatli. Mana shu ikki jihatning, boshqacha aytganda, shakl va mazmunning uyg‘unligi azal-azaldan adabiyot nazariyasida yetakchi mavzu sanalib keladi.
Gap Alisher Navoiydek daho san’atkorning poetic sintaksisi haqida ketar ekan, ushbu masalaning qamrovi, tahrirga tortiladigan sathlarni oldindan belgilab olish lozim. Shu bois ushbu maqolamizda biz Navoiy she’riyatidagi poetik sintaksisning ikki sathi mavjudligini va bu sathlarning poetik janrlar spetsifikasi bilan aloqadorlikda hal etilishini alohida ta’kidlab o‘tishni lozim topamiz.
Birinchi sath – masnaviy, murabba’, ruboiy, tuyuq, muxammas, musaddas, musamman kabi she’riy janrlarda poetik fikrning ifodalanishiga asos bo‘lgan apperseptiv o‘choqlarni belgilab olish. Mana shu jihatdan qaraganda, masnaviy, g‘azal, qit’a, ruboiy, tuyuq, murabba’, fard kabi janrlarda apperseptiv o‘choqlar vazifasini bayt birligi ado etadi. Chunki ushbu janrlarda poetik fikr qamrovi va uning ifodalanishini bevosita baytlar tahlili orqali hal qilish mumkin.
Ikkinchi sath – muxammas, musaddas, musamman kabi janrlarda esa apperseptiv o‘choqlar vazifasini misra va she’riy band doirasida belgilash ma’qul. Chunki ularda fikriy ifoda bevosita mustaqil sintaktik qurilishga ega misralar orqali amalga oshadi va yakuniy poetik xulosa band orqali ifodalanadi. Musammat she’riy shakllar poetik sintaksisi alohida kuzatishlarni talab etadi. Shu bois biz asosan Alisher Navoiy g‘azallaridagi poetik sintaksis masalalari haqida to‘xtalamiz.
Ma’lumki, g‘azal – besh baytdan ortiq nisbiy fikriy va sintaktik mustaqillikka ega bo‘lgan baytlardan tashkil topuvchi va albatta yagona poetik xulosa bilan yakunlanuvchi janr. Shu bois g‘azal janriga xos poetik sintaksisning ham ikki aspektdagi tadqiqot yo‘nalishi mavjud. Birinchisi –g‘azal matlasidan boshlab maqtasigacha bo‘lgan baytlarning sintaktik shakllari, ular o‘rtasidagi mazmuniy hamda mantiqiy aloqadorlikni ochish. Bunday aspekt ham maxsus tadqiqot talab etuvchi soha hisoblanadi. Ikkinchisi – g‘azal tarkibidagi har bir baytning sintaktikasi va uning ikki misrada ifodalanishidan iborat. Bizning mulohazamiz bevosita mana shu aspect doirasida ketadi.
Alisher Navoiy g‘azallarida apperseptiv o‘choq hisoblanmish baytda so‘z qo‘llash, poetik jumla tuzish, har bir poetik jumlaning bayt doirasidagi shakli va lirik kechinmani ifodalashdagi shoirning mahoratini kuzatish o‘ziga xos qiziqarli muammo. Chunki poetik sintaksis, ayniqsa, uning bayt doirasidagi inkishofi shoirning fikriy qamrovi va uni ifodalashdagi evfonik, ritmik va hissiy uyg‘unlik bevosita mahorat masalalari bilan aloqadordir. Demak, g‘azaldagi eng kichik apperseptiv o‘choq hisoblanmish baytning ham poetik sintaktik tabiatida juda ko‘plab usullar, poetik figuralar mavjud. Biz ulardan biri – baytning birinchi misrasidagi fikrning ikkinchi misraga ko‘chishi, ya’ni anjambeman – fikriy ko‘chuv hodisasi haqida to‘xtalamiz.
Odatda, she’rda misralar mazmunan va shaklan tugal bo‘lishlari talab etiladi. Biroq shoir aytmoqchi bo‘lgan poetik fikr, u ifodalamoqchi bo‘lgan lirik kechinma murakkabligi tufayli baytdagi she’riy misralar mustaqilligi buziladi; birinchi misrada boshlangan poetik fikr ikkinchi misrada yakunlanadi. Tabiiyki, she’riy jumlaning birinchi misradan ikkinchi misraga ko‘chishi va bayt mazmuni, vazni va ohangini buzmagan holda davom etishi ijodkorning san’atkorligini belgilaydi. Alisher Navoiy g‘azallari poetik ko‘chuv uchun benihoya ko‘p material beradi. Chunki, XY asr, hattoki, undan keyingi davrlar o‘zbek g‘azalchiligida hech bir shoir Navoiychalik poetik ko‘chuv hodisasini ko‘p va xo‘b qo‘llamagan. Aytish mumkinki, sintaktik ko‘chuv hodisasi shoir g‘azaliyotida maxsus poetik ifoda usuli darjasiga ko‘tarilgan.
Alisher Navoiy g‘azallarida bayt tarkibidagi sintaktik ko‘chuvning quyidagi ko‘rinishlari mavjud.
1. Sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi ikinchi hashvdan keyin, ya’ni aruz ruknidan boshlanadi. Bu ko‘chuv turi shoir g‘azaliyotida yetakchi ifoda usuli hisoblanadi. Misollar:
Yana ichimga magar ishq soldi o‘tki,/ chiqar
Shararlari qotilib oh ila fig‘onimga.
G‘S, 420-bet.
Charxi soyir go‘yiyo oshiqdururkim,/ kechalar
Bor aning ham men kibi ko‘p ashkiyu oz uyqusi.
G‘S, 457-bet.
2. Sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi hashvdan oldin, ya’ni sadr ruknidan keyingi o‘ringa to‘g‘ri keladi. Bunday ko‘chuv turida ba’zan birinchi hashvning bir hijosi yoki sadrning bir hijosi vazn nuqtai nazaridan ko‘chuv hodisasiga halal bergandek holatda bo‘ladi, ammo fikriy ko‘chuv nuqtai nazaridan bu narsa e’tiborga olinmaydi. Misollar:
May ichingkim, // dahr eli ichra ko‘p istab topmaduq
Ahxdu paymonida bo‘lg‘on ustivor, ey do‘stlar.
BV, 106-bet.
Sham’ hamdardimdurur hijron tunikim, // men kibi
Hajr o‘tida qovrulur ul dog‘i o‘z yog‘i bila.
G‘S, 428-bet.
3. Sintaktik ko‘chuv ikkinchi nisradagi birinchi hashvning birinchi hijosidan keyingi o‘ringa to‘g‘ri keladi. Misollar:
Rishtayi zulfi xayolidin havo qilg‘an ko‘ngil
Bir qushedurkim, // qochibdur go‘yiyo bog‘i bila.
G‘S, 427-bet.
Hajr shomi tiyralik birla meni devonani
Chun halok etti, // yana boshinda savdosi nedur.
BV, 115-bet.
4. Sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi birinchi va ikinchi hashvlar o‘rtasiga to‘g‘ri keladi. Biroq bu xildagi ko‘chuv nihoyatda kam uchraydi. Misol:
Xo‘blarg‘a chun vafo yo‘q, // avlo uldurkim, ko‘ngil
O‘zni ul qattig‘ ko‘ngulluglarga mu’tod etmasa.
G‘S, 437-bet.
5. Sintaktik ko‘chuv ba’zan birinchi misradagi ikkinchi hashvning birinchi hijosidan keyingi o‘ringa to‘g‘ri keladi. Misol:
Kechalar hajringda bexudmen, // mening holimg‘adur
Sham’ning goh kuymagi, goh nolasi, goh riqqati.
G‘S, 456-bet.
Navoiy g‘azallari sintaktik ko‘chuvi nuqtai nazaridan kuzatishlar olib borish ushbu hodisaning yuqorida qayd etilmagan, xususan, ikkinchi misradagi ikkinchi hashvdan keyingi, ya’ni ajuz (zarb) ruknidan oldingi o‘rinlarga to‘g‘ri keluvchi ko‘rinishlarining ham topilishiga olib kelishi mumkin.
Poetik ko‘chuv hodisasi shunchaki ko‘chuv hodisasi emas, u – baytdagi poetik mazmunni to‘g‘ri, mantiqiy ifodalashning muhim vositasi. Shoir g‘azallaridagi anjambeman hodisasi bo‘yicha kuzatishlarimiz shundan dalolat beradiki, Alisher Navoiy kabi sabab-oqibat, ya’ni kauzal munosabatdagi bog‘lanishli she’riy baytlar tuzuvchi ijodkor o‘zbek adabiyotida juda kam topiladi.
Ushbu sintaktik hodisa, ko‘pincha, baytda aytilgan poetik oqibatning sabablarini yoki sababning oqibatlarini izohlashga, binobarin, baytda ifodalangan poetik fikrni to‘g‘ri anglab olishga imkon beradi. Quyidagi baytda sintaktik ko‘chuv birinchi misradagi ikkinchi hashvning o‘rtasiga, ya’ni “kun” so‘zidan keyingi o‘ringa tushgan.
Aylamang bekasligimni ta’n, bir kun // bor edi
Menda ham bir nozanin chobuksuvor, ey do‘stlar.
BV, 106-bet.
Agar g‘azalni o‘qishda ikinchi hashvdagi “bir kun” birikmasini o‘zidan oldingi hashvlarga qo‘shib o‘qilsa – bir mazmun, aruzga qo‘shib o‘qilsa – boshqacha mazmun anglashiladi.
Agar “bir kun” birikmasi sadr va undan keyingi ruknlar bilan bog‘liqlikda olib qaralsa, quyidagicha ma’no yuzaga keladi. “Ey do‘stlar, mening hech kimim yo‘qligini bir kuni ta’na qilmang, menda ham bir kun (bir paytlar) o‘ynoqi ot mingan nozanin ot bor edi”.
Yuzaki qaralsa, baytdagi poetik ko‘chuv arzimas juz’iy hodisadek tuyuladi. Lekin birinchi misradagi aruz ruknining ikkinchi misraga ko‘chishi bayt mazmunini boshqacha, birinchi misradagi ikkinchi hashvning bir qismi bilan aruz ruknining ikkinchi misraga ko‘chishi esa bayt mazmunining butunlay boshqacha talqin etilishiga olib kelmoqda. Anjambeman hodisasining ikki xil holatidan qaysi biri g‘azal mazmuniga, lirik kechinma oqimiga, eng muhimi, shoir ko‘zlagan badiiy mantiqqa mos keladi.
Bizningcha, birinchi holat, ya’ni birinchi misradagi faqat aruz ruknining ikkinchi misraga ko‘chishi g‘azal ruhiga, lirik kechinmalar oqimiga, shoir ko‘zlagan badiiy mantiqqa mos keladi. Bunday xulosaga kelishimizga esa quyidagicha asoslarimiz bor.
Birinchidan, lirik qahramon “yorga, mahbubaga yoki raqibga” emas, balki “do‘stlarga” murojaat etmoqda. Milliy ruh, milliy xarakterdan, turki xalqlar mentalitetidan kelib chiqilsa, “do‘stlar” har kuni eas, faqat bir kun – payti, vaziyati taqozo etgandagina lirik qahramonning yorsizligini ta’na qilishlari mumkin. Darhaqiqat, lirik qahramon do‘stlarining bir kun payti kelganda ta’na qilishlaridan hadiksiraydi. Agar u mahbuba yoki raqibga murojaat qilganda edi, ikkinchi hashvdagi “bir kun” birikmasi ham ikkinchi misraga ko‘chishi to‘g‘riroq bo‘lar edi. Mana shunday noto‘g‘ri qarash, aniqrog‘i, anjambeman hodisasini to‘g‘ri bilmaslik oqibatida Navoiy asarlarining 20 tomligida “ta’n” so‘zidan keyin vergul qo‘yilgan. Holbuki, bu o‘rinda vergulning mutlaqo keragi yo‘q.
Ikkinchidan, mumtoz g‘azalchilik an’anasida she’rning ritmik tuzilishi va misralarning taqte’lanishi bevosita vaznning izchil qoidalariga bo‘ysunadi. Shunday ekan yuqorida keltirilgan baytda, ikkinchi hashv bilan aruz rukni chegarasi so‘zlar chegarasiga mos kelgan. Demak, ikkinchi misraga sintaktik ko‘chishda aruz rukni uchun imkoniyat katta. Qolaversa, baytning umumiy mazmuni ham, ruhi ham aruz ruknining ko‘chishini talab qiladi.
Uchinchidan, Navoiy g‘azalllaridagi sintaktik ko‘chuv hodisasini ko‘zdan kechirish shuni ko‘rsatadiki, aksariyat baytlardagi anjambeman hodisasi faqat aruz ruknining ko‘chishiga to‘g‘ri kelishini tasdiqlaydi. Navoiy g‘azaliyotida alohida usul darajasida ko‘tarilgan sintaktik ko‘chuvning bu ko‘rinishi keng tarqalganligini inobatga olib, boshqacha aytganda, analogiya qonuniyatlaridan kelib chiqib, biz aruz ruknining kelib ko‘chishini to‘g‘ri deb hisoblaymiz.
Fikrimizning to‘g‘riligini ayni shu g‘azalning navbatdagi baytida qo‘llanilgan sintaktik ko‘chuv o‘rni ham to‘la tasdiqlaydi.
Yorsiz vayronda qon yig‘larmen oxir, // siz qiling
Yor birla gashti bog‘u lolazor, ey do‘stlar.
Mazkur baytdagi aruz rukni “siz qiling” hech qanday ehtimolsiz ikkinchi misraga taalluqli. Chunki baytning umumiy mazmuni shuni taqozo etadi: “Men oxiri bir vayronada qon yig‘layman, ana shunda yor bilan bog‘ va lolazorlar gashtini suring, ey do‘stlar”.
Demak, Navoiy g‘azallaridagi sintaktik ko‘chuvlar va ularning bayt mazmunini to‘g‘ri talqin qilishda ba’zan ijodkor poetik uslubiga tayanish va analogiya qonuniyatiga asoslanish ham yordam beradi.
G‘azal baytlaridagi anjambeman hodisasi misralararo sabab-oqibat munosabatlarini to‘g‘ri anglab olish va shu orqali baytning umumiy mazmunini ijodkor nazarda tutgan g‘oya asosida talqin qilishga imkon beradi. Sintaktik ko‘chuv ko‘p hollarda muayyan oqibatning ko‘plab sabablari mavjudligini alohida ta’kidlab ko‘rsatishga keng yo‘l ochadi. Quyidagi baytda lirik qahramon chiqargan poetik xulosaning sabablari bir nechta ekanligi faqat anjambeman hodisasi vositasida ta’sirchan ifodalangan. Biroq bu baytda g‘azalning vazn tuzilishi, taqte’si bilan sintaktik ko‘chuv chegarasi mos kelmaydi. Chunki ko‘chuv hodisasi ikkinchi hashvning oxirgi hijosi hisoblangan “bor”dan oldingi o‘ringa to‘g‘ri keladi:
Xilqatim bog‘ida ul gul hayfkim, // bordur manga
Zor tan, majruh jon, mahzun ko‘ngul, g‘amnok ruh.
BV, 83-bet.
Xulosa qilib aytganda, sintaktik ko‘chuv hodisasi bayt mazmunini, g‘azal mohiyatini to‘g‘ri anglashga imkon beruvchi poetik nutq hodisasidir. Poetik ko‘chuv g‘azaldagi monotonlikka barham beradi, she’riy nutqni jonli nutqqa yaqinlashtiradi, eng muhimi, poetik fikrni aniq, mantiqli ifodalashga yo‘l ochadi.
Shu o‘rinda bir narsani alohida ta’kidlab o‘tishni lozim topamiz. Ayrim adabiyotshunos va tanqidchilar lirika subyektivlik saltanati, shu bois bir she’rni har bir she’rxon o‘zicha talqin etishi mumkin deb qaraydilar. To‘g‘ri, lirika – subyektivlik salatanati, ammo bu narsa she’rxonga har bir asarni istagancha subyektiv talqin etishga xuquq bermaydi. Haqiqiy she’rxon asardan shoir ko‘zlagan, lirik qahramon ruhiga mos keluvchi ma’no va mazmunni topib olishi lozim. Lirikaning butun jozibasi, nazokati, subyektivligi ana shunda. Poetik tashxisning bunday murakkab jarayonida she’rga singdirilgan nafaqat hissiy, fikriy boylik, balki ana shu boylikni ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladigan poetik sintaksis ham belgilovchi ahamiyatga ega. Poetik sintaksisning eng murakkab, eng jozibali figuralari, usul va vositalari Alisher Navoiy g‘azaliyotida mujasssamlangan. Ularni izlab topish, ilmiy asosda tahlil etish, ya’ni Navoiyning potik sintaksisi muammolarini tadqiq etish endi boshlanajak.
Manba: “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali,2001 yil, 2-son.
B.Karimov, U.Hamdam, U.Jo`raqulovlarning adabiy-tanqidiy qarashlari
Bahodir Karimov
1966 yil 7 fevralda Turkmaniston Respublikasi Toshhovuz viloyati Toza-yormish qishlogʻida tugʻilgan.
1983 yili Toza-yormish qishlogʻidagi 30-oʻrta maktabni bitirdi.
1984–1986 yillarda Primorye oʻlkasida harbiy xizmatda boʻldi.
1986 yilda ToshDU (hozirgi OʻzMU) oʻzbek filologiyasi fakultetiga oʻqishga qabul qilindi va uni 1991 yili imtiyozli diplom bilan bitirdi. Bu dargohda O. Sharafiddinov, U. Normatov, B. Qosimov, N. Xudoyberganov, L. Qayumov, I. Qoʻchqortoyev, Sh. Rahmatullayev, M. Mirtojiyev, Yo. Tojiyev, T. Solihov, M. Joʻraboyeva kabi ulkan olimlardan tahsil oldi. Talabalik yillarida “Yoshlik”, “Sharq yulduzi” jurnallarida, “Maʼrifat”, “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetalarida dastlabki adabiy-tanqidiy maqolalari nashr qilindi.
1991–1994 yillarda shu universitet aspiranti, 1996–1999 yillarda shu universitet doktoranti boʻlgan.
1994–1996 yillarda oʻzbek filologiyasi fakulteti “Hozirgi oʻzbek adabiyoti” kafedrasida XX asr oʻzbek adabiyoti tarixi, oʻzbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixi fanlari boʻyicha maʼruzalar oʻqigan; shuningdek, dekanning ilmiy ishlar boʻyicha muovini, soʻngra oʻquv ishlari boʻyicha dekan muovini vazifalarida ishladi.
1995 yil 7 iyunda OʻzFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti qoshidagi Ixtisoslashgan kengashda “Vadud Mahmudning 20-yillar adabiy tanqidchiligidagi oʻrni” mavzusida nomzodlik (ilmiy rahbari – akademik Baxtiyor Nazarov) dissertatsiyasini himoya qildi. Munaqqid Vadud Mahmudning adabiy-ilmiy faoliyatini batafsil yoritdi. Shu ilmiy tadqiqotning amaliy tatbiqi oʻlaroq ushbu munaqqid faoliyatini oʻrganish oliy oʻquv yurtlari oʻquv dasturlaridan oʻrin oldi.
2002 yil 26 iyunda “XX asr oʻzbek adabiyotshunosligida talqin muammosi” (qodiriyshunoslik misolida) mavzusida doktorlik (ilmiy maslahatchi – professor Umarali Normatov) dissertatsiyasini himoya qildi. Dissertatsiyada tushunish, tushuntirish, talqin, tahlil, tanqid masalalari qodiriyshunoslik misolida tekshirildi. B. Karimov tadqiqotida jahon adabiyotshunosligidagi ilgʻor tadqiqot metodlaridan, jumladan, germenevtika – talqin nazariyasidan unumli foydalandi. Tadqiqot ilmiy jamoatchilikda oʻziga xos yangicha yoʻnalishi bilan juda yaxshi taassurot qoldirdi.
2003 yil yanvaridan 2006 yil yanvariga qadar Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti oʻzbek filologiyasi fakulteti dekani vazifasida ishladi. 1999 yil noyabridan 2016 yil avgustigacha shu universitetning “Oʻzbek adabiyotshunosligi va adabiy aloqalar” kafedrasi mudiri lavozimida ishladi.
Hozir B. Karimov Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti “Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon” kafedrasi mudiri.
B. Karimov 2003–2006 yillarda OʻzMU qoshidagi filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun disssertatsiyalar himoyasi boʻyicha Ixtisoslashgan Kengash raisi sifatida faoliyat koʻrsatdi.
2005 yilda akademik M. Qoʻshjonov, professor U. Normatov hamda yozuvchi Rahimjon Otayevlarning tavsiyalari bilan Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi aʼzoligiga qabul qilindi.
2001–2008 yillarda OʻzMU qoshida Yozuvchilar uyushmasi tashabbusi bilan tashkil etilgan Oliy adabiyot kursining oʻquv jarayonini boshqardi. Respublika markaziy-ilmiy nashrlarida chop etilgan 200 ga yaqin maqolalari, ulardagi yangicha talqinlar B. Karimovning ilmiy salohiyatini, maʼnaviyat va maʼrifatga munosabatini koʻrsatadi. Shuningdek, Turkiya, Germaniya, AQSH, Turkmaniston, Ozarbayjon, Ukrainada ham maqolalari bosilgan.
Bahodir Karimov “Jadid munaqqidi Vadud Mahmud” (1999), “Qodiriy qadri” (2003), “Yangilanish sogʻinchi” (2004), “Choʻlpon va tanqid” (2004. matnlar), “Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va talqin” (2006), “Adabiyotshunoslik metodologiyasi” (2012), “Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur” (2014), “Qodiriy nasri – nafosat qasri” (2014 “Oʻzbekiston”), “Ruhiyat alifbosi” (2016. Gʻafur Gʻulom nashriyoti) kabi ilmiy kitoblar muallifi.
Vadud Mahmudning “Tanlangan asarlar”ini nashrga tayyorlab chop ettirgan (2007 yil. “Maʼnaviyat” nashriyoti), D. Defoning “Robinzo hikoyasi” asarining qisqa nusxasini 1911 yilda bosilgan nusxasidan tabdil qilib (2011 “Muharrir” nashriyoti) nashr qildirgan. Shuningdek, uning “Bunda bir hikmat bor” (2003, 2010), “Nega…” (2004, 2010), “…Odam” (2008, 2014) kabi ilmiy-publitsistik ruhda yozilgan risolalari nashr qilindi.
B. Karimov “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi”ga, Turkiyada nashr qilingan “Turk dunyosi adabiyotchilari soʻzligi”ga bir qancha maqolalar yozdi. Koʻplab kitoblarga masʼul muharrirlik qildi; soʻzboshilar yozdi. Nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalariga taqrizchi boʻldi.
B. Karimov Turkiya (Istanbul, 2004, Anqara, 2005), Germaniya (Leypsig, 2005, Berlin, 2008, 2012), Xitoy (Pekin, 2005), Ukraina (Semfiropol. 2011), Turkmaniston (Ashxobod, 2014, 2015)da oʻtkazilgan xalqaro anjuman hamda tadbirlarda qatnashdi.
“Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” nashriyotida bosilgan “XX asr oʻzbek sheʼriyati antologiyasi” (2007 yil), “XX asr oʻzbek hikoyasi antologiyasi” (2009 yil), “XX asr oʻzbek mumtoz adabiyotshunosligi. Antologiya” (2016), “Turon-iqbol” nashriyotida chiqqan “XX asr adabiy tanqidi. Antologiya” (2011) kitoblarining gʻoya muallifi va tuzuvchilaridir biridir. Ayni choqda XX asr folklorshunosligiga oid loyihalar ustida ishlamoqda. Respublika miqyosida oʻtkazildaigan adabiy-ilmiy anjumanlarda, tadbirlarda, yosh ijodkorlarning seminarlarida faol qatnashib keladi.
“Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur” kitobi 2015 yilda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi tomonidan eʼlon qilingan tanlovda “Vatan uchun yashaylik” tanlovida ikkinchi oʻrinni olgan.
“Xalq taʼlimi aʼlochisi” (2016 yil).
Баҳодир Каримов
АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ИЖОДИНИНГ ЯНГИЧА ТАЛҚИНЛАРИ
(Мустақиллик арафаси ва мустақиллик йиллари мисолида)
90-йилларнинг бошлари ва, айниқса, мустақиллик йилларида улкан истеъдод эгаси Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижодини янгича ўрганиш бошланди. Энг муҳими, қачонлардир Абдулла Қодирийнинг дилбар романларини ўқий туриб, ундаги миллий пафосдан руҳланган, аммо барча ҳис-эҳтирослари дилининг туб-тубида сақланган олиму уламоларнинг, шоиру шуароларнинг баҳри-дили очилди. Таъқиб, таҳдид ва таҳликадан омонликда қалам тебратиш имконияти пайдо бўлган муҳитда улуғ адибимизга дахлдор қувонч ва сурур, ғам ва ташвиш афсус ила надомат – барча-барчаси тўкиб солинди. «Бир авлод умри давомида Абдулла Қодирий таъқиқланди ва таҳқирланди. Бу инсонга қарши, инсониятга қарши, халқларнинг маънавий мулки бўлган тарихи, маданияти ва ифтихор туйғусига қарши, тили, одати, дини, ихлос-эътиқодига қарши қилинган буюк жиноятнинг бир кўриниши эди…».[1] Бундай эътирофлар, ҳақиқат тантанаси баъзан шеърий йўсинда ифода этилди:
«Азалий ҳақ гапни яширмоқ нечун,
Завол йўқ энг асл истеъдод учун.
Агарда коинот тегирмон бўлиб,
Оламни янчса ҳам, қолгай у бутун».[2]
Айни замонда адабиётшунослик илми Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижодини, «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён»дек гўзал романларига муносабат тарихини қайта идрок этиш, қайта баҳолаш, қайта талқин қилиш жараёнига қадам қўйди.
Илмий тадқиқот қоидасига кўра объект тарихига назар ташланади; мавжуд манбаларнинг ҳолати илмий нуқтаи назардан кузатилади. Шу маънода қодирийшунослик ўзининг янги майдони ва босқичига кирар экан, табиийки, айтилажак айрим янги фикрларни аввало мавжуд манбаларга муносабатдан келтириб чиқариши керак эди.
Шу ўринда адибнинг невараси Хондамир Қодирий томонидан 1992 йили «Ўткан кунлар» романи 1926 йилги, «Меҳробдан чаён» эса 1929 йилги нашрлари асосида қайта нашр эттирганини таъкидлаш лозим бўлади.Ўзининг ижодий-илмий фаолияти давомида Абдулла Қодирий асарларига мурожаатни канда қилмаган адабиётшунос олим Матёқуб Қўшжонов 90-йилларга келиб, кўпгина кузатишларини «Қодирий-эрксизлик қурбони» ҳамда «Ўзбекнинг ўзлиги»[3] деган китобларида жамлашга муваффақ бўлди.
М.Қўшжонов «Қодирий – эрксизлик қурбони» китобида адабий танқидчиликнинг улуғ адиб ижодига муносабатининг айрим қирраларини текширади. Ижоддаги, фикрдаги эрксизлик Қодирий ижодини талқин этишда нақадар ғайриилмий ёндашувларга олиб келганлиги устида қимматли фикрлар билдиради. Абдулла Қодирий ижодини талқин қилган М.Шевердин, С.Ҳусайн, Ойбекнинг илмий қарашлари билан баҳсга киришади. Адабиётшуноснинг мукаммал шаклланган эстетик позицияси бадиий асарга эстетик воқеа, санъат намунаси, маънавиятнинг кўркам обидаси сифатида қарашга имкон беради. Агарда инсонда бу ички дид-фаросат, гўзалликни англаш, ҳис этиш, тушунишдек неъмат йўқ бўлса, адабиётдек покиза майдонга, сўз салтанатининг олтин қасрига кўзсиз қалб, қалбсиз кўз билан киришдан фойда йўқ.
Бадиий матн талқинида эса мазмун-моҳиятдан узоқлашиш, матннинг имманент хусусиятларидан келиб чиқмаслик бирёқламаликлар, субъективизм, сиёсий мафкурага мослашишга олиб келади. Матнни тушуниш ва тушунтириш – талқин жараёнидир. Агар воқеликнинг бадиий талқинини илмий тилга кўчиришда, тушуниш, тушунтириш ва ҳис этишда матн моҳиятидан узоқланиш англашилмовчиликни юзага келтиради.
«Меҳробдан чаён»нинг ёзилганига олтмиш йил тўлган маҳалда «Романнинг машаққатли йўли»4] номли мақоласи билан чиқиш қилган Абдуғафур Расулов матн ва талқин орасидаги зиддиятларни, хатолик ва англашилмовчиликларни фактлар асосида кўрсатди; қодирийшунос-ликдаги тадқиқотларга, дарслик китобларга мурожаат этди. Хусусан, ижодий метод ва роман моҳияти юзасидан ўринли фикрларни билдирди. Мақолада «Меҳробдан чаён» қаҳрамонларини иложи барича янгича талқин қилишга интилиш сезилади. «Меҳробдан чаён» романининг текстида сермаънолилик, рамз, ишора ниҳоятда кучлидай» туюлиши айтилади. Ўзигача бўлган талқинлардан қониқмаслик ва албатта, роман матнидаги ўша сермаъноликни, рамзни, ишорани, жозибани намоён этиш кайфияти сезилади.
Орадан беш йил ўтиб, олим яна «Меҳробдан чаён» романига мурожаат этади. «Тақдирлар талқини» дея номланган бу мақола «Романнинг машаққатли йўли» негизида ёзилган; бойитилган, муҳими, асарга «янги ракурсдан боқиш, янгиланган концепциядан ёндашиш» (А. Расулов таъбири) жараёнида юқорида келтирилган бир қатор жумлалар таҳрир қилинган. Мақолада олим гоҳ Отабек билан Анвар салоҳиятига, гоҳ Анвар билан Раъно ҳамда Насим дўстлигига, руҳий яқинлигига, баъзан Солиҳ махдум ва унинг мактабидан чиққан ўзбек адабиётидаги хасисларга, зиёлилар образининг қиёси ва баъзан «онҳазратнинг отган ўқлари» бўлмиш Гулшаннинг «жонли одам, тирик инсон» эканлигига диққатини қаратар экан, имкони борича янгича тафаккур мезонлари асосида иш кўради. Адабиётнинг чинакам инсоншунослик эканлигини таъкидлаб боради.
Табиийки, бадиий асарга, хусусан, Абдулла Қодирий романларига бундай янгича ёндашув, талқин ва таҳлиллар ижтимоий-сиёсий, адабий-илмий муҳитдаги тозаришлардан дарак беради.Бундай тозариш нафаси «Абдулла Қодирийнинг бадиий дунёси»[5] мажмуасига кирган мақолаларда, айниқса, профессор Умарали Норматовнинг «Қодирий боғи» («Ёзувчи» нашриёти, Т., 1995. 12 б.т.), «Ўткан кунлар» ҳайрати»[6] китобларида яққол сезилади.
Жадидчилик, миллий уйғониш даври ижодкорларига муносабат тубдан ўзгарган, уларнинг адабий меросини қайта идрок этиш, янгидан баҳолаш ва янгича талқин қилиш жараёнлари бошланган даврда профессор Умарали Норматов Абдулла Қодирий ижодини жиддий суратда қайта холис илмий назардан ўтказди. Улуғ адиб ижод оламининг, ҳаёт йўлининг турли-турли қирраларини янгича идрок асосида намоён этадиган ўндан ортиқ ниҳоятда салмоқли мақолалар ёзди. Ва уларнинг жамланишидан юқорида тилга олинган китоблар юзага келди.
Биз дунё адабиётшунослигида «Гёте эстетикаси», «Л.Н.Толстой эстетикаси» ёки «Ф.М.Достоевский эстетикаси» сингари сарлавҳаю таъбирларга кўп дуч келамиз. Зеро, муайян адиб ижодий дунёқарашидаги нафосатни, эстетик принципларни тадқиқ этишда жаҳон адабиётшунослигида адабий-илмий мактаблар бор. Шу жиҳатлар ўзбек адабиётшунослигида ҳам эртами-кечми ўз ифодасини топиши лозим. Ушбу эстетик масала қодирийшуносликда «Адиб эстетикаси» тарзида қўйилди. У.Норматовнинг бу йўсиндаги талқинларида ҳам янгича адабий-илмий тафаккур нафаси сезилади. Олим адибнинг адабий-назарий қарашларини талқин этиб, адиб эстетикасидаги, «адиб адабий-танқидий қарашларидаги бош гап-реализм масаласидир», «ҳақиқат, ҳаёт, ҳақиқатга садоқат – ёзувчининг ижодидаги бош шиордир…» деган хулосаларга келади.
Айни бир асарни ёш эътибори ила каттагина фарққа эга бўлган икки олим, адабиётшунос икки йўсинда талқин қилиши мумкин.
У.Норматов «Ўткан кунлар»нинг янгича талқинида социал муҳитни янгича кузатса, ёш адабиётшунос Муртазо Қаршибой роман негизида «Бир ишқ, ҳам чин бир ишқ»ни кўради. «Ишқ – адабий эҳтиёж, абадий мавзу»лигини таъкидлаган М.Қаршибой «Ўткан кунлар»да ишқий изтироблар нақадар теран тасвир этилганини далилларга асосланиб бир-бир тушунтиради. Роман ичидан яшил ип бўлиб ўтадиган асосий сюжет воқеаси Отабек ва Кумушнинг ишқи. Композиция ҳам шу асосга қурилган. Бу икки покиза қалб орасида пайдо бўлган муҳаббатни М.Қаршибой илоҳий ишққа яқинлаштириб қўяди ва баъзан фикри исботи учун ислом фалсафасидан илмий асослар келтиради. Хулосани эса, «Худди шундай, «Ўткан кунлар» ҳам «бир ишқ, ҳам чин бир ишқ» ҳақидаги ғуссали рўмондир»[7] деган сўзлар билан якунлайди. Айнан бир адабий-эстетик воқеликнинг, аниқроғи, бадиий образнинг нисбатан икки хил талқинига яна бир мисол келтирамиз. «Меҳробдан чаён» романидаги Солиҳ махдум образи янгича баҳоланаётган, «янгича ижтимоий-иқтисодий концепция»лар илгари сурилаётган шароитда баҳс объектига айланди. Адабиётшунос Азим Раҳимов «Солиҳ махдумда нима гуноҳ?» [8] номли мақоласида кўпроқ Солиҳ махдумдан фазилат излайди. Унинг илгариги талқинларига нисбатан янгиланган, самимиятга яқин талқинини беришни истайди. Солиҳ махдумни бундай «реаблитация қилиш» ёш адабиётшунос Муртазо Қаршибойга маъқул келмайди ва «Солиҳ махдум фариштами?» деган мақола билан чиқади. Адабиётшунослик ўзининг «муқим таянч нуқтаси – концепцияси»ни йўқотганлигини таъкидлаган муаллиф ўз қарашларида, романдаги инсон табиати, инсон қисматини янгича талқин этишда ўзи учун ислом фалсафасининг асосларини илмий концепция даражасига кўтариб олади. Шу боис онага яхшилик қилиш ҳақидаги, «Ҳаё-иймондандир», «Тангри наздида бандаларнинг энг яхшиси ўз аҳли-аёлига фойдаси кўп тегадиган кишидир», «Бир гуноҳ ишни кўрсаларинг, қўлларинг билан қарши бўлинглар. Қўлларинг билан қарши бўлолмасаларинг, тилларинг билан қарши бўлинглар. Мабодо тилларинг билан қарши бўлолмасаларинг, дилларинг билан қарши бўлиб туринглар. Аммо бу иймонларинг заифлигидан далолат беради» каби ҳадислар асосида ўз қарашларини исботлашга уринади. А.Раҳимов Солиҳ махдумни иложи борича зиёли, фазилатли қилиб талқин этишга интилса, М.Қаршибой кўпроқ иккинчи қироққа ўзини уради. Илгари ўта хасис, зиқна тип ўлароқ талқин этилган Солиҳ махдумнинг бир йўла оппоқ-серфазилат зиёли тўнини кийиши ҳам ёки янги шароитда иймонсиз, мунофиқроқ, шайтон, ҳаёсиз сингари сифатлар билан тавсифланиши ҳам айни образнинг бутун жозибасини, эстетик қийматини очиб бера олмайди. Қолаверса, «Меҳробдан чаён» романидаги энг ёрқин, табиий ва реалистик бақувват образи бўлгани учун ҳам ҳалига қадар Солиҳ махдумнинг кимлиги устидаги мулоҳаза- мунозаралар давом этмоқда. А.Раҳимов ва М.Қаршибойнинг баҳсларига муносабат билдирган махсус мақола ҳам ёзилди ва учинчи бир нейтрал талқин илгари сурилди.[9]
Муайян эстетик ҳодисанинг турлича талқини учун манба бўла олиши айни асарнинг бадиий қувватини кўрсатади. Бунга шубҳа йўқ. Таъкидлаш жоиз бўлган яна бир фикр шуки, ҳар бир адабиётшунос ўз билими, дунёқараши, ҳаётий тажрибаси, ўз имконияти, иймон-эътиқоди доирасида фикр айтади. Ўзи англаган, ҳис этган ҳақиқатнинг қайсидир қиррасини тушунтиради. Шунингдек, эстетик ҳодисани тушуниш ва тушунтиришда интерпретаторнинг табиати, психик темпераменти ҳамда ёши қайсидир маънода роль ўйнайди.
«Қуш тилини қуш билади», деганларидек, Абдулла Қодирий қаламининг жозибасини, тасвирларидаги психологик ҳолатларнинг айрим қирраларини очиб берган асар сифатида Хайриддин Султоновнинг «Шоирона, дарвешона, бир маъно» мақоласини кўрсатиш мумкин. Бунда зерикарли, бадиий асар вужудига бегона назарий гапларнинг қуруқ такрори йўқ. «Қодирийнинг маҳорат сирлари ҳақида» фикр юритар экан, Анвар билан Раънонинг муносабатларидан, Тойир аканинг хароба кулбасидан, Шариф, Раҳим ва Қобулбойларнинг қатъиятидан ва айниқса, баъзида «ўз қусурлари устидан ўзи ҳам кулишга қодир одам» – Солиҳ махдумнинг «табиатидаги ўзига хос жозиба»дан сўз очади. Бошқача айтганда, реалистик роман жозибасини, биз ташналик ила талабида бўлган, эстетик нуқтаи назардан ишонарли талқин этади. «Унинг (Солиҳ махдумнинг – Б.К.) қилиқларини кузатганингиз сари завқингиз ошиб бораверади, бироқ мийиғингиздаги табассум ҳеч вақт заҳарханда ёки ёвуз нафратга айланиб келмайди. Беихтиёр ич-ичингиздан: «Э, буям худонинг бандаси-да», деган хаёл кечади.
Чинакам санъаткорга хос жозибанинг қудрати ана шундай бўлади».[10]
Х.Султоновнинг бундай нозик, нафис талқинлари ёрдамида адабиётчилар баҳсидаги қандайдир мавҳумлик ёки бирёқлама-ликларни аниқлаштириб олиш мумкин, албатта.
«Адабиёт» сўзи «адаб»нинг кўплигидир. Сўз санъатининг мазкур алифбосини барча яхши билади. Азал-азалдан адабиёт одоб-ахлоқнинг такомилига, комил инсон маънавий қиёфасини юксалишига хизмат этган. Гарчанд кейинги йилларда бадиий адабиётнинг тарбиявий хусусиятига кам эътибор берилаётган бўлса-да, мазкур омилни сўз санъати негизидан ташқарида кўриш мумкин эмас. Эҳтимол, қандайдир асарларни тилга олиб, «бундаги воқеалар ибрати ёки қаҳрамонлар ҳаёти ўқувчида ҳаётга муҳаббат уйғотади» тарзидаги стереотиплардан холос бўлган ҳолда, бадиий адабиётнинг инсон руҳияти ва кайфиятини мавжуд бошқа реалликларга ҳам мослаштириши мумкинлиги вазифасини инобатга олмоқ жоиздир. Масалан, инсоннинг ўлимга муносабати. Ўлим ҳар қандай тирик махлуқ, жонли инсон бошига эртами-кечми келиб қўнадиган ҳодиса. Дунё яралгандан бери, Одам ота ва момо Ҳаво яралгандан буён ўлимдан ҳеч ким қочиб қутилган эмас. Зотан, инсоннинг бу ўткинчи дунёни бир кунмас-бир кун тарк этиб кетишлигига табиий кайфиятни, муносабатни, эҳтимол, адабиёт шакллантирмоғи лозимдир. Шахсан мен француз ёзувчиси Альбер Камюнинг «Бегона» асарини мутолаа қилганда ва айниқса, шарқ тасаввуф адабиётини ўқиганда, хусусан, Аҳмад Яссавий ҳикматлари мағзини чаққанда адабиётнинг «ҳаётга муҳаббат уйғотади» тарзидаги тарбиявий қийматидан ташқари «ўлимга кўникма ҳосил қилиш» тарзидаги хизмати борлигини ҳам ҳис этганман. Инчунун, бу алоҳида мавзу. Бу ўринда қодирийшуносликка алоқадорликда тарбиявий аҳамият хусусида сўз очилар экан, дунё илм-фанида адабий-фалсафий талқиннинг этик – одоб-ахлоқ йўналиши ҳам мавжудлигини эслаб ўтиш жоиздир. Моралистлар бадиий адабиётдаги инсон фазилати ва қусурлари билан боғлиқ ҳодисаларни тадқиқ этганлар, албатта. Масалан, Август Антонович Милтс исмли латиш профессори ўзининг «Виждон» номли мақоласида айни ахлоқий тушунчани адабий-фалсафий негизда тадқиқ этади. Унинг инсон ҳаётида нақадар муҳим ўрин тутишини таъкидлайди.[11]
Хайриддин Султонов айнан адиб романларини соф этик-эстетик нуқтаи-назардан талқин қилиб, «Андиша» номли махсус мақола ёзди. Жуда кўп олимлар илғамаган фазилатларни бир фокусга жамлади, маржондек бир ипга тизди. Зотан, Х.Султоновнинг айни мақоласи қодирийшуносликда, таъбир жоиз бўлса, айтиш мумкинки, кичик бир воқеа бўлди. Х.Султонов «Андиша» мақоласида шарқона ахлоқ мезонлари асосида Қодирий романларига назар ташлайди. Отабек, Анвар, Юсуфбек ҳожи, Кумушбиби ва Раъно сиймоларини бир-бир тадқиқ этади, улар табиатида собит иймонни, «инсон шарафининг гултожи бўлмиш андиша, ор-номус, уят каби муқаддас туйғуларни» кўради.
«Андиша, уят, ор-номус, виждон тушунчалари Қодирий романларининг маънавий устунларидир», дея ёзади муаллиф. Шунингдек, Х.Султонов Абдулла Қодирий романларининг умрбоқийлигини, жозибадорлигини таъминлайдиган баъзи унсурлар хусусида ижодий жараённи англаб, адибнинг бадиий сўзга ўта масъулият ва эҳтиёткорлик билан ёндашганлигини ҳис этган ҳолда кузатади. Бу кузатишларда жаҳон адабиётининг номдор вакиллари билан қуруқдан-қуруқ, номигагина қиёслашнинг ўзи йўқ. Фикрлар ҳам дунёнинг қайсидир бурчагидаги қандайдир бир ажнабий шахсларнинг асарларидан ўринли-ўринсиз қатма-қат кўчирмалар олинмасдан, камёб илмий атамалар атайлаб исроф қилинмасдан ифода этилади. Муҳими, муаллиф бизни ўзининг ноёб топилмаларига романларнинг ўзи орқали, матндаги сирланган нуқталар воситасида ишонтира олади. Ҳайратлантиради.
«Андиша»да «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён»даги қаҳрамонлар андишасигина эмас, балки ўша машҳур қаҳрамонлар дунёсига кўчиб ўтган Абдулла Қодирийнинг инсон ва санъаткор сифатидаги юксак маънавияти юзасидан ҳам ғоят ўринли мулоҳазалар айтилган.
Х.Султоновнинг бу кузатишлари ва этик талқинларига қўшимча қилиб шуни таъкидлаш жоизки, Абдулла Қодирий бошқа ёзувчилардан ҳам айни юксак инсоний туйғу қонуниятлари асосида иш кўришни талаб этган эди. Хусусан, «Ёзғувчиларимизга» номли мақоласида адиб қуйидагиларни ёзади: «Аммо шу қалам олишдан илгари бир мунча андиша лозимдир; шошмаслик керак. «Шошган қиз эрга ёлчимас» мақолини балки эшитганингиз бордир. Ўн карра ўлчаб, бир мартаба кесмоқ яхши… Сўз сўйлашда ва улардан жумла тузишда узоқ андиша керак. Ёзувчининг ўзигина тушуниб, бошқаларнинг тушунмаслиги катта айб».[12]
Инчунун, андиша туйғуси, «ўн карра ўлчаб, бир марта кесмоқлик» ҳар қандай инсон учун, ҳар қандай қалам соҳиби ва айни пайтда адабиётшунос-талқинчилар учун ҳам жуда зарурдир.
Баъзан эстетик воқелик ҳис этилмасдан бадиий асар қаҳрамонларини гуруҳлаш, туркумлаш кўзга ташланиб қолади. Гоҳ ёзувчини алқаб, қаҳрамонни қоралаб, гоҳ санъатнинг мумтоз қоидаларини топтаб, қайсидир қаҳрамонларни оқлаб қалам сурилган ҳолатлар ҳам кузатилади. Яқин кечмишда муайян назарий метин қолипига айланган, анъанавий «ижобий» ва «салбий» сифатларни қўллашга бир оз истиҳола қилган ҳолда, уларнинг синонимларини қўллаб, эскича фикр, эскича талқинлар доирасида тентирашлар ҳам сезилади. Ҳолбуки, санъат-образли воқелик, рамзлар тилидир. «Унутилган тил»ни (Э.Фромм таъбири) қайта идрок этиш янгича тафаккур учун имконият остонаси ҳисобланади. Бадиий асар қаҳрамонларини қоралаш-оқлаш йўналиши «рамзлар тили»ни жўнлаштиради, камалакдек сержило санъатнинг юксак салоҳиятини тубанлаштиради.
Аслида талқинда умумназарий, ижтимоий-сиёсий омиллардан ташқари, адабиётшунос-талқинчининг индивидуал назари ҳам, шахсияти ва жинсияти ҳам муҳим аҳамият касб этади. Фикрий хилма-хиллик, сўз эркинлигига имконият юзага келган муҳитда бадиий асарларни янгича талқин қилишга эътибор кучаяди. Ҳатто адабиёт тарихида аниқ, реал илмий талқини, асар ғоясига, умумпафосига муносиб таҳлили мажуд бўлган ҳолатларда ҳам гоҳида, гарчи бир оз сунъийроқ туюлса-да, янгича фикр айтиш истаги пайдо бўлади. Бу истак меваси-ҳосиласи эҳтимол қандайдир эътирозга, баҳс-мунозарага ёки қўллаб-қувватлашлар ва «воқелик чегараларига ҳужум» эканини уқтиришга сабаб бўлиши ҳам мумкин.[13] Шу маънода Абдулла Қодирий ижоди юзасидан янгидан-янги талқинларнинг майдонга келишини, уларнинг тасдиқланиши ёки инкор этилишини, улар устида баҳс-мунозараларнинг авж олиниши илм оламидаги таибий ҳодиса сифатида қабул этмоқ жоиз. Зотан, адиб ижод боғидаги оғочларнинг илдизлари бақувват, мевалари тотлидир. Бу улуғ сўз неъматидан баҳрамандлик қалбга ширин безовталик олиб киради. Бу безовталик муайян фикр либосини кийгунча, фикр муайян шакл ва моҳият касб этгунча йиллар ўтади, ўйлашнинг адоғи кўринмайди, поэтик маъно чегараларига етиб борилмайди. Абдулла Қодирийнинг эстетик, руҳий дунёсига муносиб талқин ёзиш истаги кўнгилни тарк этмайди. Гоҳида бундай тадқиқотлар юзага ҳам келади.[14]
Вақт, замон тушунчаси муайян бутунликни, астрономик қаторни ташкил этади. Ижод аҳли тасвирлаётган воқеа-ҳодисаларининг ишончлилик қувватини ошириш учун шу астрономик вақтдан турли йўсинда ўз дунёқараши, маҳорати, фаҳм-фаросатига қараб фойдаланади. Бошқачароқ айтганда, бадиий асарда замон-вақт физикавий мазмундан адабий-фалсафий моҳиятига кўчади.
Абдулла Қодирий вақтдаги «Ўткан кунлар» мавҳумотини романнинг биринчи сатрларидаёқ парчалайди. Воқеалар саҳнага чиқаётган замон аломатини аниқ битиб қўяди: «1264-нчи ҳижрия, далв ойининг 17-нчиси, қишки кунларнинг бири, қуёш ботқан, теваракдан шом азони эшитиладир…».[15]
Кунлик воқеа-ҳодисалар тасвири-тавсифида ижод аҳли чексиз замоннинг айни парчасига жуда кўп мурожаат этадилар. Ва аксар ҳолатларда қуёшнинг чиқиши ва ботиши ёки соат милларининг югиришини вақт белгиси-аниқлиги учун илова қиладилар.
Қодирий романларида кунлик вақтнинг «қуёш ботқан», «саҳар пайти» ёки «бу кун соат ўн иккида…», «ҳозир соат кечки еттилар бўлиб қолган…», «кечки соат тўртларда…» тарзидаги ифодасини онда-сондагина кузатилади.
Гоҳо айни тарздаги ифода ёнида кичик бир изоҳ келади: «…қуёш ботқан, теваракдан шом азони эшитиладир», «саҳар вақти туриб чой ичдилар. Субҳ намозини ўқуб, арава қўшилди», «Кечки соат тўртлар, асрдан бир оз эртароқ ҳукумат аскари билан халқ орасида уруш бошланди…».
Вақт аломатининг ифодаси учун «шом азони» (шом вақти), «субҳ намози» (бомдод вақти), «асрдан бир оз эртароқ» (аср вақти) шаклидаги кичик бир изоҳ, аниқроқ қилиб айтганда, кунда фарз ўлароқ беш маҳал адо қилинадиган намоз вақтлари Абдулла Қодирий романлари хронотопида жуда юксак маъно касб этади; яъни адбий замоннинг поэтик тизими-қатори даражасига кўтарилади; деярлик ҳар доим кунлик вақт белгиси, тилшунослар таъбирича, пайт ҳолининг ифодасида намоз вақтлари асосий ўринни эгаллайди.[16]
Шунингдек, қодирийшуносликда адиб романларининг ўзидан кейинги авлод ёзувчилари ижодига таъсири масалалари ҳам янгича нуқтаи назардан талқин қилинди.[17]
Абдулла Қодирий ижоди юзасидан кейинги йилларда нашр қилинган энг муҳим ва жиддий асарлардан бири сифатида профессор У.Норматовнинг “Қодирий мўъжизаси” китобини кўрсатиш ўринлдир. У.Норматов бу китобида ёзувчининг асарларини ва архив ҳужжатларини, мавжуд илмий тадқиқотлар ҳамда биографик маълумотларни қайта назардан ўтказади. Абдулла Қодирий дунёсини, ҳам истеъдодли ижодкор, ҳам ўз замонасининг кишиси сифатидаги хусусиятларини теран талқин этади. Адиб дунёқараши шаклланган муҳит об-ҳавоси ҳароратига, таълим-тарбия масканларининг савиясига тўғри ташхис қўяди; бир қанча чигал масалаларга ойдинлик киритади. Олим муайян муаммо устида фикр юритар экан, бир қирғоқни ташлаб, иккинчи қирғоқни забт этиб «замона қаҳрамони»га айланишни хуш кўрмайди. Балки ўз талқинларида ижод психологиясини, инсон табиатига хос барча хусусият ва майлларни инобатга олади.[18]
Умуман олганда, мустақиллик йилларида майдонга келган янгича тафаккур ҳосилалари, янгича талқинлар ўзбек адабиётшунослиги тарихида, хусусан, қодирийшунослик соҳасида ўзининг жиддий изини қолдирди. Бу даврда эскича талқинлардан, қаҳрамонларни ижобий ва салбийга ажратиб таҳлил этишдан, талқинлардаги бирёқламаликлардан умуман воз кечилди.
Бадиий асарнинг поэтик моҳиятини, бадиий қийматини намоён этиш йўлида эстетик, этик талқинларга, тил ва услубни тадқиқ этишга, мавжуд адабий дурдоналарни ўзаро қиёслашга ҳам эътибор берилди.
Бу даврда Абдулла Қодирий асарларини макон ва замон нуқтаи назаридан ўрганиш, адабий таъсир ҳодисаларини талқин қилиш ҳамда романларни муайян маънавий-ахлоқий жиҳатларга боғлаб текшириш ҳам ўзининг ижобий самараларини берди.
Хуллас, эътироф этиш жоизки, ўзбек адабиётшунослигида илмий-назарий талқин бадиий асар моҳиятига яқинлашди. Буни Абдулла Қодирийга доир тадқиқотлар яққол кўрсатиб турибди.
Ulugʻbek Hamdam
Ulug‘bek Hamdam (Hamdamov Ulug‘bek Abduvahobovich) 1968 yil, 24 aprelda Andijon viloyati, Marhamat tumanida tug‘ilgan.
1988-1993 yillarda ToshDU ning o‘zbek filologiyasi fakultetida tahsil olgan. 1992-93 yillarda esa davlatimiz tashabbusi bilan o‘qishga yuborilgan talabalar safida Turkiyaning Ko‘nyo shahrida taxsilni davom ettirgan. 1993-1994 yillarda Sharqshunoslik institutida turk tilidan dars bergan. 1994-1996 yillarda Hozirgi Milliy Universitet o‘zbek filologiyasi fakultetining kunduzgi aspiranturasini o‘qigan.
1997 yilda "30-yillar o‘zbek she’riyatida "sof lirika" muammosi" (Oybek she’rlari misolida) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Ilmiy rahbari - filologiya fanlari doktori, professor Umarali Normatov. Hozirda "XX asr o‘zbek she’riyati badiiy tafakkur tadrijining ijtimoiy-psixologik asoslari" mavzusida doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlamoqda. Ilmiy maslahatchi - filologiya fanlari doktori, professor Naim Karimov. 1997-2009 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va Adabiyot institutida katta ilmiy xodim. 2009- yildan beri "Sharq yulduzi" jurnalining bosh muharriri lavozimida ishlab kelmoqda. 
«Tangriga eltguvchi isyon» (2002), «Atirgul» (2006), «Seni kutdim» (2007) she’riy hamda «Yolg‘izlik» (2000), «Muvozanat» (2003), «Isyon va itoat» (2004), «Sabo va Samandar», «Uzoqdagi Dilnura» (2010) kabi nasriy asarlari nashr etilgan. Ilmiy asarlar to‘plami ham bor («Badiiy tafakkur tadriji», 2003; «Yangilanish ehtiyoji», 2007).
U. Hamdam J. Rumiyning "Ichindagi ichindadir" (2001) va professor U. Turonning "Turkiy xalqlar mafkurasi tarixi" nomli asarlarini turk tilidan o‘girgan.
HAMZA – YANGI O‘ZBЕK ADABIYOTI
ASOSCHILARIDAN BIRIMI?
Ulug‘bek Hamdam

Yangi adabiyot asoschilaridan biri bo‘lish uchun ijodkorga iste’dodli bo‘lib tug‘ilishning o‘zi kamlik qiladi. Buning uchun u ijodkor sifatida omadli ham bo‘lishi shart. Ya’ni uning iste’dodi bilan davr ehtiyojlari bir-biriga muvofiq tushmog‘i kerak. Xuddi Dante, Navoiy, Pushkin zimmasiga tushgan omadli qismat yanglig‘. Shu ma’noda Hamza tole’i kulgan ijodkor. U Behbudiy, Fitrat, Qodiriy va Cho‘lpon bilan birga yangi o‘zbek adabiyoti tamal toshini qo‘yganlardan biridir. Nomlari zikr etilgan ulug‘larimiz butun bir millat oldiga davr yuklagan ulkan, kechiktirilmas muammolarni, avvalo, to‘g‘ri idrok etganlar, so‘ngra asosiylarini muvaffaqiyatli hal etganlar. Shunisi bilan ularning barchasi ijodkor sifatida juda ham omadlidirlar.
O‘zbek adabiyoti keyingi 500 yil mobaynida chinakamiga ikki tub burilishni boshidan kechirdi. Birinchisi, Navoiy va Bobur davri o‘zbek (turkiy) adabiyot bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchisi, hech shubhasiz, jadidlar davri adabiyoti bilan bog‘liq burilishdir. Ehtimol, Behbudiy, Hamza, Fitrat, Qodiriy va Cho‘lponlarga nasib qilgan iste’dod kuchi Navoiy va Boburning dahosi bilan bo‘ylasha olmas, lekin ularning madaniyat, ma’naviyat, adabiyot, san’at va ilm sohasida amalga oshirgan ishlari buyuk salaflar xizmatidan aslo kam emas. Zero, jadid bobolarimiz o‘z zimmalariga davr yuklagan missiyani juda yuksak darajada ado etganlar. Behbudiy asosan mafkurada, Hamza dramada, Fitrat ilmda, Qodiriy nasrda, Cho‘lpon esa she’riyatda ana shu ulug‘ vazifani bekamu ko‘st bajarganlar.
Akademik Naim Karimov yozadi: “XX asr boshlarida tug‘ilgan va shakllangan jadid adabiyoti o‘z oldiga yangi adabiy badiiy vazifa qo‘ydi va vazifani o‘tash jarayonida shu vaqtga qadar adabiyotimiz xazinasida bo‘lmagan yangi adabiy tur va janrlar, tasvir vositalari va usullarining yuzaga kelishini taqozo etdi”. Binobarin, bugungi, zamonaviy o‘zbek adabiyoti aynan keyingi yangilanish yo‘lidan, jadidlar boshlab bergan qutlug‘ yo‘ldan rivojlanib borayotganligining o‘ziyoq adabiyotimizda yuz bergan so‘nggi tub burilishning naqadar ahamiyatli ekanini ko‘rsatadi. XX va XXI asr mobaynida adabiyotimizning deyarli barcha sohalarida yuz bergan asosiy o‘zgarishlar, yangilanishlar ana shu ikkinchi tub burilish maydonida sodir bo‘ldi va bo‘lmoqda, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz. Chunki tub burilish bo‘lishi uchun istakning va hatto iste’dodning o‘zi yetmaydi. Buning uchun davrning qo‘ynida yangilanish ehtiyoji paydo bo‘lishi kerak. Behbudiy, Hamza, Fitrat, Qodiriy va Cho‘lponlar ana shunday ehtiyoj tug‘ilgan paytda dunyoga keldilar. Garchand ularning shaxsiy qismatlari fojiali yakun topgan esa-da, (birontasi o‘z ajali bilan o‘lmagan, aksincha, yangi o‘zbek adabiyoti yo‘lboshlovchilarining hammasi ayni ijodlari gullagan vaqtda qatag‘on qilingan!) nomlari zikr etilgan ulug‘lar ijodkor sifatida chindan-da baxtlidirlar.
Hamza – serqirra ijodkor. Umuman, serqirralik jadid ijodkorlarining aksariga xos. Hamza – ulug‘ dramaturg, Hamza – an’ana va novatorlikni birlashtirgan shoir, Hamza – boshlovchi nosir, Hamza – o‘tkir publitsist, Hamza – mohir pedagog, Hamza – milliy kompozitor, Hamza – otashin notiq, Hamza – rejissyor, Hamza – teatr arbobi Bulardan tashqari, xalqimizning bu fidoyi o‘g‘loni yurtning kelajagi – ma’rifat, maorif, adabiyot, ta’lim-tarbiya yo‘lida amalga oshirgan ishlarining salmog‘i juda og‘ir tosh bosadi. Bu qutlug‘ yo‘lda Hamza molini ham, jonini ham ayamagan. Bu gaplar shunchaki chiroyli gaplar emas. Hamza va u kabi o‘nlab ulug‘ jadidlarimizning taqdir yo‘llari chindan-da bugungi zamondosh insonni hayratga solishga qodir. Bu o‘rinda biz Hamza ijodiy faoliyatining to‘rt qirrasiga to‘xtalamiz, xolos. Bular Hamzaning drama, she’riyat, nasr hamda publitsistika sohalaridagi faoliyatidir.
Hamza dramaturgiyasi. XX asr avvalida ijtimoiy-siyosiy hayotdagi yangilanishlar asrlar davomida Sharq mumtoz adabiyoti an’analari ruhida taraqqiy etib kelayotgan o‘zbek adabiyotida dramatik turni paydo qildi. Dramaning tug‘ilishi o‘zbek adabiyoti uchun xuddi roman janri kabi yangi hodisa edi. Hamza ana shu hodisaning boshida turdi va o‘z dramatik asarlari bilan o‘zbek dramaturgiyasiga asos soldi. Madomiki, so‘z shu masalaga kelib taqalgan ekan, Hamza va uning o‘zbek dramaturgiyasidagi o‘rni masalasida bahsli qarashlar borligini aytish joiz. Xullas, masala qisqa va lo‘nda bayon qilinsa, shunday holga keladi: Mirmuhsin Shermuhamedov (“Befarzand Ochildiboy”, 1914 yil), Hamza (“Yangi saodat yoxud Milliy roman”, 1915) lar roman tajribasiga ilk marta qo‘l urgan bo‘lsa-da, ularning harakatlari bir tajriba, urinish darajasida qolgan edi. Qodiriy esa “bir hamla”da “O‘tkan kunlar” (1924) bilan roman janrining risoladagi talablariga javob beruvchi yirik nasriy asar yaratgan edi. Shuning uchun ham Qodiriy o‘zbek romanchiligining asoschisi deyiladi. Yoxud Navoiydan oldin Xorazmiy, Lutfiy, Atoiy, Sakkokiylar turkiy tilda ash’or bitgani bilan bu tildagi ulug‘ xizmatlari tufayli aynan Alisher Navoiyni o‘zbek adabiyoti va adabiy tilining asoschisi deymiz. Adabiyotshunoslik ilmining mana shu baholash mezonini dramaturgiya sohasiga tadbiq qilingudek bo‘lsa, qarshimizda quyidagicha manzara qad rostlaydi: garchand Mahmudxo‘ja Behbudiy “Padarkush” (1911) nomli 2,5 betlik pyesasi bilan o‘zbek adabiyotida pyesa yozib berishni boshlagan bo‘lsa-da, dramaturgiyaning butun talablariga javob bera oladigan pyesalarni aynan Hamza Hakimzoda Niyoziy (“Zaharli hayot” (1916), “Maysaraning ishi” (1926), “Paranji sirlaridan bir lavha yoki Yallachilar ishi” (1927)ni yozdi. Bulardan tashqari, “Burung‘i saylovlar”, “Jahon sarmoyasining eng oxirgi kunlari”, “Qozining sirlari”, “El quzg‘unlari” kabi 1921 va 1928 yillar orasida yozilgan katta-kichik dramalari mavjud. Bas, shunday ekan, Qodiriy o‘zbek romanchiligi asoschisi degan nomga qanchalik sazovor va haqli bo‘lsa, Hamza ham o‘zbek dramaturgiyasi asoschisi degan unvonga shunchalar haqdor va munosib bo‘lib ko‘rinadi. Albatta, ushbu masala yuzasidan mavjud faktlarni turli yo‘sinda tahlilu talqin etib, bir-biriga qarama-qarshi xulosalarni o‘rtaga tashlash mumkin. Ammo adabiyot ilmining baholash kriteriyalari hamma uchun bir xil bo‘lishi adolatdan ekanligidan kelib chiqiladigan bo‘lsa, Qodiriyga ravo ko‘rilgan adolat mezoni Hamzaga kelganda tavrini o‘zgartirmasligi lozim bo‘ladi. Albatta, bu jiddiy masalaning boshqa nozik jihatlari ham bo‘lishi mumkin. Bunday jihatlar istisno qilinmaydi. Shuning uchun ham soha bilimdonlari ushbu bahstalab masala bo‘yicha asosli, ilmiy mushohadalarini qaytadan o‘rtaga tashlashsa, adabiyotshunoslik va dramaturgiya kesishgan nuqtadagi bitta muammoga oydinlik kiritilgan bo‘lardi. Nima bo‘lganda ham, hali dramaturgiyamizning ham amaliy, ham nazariy sahnasida amalga oshirilishi, hal etilishi kerak bo‘lgan juda ko‘p ishlar oldimizda turibdi. Bunga, jumladan, Hamzaning drama sohasidagi o‘ta salmoqdor ijodi ham manba bo‘lib xizmat qiladi.
Hamzaning 1916 va 1920 yillarda yozilgan “Boy ila xizmatchi”, “Loshman fojialari”, “Farg‘ona fojialari” kabi asarlari yo‘qolgan. Faqat “Loshman fojialari”ning “Istibdod qurbonlari” degan qismi hamda “Boy ila xizmatchi” dramasining afishasi saqlanib qolgan. Yaqin-yaqinlargacha teatrlarimizda qo‘yilib kelgan “Boy ila xizmatchi” dramasini esa dramaturg Komil Yashin afishada aks etgan mazmun bo‘yicha qayta tiklagan.
Hamzaning o‘zbek dramaturgiya sohasidagi faoliyatini qisqacha qilib, u o‘z davri xalq hayotini ko‘zguga solib ko‘rsatib berishning uddasidan chiqdi, deyish mumkin. Bu esa, barcha zamonlar ijodkorining muqaddas orzusi hisoblanadi. Shuning uchun ham Hamzaning eng sara dramalari hozirgacha sahna yuzidan tushmay kelmoqda.
Bulardan tashqari, Hamzaning yana “Haqiqat nima?” degan asar yozganligi, lekin qo‘lyozma nashr bo‘lmay yo‘qolgani haqida ma’lumot bor. Chunonchi, “Shoirimiz Hamza Hakimzodaning qisqacha tarjimai holi”da “Haqiqat nima?” degan bir zo‘r asar yozg‘on bo‘lsada, tab’ ettira olmay yo‘qotg‘on” degan ma’lumot keladi. Bu haqda Hamzaning o‘zi “Tarjimoi hol”ida “…eski podsholar turmushidan bir “Haqiqat kimda?” ismli havosiz operalik roman yozg‘an edim, o‘g‘urlatdim, bugunki, topilmaydir” deb yozadi. Chunki zamon g‘oyat alg‘ov-alg‘ovli edi. Hamzanig o‘zi ham goh maktab ochaman deb, goh xalq ma’rifati yo‘lida xizmat qilaman deb, goh teatr tashkil etaman deb doimo safarlarda yurgan, hayotning qaynoq quchog‘ida oqimga qarshi xo‘p suzgan. Binobarin, jadid ijodkorning o‘ziga yarasha do‘st-dushmani ko‘p bo‘lgan. Boz ustiga, “Hindiston, Makka, Madina, Shom, Beyrut bilan sayohat qilib, Stambulg‘a o‘qishg‘a kelgan bo‘lsam ham…” degan e’tiroflaridan Hamzaning bir qancha xorijiy mamlakatlarni kezib kelgani ham ma’lum bo‘ladi. Bunday taloto‘p va sayohatlarning ichida, tarafdor va raqiblarning davrasida o‘sha asarning yo‘qolgani haqidagi ma’lumot kishida shubha uyg‘otmaydi.
Hamza she’riyati. Jadidlar she’riyatining yalovbardori Cho‘lpon esada, Hamzaning tarjimai holi aynan she’riyatida ko‘proq namoyon bo‘lgan, deyish mumkin. Chunki she’r – mobil janr. Unda shoir imkon topdi deguncha qisqa vaqt ichida o‘z his-tuyg‘ularidan tortib, ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy, ma’rifiy g‘oyalarini birin-sirin qozozga tushirib qo‘yavergan. Chop-choplarning orasida aksar hollarda she’rlarni qayta ishlash imkoni bo‘lmaganidan mazmun va shakl mutanosibligi jihatidan qiyomiga yetmagan mashqlar ko‘plab uchraydi. Qat’i nazar, Hamza she’rlari uning bosib o‘tgan yo‘llaridan guvohlik berib turadi.
XX yuz yillik ibtidosida millatning tafakkur gullari ma’rifatsizlikni yurtning eng og‘riq nuqtalaridan biri deb bildilar. Shuning uchun ham ular iste’dodlarini elni o‘qimishli qilishga bag‘ishladilar, bu yo‘lda vaqtlari, kuchlari, mablag‘lari va hatto jonlarini ham ayamadilar. Ular xalqning ma’rifatli bo‘lishini yurt ravnaqi va millat taraqqiysining asosi, deb bildilar. Oqibat – adabiyotda ma’rifatli kishi obrazi paydo bo‘ldi. Avloniy, So‘fizoda, Ibrat, Hamza, Fitrat, Cho‘lpon kabi qator shoirlarning ijodida shu g‘oya qayta-qayta ishlandi.
Uzun gapning qisqasi shuki, XX asr tongotarida Behbudiy, Fitrat, Hamza, Qodiriy va Cho‘lpon tomonidan mafkura, ilm va adabiyot sohasida amalga oshirilgan ishlarning ahamiyati yuz yillarga emas, balki ming yillarga tatiydi. Chunki bugungi adabiyotimiz, teatrimiz va bu sohalar ilmi aynan ular asos solgan yo‘ldan rivojlanib bormoqda. Ularning hurmatini joyiga qo‘yish, XX va XXI adabiyotiyu, teatrining sarchashmasi aynan yuqorida nomlari zikr etilgan bobolarimizning ijodlari ekanligini hamisha yodda tutishimiz siz bilan bizning ulug‘ bobolarimizga nechog‘li munosib voris bo‘lganimizni bildiradi. Shu ma’noda, adiblar xiyobonida Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy kabi ulug‘lardan so‘ng aynan Behbudiy, Fitrat, Hamza, Qodiriy va Cho‘lpon kabi jadid bobolarimizning haykallari qad rostlasa, bir tomoni, tarixiy haqiqat tiklanib, zamonaviy adabiyot va mumtoz adabiyot o‘rtasiga ko‘prik tashlagan,boshqa tomoni, hozirda bog‘ni bezab turgan XX asrning zabardast ijodkorlari o‘z oldilariga kelib qo‘shilgan stozlarining davrasida qadlarini yanada adl tutgan bo‘lur edi.
Uzoq Joʻraqulov
1967 yilda Kasbi tumanida tugʻilgan. Oʻzbekiston Milliy universitetining oʻzbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. 1998 yilda oʻzbek filologiyasi fakulteti “Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti” kafedrasida ilmiy xodim lavozimida faoliyat boshlagan. Hozirda OʻzMUdan ajralmagan holda, OʻzRFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti “Adabiyot nazariyasi” boʻlimida katta ilmiy xodim lavozimida ishlaydi. “Fitratning tadqiqotchilik mahorati”, “Hududsiz jilva”, “Yuzini yoʻqotgan odam” nomli kitoblari chop etilgan.
Ilmiy darajasi
Filologiya fanlari nomzodi
Umumiy maʼlumot
U. H. Joʻraqulov 1967 yil 1 yanvarda Qashqadaryo viloyati Kasbi tumanida tugʻilgan.
U. H. Joʻraqulov 1988 yilda, Toshkent davlat universiteti oʻzbek filologiyasi fakulteti kechki boʻlimiga oʻqishga kirgan. 1994 yilda tugatgan. 1998 yilda “Fitratning tadqiqotchilik mahorati” (10.01.03–Adabiyot tarixi; 10.01.08–Adabiyot nazariyasi) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi yoqlagan.
Respublika matbuotida 100dan ortiq maqolasi eʼlon qilingan. 5ta kitobi nashr etilgan. Respublika va xalqaro ilmiy konferinsiyalarda maʼruzalar qilgan.
U. H. Joʻraqulov jahon adabiyoti, qiyosiy adabiyotshunoslik, zamonaviy oʻzbek adabiyoti, adabiy tanqid, XX asr oʻzbek adabiyoti tarixi muammolari tadqiqi bilan shugʻullanadi.
Olgan taʼlimi va mehnat faoliyati
1985–1987 yy. – Harbiy xizmatda
1988–1994 yy. – Toshkent Davlat universiteti (hozirgi OʻZMU) talabasi
1994–1997 yy. – Oʻzbekiston Miliy universiteti aspiranti
1997–2004 yy. – Oʻzbekiston Miliy universiteti “Jahon adabiyoti va nazariya” kafedrasi katta oʻqituvchisi
2004–2013 yy. – Oʻzbekiston Miliy universiteti “Oʻzbek adabiyotshunosligi va adabiy aloqalar” kafedrasi dotsenti
12.2013 dan (25.12.2016gacha) OʻzMU katta ilmiy xodim-izlanuvchisi
2016 03.09-h. v. – Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetining “Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon” kafedrasi dotsenti
Hozirda qaysi fandan dars berayapti?
Badiiy tahlil asoslari.
Yangi oʻzbek adabiyoti tarixi.
XX-XX1 asrlar adabiyoti.
Ilgari dars oʻtgan fanlari
Adabiyot nazariyasi.
Yangi oʻzbek adabiyoti tarixi
Hozirgi adabiy jarayon
Rus adabiyoti tarixi
Jahon adabiyoti tarixi
Ilmiy faoliyati
Olib borgan ilmiy izlanishlari: jahon adabiyoti, qiyosiy adabiyotshunoslik, zamonaviy oʻzbek adabiyoti, adabiy tanqid, XX asr oʻzbek adabiyoti tarixi muammolari tadqiqi bilan shugʻullanadi.
v) Ilmiy va oʻquv-uslubiy ishlari roʻyxati:
Osoyish ayyomi. XX asr oʻzbek adabiyoti masalalari. – T.: Fan, 2012. – B. 151-158.
Xos kalom xosiyati. Sharq yulduzi, 2013,3-son. – B. 129-132.
Koʻzgu siniqlari yoxud aytilmagan soʻz qudrati. Yoshlik, 2013,5-son. – B. 4-7.
XX asr jahon adabiyotshunosligi dargʻasi. Jahon adabiyoti, 2013, iyul. – B. 132-133.
Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonida “yoʻl” va “tasodif” xronotopi. “XX1 asr – intellektual-innovatsion gʻoyalar asri”. Respublika ilmiy-amaliy seminari materiallar. – T., 2014.
Ishq qismati shu azal-abad (A. Qodiriy “Oʻtkan kunlar”). Tafakkur jurnali, 2014,3-son. B. 262-263.
“Hayrat ul-abror”da yer va koinot tasviri. OʻzMU xabarlari jurnali, 2014,1/3-son. B. 54-61.
Mixail Baxtin kashfiyotlari. Jahon adabiyoti jurnali, 2014, noyabr. B. 142-151.
“Oʻtkan kunlar” romanidagi syujet poyetikasiga doir. Abdulla Qodiriy ijodining milliy gʻoya targʻiboti va barkamol avlodni tarbiyalashdagi roli. Ilmiy maqolalar toʻplami.-T., 2014. B. 13-24.
El odami – Kavabata. Maʼnaviy hayot jurnali, 2014,3-son. B. 92-99.
Baxtin M. Romanda zamon va xronotop shakllari. Tarjimon, soʻzboshi, sharh va izohlar muallifi U. Joʻraqulov. – T.: Akademnashr, 2015.12,15 b. t.
Mixail Baxtin kashfiyotlari. – Jahon adabiyoti jurnali, 2014, noyabr. B. 143-153.
Mangu bedorlik. Tafakkur jurnali, 2015,2-son. B. 74-81.
“Xamsa” janri muammosiga doir. “Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning Sharq adabiyoti taraqqiyotidagi ulkan mavqei” mavzuidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari toʻplami, Samarqand: SamDU nashri, 2015.
Roman xronotopi masalasiga doir. TDPU ilmiy axborotlari jurnali, 2015, №1 (2). B 64-68-bet.
Nazariy poetika masalalari: Muallif. Janr. Xronotop. – T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi matbaa-ijodiy uyi, 2015.22,25 b. t.
Komediyalar muarrixi. Oʻzbekiston matbuoti jurnali, 2016,3-son. B. 35-39.
“Hayrat ul-abror” va “Qutadgʻu bilig”. “Zamonaviy oʻzbek adabiyotshunosligining yangilanish tamoyillari” mavzuidagi Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari. – T., 2016. – B. 105-110.
Navoiyda “abror” istilohi. “Zamonaviy oʻzbek adabiyotshunosligining yangilanish tamoyillari” mavzuidagi Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari.-T., 2016. B. 183-188.
Navoiyda “hayrat” tushunchasi. “Alisher Navoiy va XXI asr” mavzuidagi Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari.-T.: Tamaddun, 2016. B. 88-93.
Adabiy tanqidda uslub va individual yondashuv
Uslub – ijodkor siyratining aks etishi. Siyrat – o‘zlik, individuallik, hech kimnikiga o‘xshamaydigan asos. Iste’dod individuallikning tiniq ko‘rinishi, shaxs betakrorligining yorqin ifodasi. Iste’dodli shaxs boshqalar orasida ajralib turadi. Asrlar bo‘yi shakllangan tartib, qonun-qoidalarga bo‘ysunavermaydi. Fojia shundaki, ba’zan tuzum, ijtimoiy mafkura iste’dodga qarshi chiqishi ham mumkin.
Ma’lumki, adabiy tanqid ham fan, ham san’at. Tanqidchilik tarixida o‘z uslubiga ega, yorqin iste’dodli munaqqidlar ko‘p bo‘lgan. Mazkur faslda biz XX asrning ikkinchi yarmidagi o‘zbek tanqidchiligida iz qoldirgan, betakror uslubga ega bo‘lgan ikki munaqqid - Matyoqub Qo‘shjonov (1918-2005) va Ozod Sharafidsinov (1929-2005) uslubi xususida fikr yuritishni lozim deb bildik. Birinchidan, mazkur munaqqidlar ijodida aksariyat tanqidchilarimizga xos xususiyatlar aks etgan. Ikkinchidan, munaqqidlar uslubi talqini avvalgi bob, fasllarda bildirgan fikrlarimizni to‘ldiradi degan fikrdamiz.
Iste’dodli ijodkor faoliyatida dadillik diqqatni darhol jalb qiladi. «Oybek 1936 yilda Alisher Navoiyning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan ilmiy asarini yozib tugatdi, - deb yozadi Ozod Sharafiddanov. - Aytish kerakki, u vaqtlarda Navoiy haqidagi tasavvurlarimiz hali juda kambag‘al edi. Uning haqidagi ma’lumotlar har xil manbalarda tarqoq holda yotar, qat’iy bir sistemaga solinmagan edi... Oybek birinchi marta Navoiyning hayoti va ijodiga doir materiallarni qagiy sisgemaga soladi, ularga sinfiy pozitsiyadan yondashib, Alisher Navoiyning qiyofasini mukammal ochadi. Bu tadqiqotda Oybekning bilimi g‘oyat chuqur ekani, fikrlash doirasi benihoya kengligi, murakkab va chigal masalalarni dadil qo‘ya olishi aniq ko‘rinadi». Dadillik - mas’uliyatni his qilish. Mas’uliyat his qilinmas ekan, tanqidchilik ham, shoirlik ham ermak, shunchaki koyinmay, yurakni yondirmay yuraverishdir. «Meni eng ko‘p ranjitadigan narsa shuki, ba’zan yosh tanqidchi zimmasidagi ulkan mas’uliyatni mutlaqo his qilmagan holda qo‘liga qalam oladi. - deb yozadi Ozod Sharafidsinov, - maqolasida esa asar hakida ham, yozuvchi haqida ham dabdurustdan esiga kelib qolgan gaplarni mulohaza qilib o‘tirmay, yozib tashlayveradi. Holbuki, eng kichkina taqriz ham bosilib chiqqanidan keyin minglab, ba’zan yuz minglab nusxada tarqaydi. Demak, siz minglab odamga gap aytasiz, ularni boshqa ishlardan ajratib olib, og‘zingizga qaratasiz».
Dadillik nafaqat tanqidchilik, balki badiiy adabiyotning, umuman, san’atning barcha turlari uchun zarurdir. Ozod Sharafiddinov «She’r ko‘p, ammo shoir-chi?» maqolasida yozadi:
«Xo‘sh, nega endi bugungi she’riyatimizda o‘rtamiyonachilik kuchayib ketyapti? ... Nega she’rlarda olam tor, hayot nafasi zaif, kitobiylik kuchli?»
Menimcha, bu hodisaning bosh sababi «shoir» degai tushunchani to‘la anglab yetmaslikda. Nazarimda, ko‘pgina yoshlarimiz shoirliqdan oson kasb yo‘q deb o‘ylaydi, shekilli; vazn nimaligini, turoq qanday bo‘lishini, qofiyalash hunarini o‘rganib olsang, o‘xshatish va majozlardan xabaring bo‘lsa bo‘ldi, she’r yozaverish mumkin». O. Sharafiddinov ijodkor uchun iste’dodning suv bilan havoday zarurligini ta’kidlaydi, iste’dod «ichki nigoh» ekanligini so‘qir Gomer, kar Betxoven asarlari misolida isbotlaydi. Nihoyat, munaqqid iste’dodning zarurligini qayta-qayta ta’kidlagach, «Shoirlik - hamisha e’tiqodliliqdir. Shoirlik - hamisha vijdonning uyg‘oqligidir. Shoirlik - hamisha bezovtaliqdir. Shoirlik — hamisha ulug‘ mas’uliyatdir», - degan xulosaga keladi. Boshqacha aytganda, dadillik - ulug‘ mas’uliyat, doimiy bezovtalik, yuksak e’tiqod.
XX asr o‘zbek tanqidchiligida dadillik namunasini ko‘rsatgan munaqqidlar ko‘p. Lekin ular orasida Vadud Mahmud, Izzat Sulton, Homil Yoqubov, Ozod Sharafidsinov, Matyoqub Qo‘shjonovlar alohida ajralib turadilar.
Ozod Sharafiddityuv «Xarakger — badiiylik mezoni» maqolasida: «...xarakter yaratish masalasi badiiy adabiyotning eng murakkab va eng jumbokli vazifasidir. Jahon adabiyoti biri-biriga o‘xshamagai, biri-biridan mukammal rango-rang xarakterlarga nihoyatda boy... Turli tuman asarlarni tahlil qilib, ularda harakter qanday yaratilganini aniqlash mumkin, lekin uni qanday yaratish kerakligi haqida retsept berib bo‘lmaydi»1, - deb yozadi. O‘tgan asrning 50-yillari oxirida o‘zbek adabiyotidagi badiiylik mezoni - xarakter muammosini teran tadqiq etish mas’uliyatini dadillik bilan o‘z zimmasiga olgan munaqqid paydo bo‘ldi. U Matyoqub Qo‘shjonov edi. O‘zbek adabiyotida hamisha adabiiy xarakgerlar bo‘lgan: asarni mukammal xarakgerlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Matyoqub Qo‘shjonov faoliyati: xarakger masalasini badiiylikiing yuksak ko‘rinishi sifatida namoyon etdi. Adabiy tanqidchilik, adabiyotshunoslikning diqkati xarakger muammosiga jalb etildi.
Jahon xalqlari adabiyotshunosligida «xarakger» (karayuye) atamasi keng qo‘llaniladi. Ingliz, nemis, yapon, turk adabiyotshunosligida xarakter masalasiga bag‘ishlangan tadqiqotlar nihoyatda mo‘l. Qolarversa, adabiyotshunoslik ilmining boshlanishidayoq Aristotel’ «Poetika» va boshqa asarlarida inson tabiati, uning badiiy ijodda aks etishi — xarakter haqida to‘xtalingan edi.
Badiiy adabiyot qahramonini simvol (yunoncha «simvo- lon») deb atash ham umumlashgan. O‘zbek adabiyotshunosligida «simvol», «ramz» so‘zlari teppa-teng qo‘llanilaveradi. Turk adabiyotshunosligida adabiy qahramonni «simge» (simvol) deb atash odat tusiga kirgan.
XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida adabiy qahramon ne-ne nomlar bilan atalmadi, deysiz?! Sotti Husayn «O‘tkan kunlar» ham o‘tgan kunlar» taqriz - risolasida Abdulla Qodiriy qahramonlarini «suvrat» deb ataydi (Chunki, realistlar qahramonlariga suvratni o‘zlarining ahvol ruhiyatlariga qarata qabul qildiradilar. Abdulla Qodiriy turli suvratlar yaratadi. Ammo suvratlar ustida o‘zi fikr yurgizib baho qo‘ya boradi»).
Vohid Zohidovning ba’zi asarlarida «sajiya» atamasi xarakter ma’nosida qo‘llaniladi.
Hozirgi adabiyotshunoslikda, xususan, maktab darsliklari, majmualarida «timsol» atamasi keng qo‘llanilmoqda. «Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati»da (Toshkent-1984, II jild. 231-bet), «Farhangi zaboni tojik» (Moskva, «Sovetskgy ensiklopediya», 1969, II jidd, 363-bet) da timsol surat, naqsh, rasm ma’nosini anglatishi aytilgan. Navoiy asarlari tili lug‘atini tuzganlar timsolning yana bir qancha ma’nolarini keltiradilar.
O‘zbek mumtoz adabiyotida qo‘llanidgan tiynat (tinat) atamasi hozirgi adabiyotshunoslikka ham kirib kelmoqda. Alisher Navoiy adabiy qahramonga qarata «tiynati pokiza», «Ariq tiynatli» iboralarni qo‘llaydi. «Farhangi zaboni tojik» «tiynag» fe’l, tabiat, sirisht, yaratilish ma’nosini anglatishini bildiradi. «Tiynat» so‘ziga «nihod», «fitrat» ham ma’nodoshdir. Alisher Navoiy «nihod», «fitrat»ni tabiat, yaratilish ma’nolarida qo‘llaydi. Boshqacha aytganda, tiynat, nihod, fitrat so‘zlari, «o‘zlik», «asos», «o‘zak» ma’nolarini anglatadi. Biz xarakter haqida gapirar ekanmiz, uning individual, betakror, o‘ziga xos, yaratilishidayoq tabiiylik bo‘lishligini nazarda tutamiz. Tiynat, figrat - xarakter asosi. o‘zagi, moyasi. Adabiy qahramonni «tiynat», «fitrat» iboralari bilan atasak, xarakterdagi «Ijtimoiy munosabatlar “jamuljami»ni diqqatdan soqit qilayotganday bo‘lamiz. Aslida-ku, tiynat, fitrat iboralarida ham ijtimoiy munosabatlar birligi anglashiladi.
Xarakter — insoniy muyaosabatlar yig‘indisi. Insoniy munosabatlar allaqanday, g‘ayrishuuriy tanlov yo‘li bilan asosga, tiynatga yo‘nalinib, kirib boradi. Aksariyat munosabatlar shunchaki, tiyiatdan tashqarida davom etaveradi. Tiynatga dahldor munosabatlar kam, ammo ulug‘vor bo‘ladi. Ota-onaga, yorga, do‘sti sodiqqa, farzandga munosabat tiynatga taalluqli bo‘lishi mumkin. Xulosa shuki, ijtimoiy munosabatlar hamisha ichki harakatda, o‘zgarishda bo‘ladi. Ba’zi munosabatlar tiynatga kirib boradi, ba’zilar o‘zak, asosdan chiqib ketadi. Yashash zavqi shundaki, inson hamisha munosabatlarni qiyoslab, tanlab, baholab, saralab boradi. Tiynatga kirib boradigan munosabatlar insonni ulug‘laydi, ruhini yoritadi. Aksincha, munosabatlarning buzilishi, insonga ruhiy azob beradi, hatto shaxs sifatida yemirilishiga olib keladi. Demak, inson tabiatidagi munosabatlarda harakat, yashovchanlik ruhi bor.
Xarakterning asosi - o‘zlik, tiynat, af’ol, fitrat, «vatan ichra vatan»ni muqaddas xudbinlik, ruhiy-ma’naviy tashnalik nuqtasi, inson va insoniylik asrori, bezovta ruh maskani, tinib-tinchimagan xushyoqar og‘riq makoni deyish joiz. Boshqacha aytganda, barcha ijtimoiy munosabatlar jamuljami hisoblangan xarakterning asosini ruhiy-ma’naviy qadriyat, ilohiy ne’mat belgilaydiki, bu haqda Imom G‘azzoliy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Immanuel Kant, Xeorg Xegel asarlarida yozilgan. Ekzis- tensializm ta’limoti namoyandalari, xususan, Jan Pol’ Sartr ham insonni, uning xarakgerini anglashda an’anaviy qarashlarga suyanadi. Farq shundaki, ekzistensializm ta’limoti namoyandalari insonni anglashda ilohiy qarashni emas, ilmiy qarashni asos deb biladilar. «Inson qandaydir insoniy tabiat egasi, - deb yozadi Jan Pol Sartr. - Ana shu «insoniy» tushuncha hisoblangan insoniy tabiat hamma odamlarda bor. Bu esa har bir alohida inson faqat «inson» degan umumiy tushunchaning xususiy hodisasi ekanligini bildiradi. Kantdagi mana shu umumiylikka ko‘ra, yovvoyi odam - tabiiy inson ham, burjua ham bir xil ta’rif bilan izohlanadi, bir xildagi asosiy sifatlarga egadir. Binobarin, bu yerda ham inson mohiyati biz tabiatda uchratadigan uning tarixiy mavjudligidan oldinroq sodir bo‘lgan ekan».
Mumtoz adabiyotda, XX asr adabiyotida xarakter mohiyatini bexato anglash uzluksiz davom etgani holda sho‘ro adabiyotida xarakterni sayoz anglash va talqin qilish paydo bo‘ldi. Bunday nazariy chalkashlikning ildizi, avvalo Marks va Engels asarlarida ko‘rindi. K.Marks «Feyerbax to‘g‘risida tezislar»ining 6-bandida: «...insonning mohiyati ayrim individga xos bo‘lgan abstrakt emasdir. Haqiqat holida u barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir», - deb yozgan.
Sho‘ro adabiyotshunoslitida, xususan, o‘zbek adabiyotshunosligida xarakter muammosi bir yoqlama - ijtimoiy munosabatlar majmuyi sifatida o‘rganildi. Matyoqub Qo‘shjonov tadqiqotlari yaratila boshlaganidan keyin ham xarakter haqidagi bir yoqlama fikrlarni aytish davom etdi. Bora-bora olimning maqolalari tilga tushdi, ilmiy-adabiy jamoatchilik diqqatini jalb etdi. Tanqidchi tilini uzun qilgan, jamoatchilik oldida obro‘sini oshirgan asosiy omil uning ilmi, mushohadasining kengligidir. «Yaxshi asarning xislatlarini ko‘rsatish uchun qay darajada did va mushohada kerak bo‘lsa, zaif asarning nuqsonlarini ko‘rsatish uchun ham shu darajada, balkim undan ham o‘tkirroq did va mushohada kerak bo‘ladi... Tanqidchi inkor qilib bo‘lmaydigan dalillarga suyanishi kerak bo‘ladi, toki uning fikrlarini yozuvchi tan olsin, kitobxon ishonsin. Dalilsiz tanqid quruq safsatadan boshqa hech narsa emas», - deb yozadi M.Qo‘shjonov. Olimning ilk kitobi «Masterstvo izobrajeniya xarakgerov v romanax Aybeka» (1959) deb ataladi. Keyinchalik u «Hayot va mahorat» (1962), «Jizn, xarakteri, masterstvo» (1963), «Oybek mahorati» (1965) kitoblarini yaratdi. Bu asarlar ruhi, ularda ko‘tarilgan muammolar, xususan, xarakter yaratish masalasi o‘zbek ada- biyotshunosligiga chuqur singib bordi. Yosh yozuvchilar, adabiyotshunosu tanqidchilar M.Qo‘shjonov qarashlari asosida xarakter yaratish muammosiga jiddiy e’tibor berib shakllana boshladilar.
Matyoqub Qo‘shjonovning o‘zbek tanqidchiligidagi katta xizmati shundaki, u sotsialistik realizm metodi, kommunistik mafkura adabiyot va adabiyotshunoslikda hukmron bo‘lib turgan bir paytda adabiy jamoatchilik va yoshlar diqqatini ilm o‘zaniga yo‘naltirdi. Boshqacha aytganda, ilmiy qarash, fanniy tafakkur mafkuraviy, siyosiy qarashlardan ustun kela boshladi. Matyoqub Qo‘shjonov mafkura maydonining yetakchilari bilan ilmiy qarashlari sohasida ziddiyat, kurashga kirishmadi. Aksincha, olim Oybek romanlarini, xususan, «Qutlug‘ qon»ni tahlil qilar ekan, Yo‘lchining inqilobchi bo‘lib yetishishi jarayonini kuzatadi. Olim tahlillari, kuzatishlari kitobxonni befarq qoldirmaydi. M.Qo‘shjonov «Navoiy» romanini talqin qilar ekan, ilmiy mantiqka, xarakter irodasi yo‘nalishiga e’tibor qaratdi. Uning ilmiy uslubi sotsrealizm metodidagi adabiyotshunoslik - tanqidchilikka, sirtdan qaraganda, zid kelmas edi. Lekin adabiyot sohasidagi mafkurachilar M.Ko‘shjonov qarashlarini qabul qilmas, ulardagi allaqanday ruh, asosga g‘ashlik qilardilar. Jiddiy o‘ylab ko‘rilsa, M.Qo‘shjonov na sotsrealizmga, na partiyaning adabiyot sohasidagi siyosatiga ko‘r-ko‘rona qarshi chiqmasa-da, ilmiy mantiq, olimona iroda yo‘nalishi bilan sotsrealizm, mafkura payini qirqib borar edi. Qizig‘i shundaki, M.Qo‘shjonov kommunistik partiya a’zosi sifatida sho‘ro davridagi bosh yo‘ldan chetga chiqmadi. Aksincha, uning maqola, kitoblarida partiya s’ezdi qarorlari, mafkuraviy da’vatlarga xayrixohlik bildirilar, rasmiy hujjat-maqolalardan iqtiboslar keltirilardi. Shubhasiz, M.Qo‘shjonov bu ishlarni atayin, yuqoridagilarga yoqish uchun qitmagan. M.Qo‘shjonovda ikki qarash o‘zaro kurashar, biri-birini yengishga intilar edi. Ulardan biri kommunist M.Qo‘shjonov qarashlari, bosib o‘ggan hayot yo‘li. M.Qo‘shjonov yoshligidanoq yangi tuzum ruhida tarbiyalanadi, sovet maktabida o‘qidi. Xarakteri jangchi shinelida toblandi.
Matyoqub Qo‘shjonov mohiyati uning ilmiy qarashlari, olimlik olamida ko‘zga tashlaiadi, Ilmiy haqiqatni ochishga intilar ekan, M.Qo‘shjonov fan mantiqiga, dalillar tahliliga beriladi. Ilmiy izchillik, tanqidchilikka sadoqat olimning mafkuraviy-partiyaviy qarashlaridan ustun keladi. Ilmiy faoliyatining asosi - xarakger yaratish muammosi uning o‘z tabatiga ham singab ketgan. M.Qo‘shjonov yarim asr davomida yuzlab maqolalar yozdi, ma’ruzalar o‘qidi, ellikka yaqin kitob yozdi. To‘g‘ri, hozir olim yarattan kitoblardagi hamma fikrlar, qarashlar beistisno zamonaga mos keladi deya olmaymiz. Lekin olimning xarakter haqidagi qarashlari, nazariy tadqiqotlari, bo‘sh asarlarni fosh etib yozgan o‘tli maqolalari hamon qiziqish bilan o‘qiladi.
Olim ijodini sinchiklab kuzatsangiz, qiziq holatlarga duch kelasiz. 50-60-yillarda M.Qo‘shjonov Oybek, Abdulla Qahhor, Abdulla Qodiriy roman, qissalaridagi asosiy xarakgerlarni tahlil qilgan bo‘lsa, keyinchalik yetuk o‘zbek roman, qissalari poetikasini keng ko‘lamda talqin qiladigan bo‘ldi. Mazkur ishlar asosida hamisha xarakterlar talqini masalasi turar edi. Olim xarakter muammosini turli rakurslardan yoritishga intildi: xarakterning barcha tomonlari, masalalarini ochdi. Nazarimizda, M.Qo‘shjonovning xarakgerni anglashdagi tushunchasi quyidagi ta’rifda o‘z ifodasini topganday: «Marksizm-leninizm ta’limoti shuni ta’kidlaydiki, har bir shaxs ijtimoiy hayot mahsulidir. Bu shak-shubhasiz, aksioma. Ammo har qanday jamiyat ham har bir shaxs taqdirini oldindan belgilab qo‘ymaydi. Har bir kishining ijtimoiy hayot negizidan, shuningdek, o‘zining individual xususiyatlaridan kelib chiqadigan, boshqalarnikini takror qilmaydigan, yaxshimi, yomonmi, o‘zining taqdiri, hayot yo‘li bor. Lekin ijtimoiy tuzum kishilar taqdirining mazmunini o‘zgartirib, ma’lum bir yo‘nalishga solib turadi». Mazkur ta’rif xarakter asosi-individual betakrorlik, tiynat, fitratni ham; xarakterda aks etadigan ijgimoiy munosabatlarni ham qamrab oladi, muhimi, sotsialistik realizm metodi adabiyotda hukmron bo‘lgan davr ruhiga ham zid kelmaydi. M.Qo‘shjonov ishlarida sotsrealizm metodi ijodkor erkini cheklashidan zorlanish yo‘q. Ayni vaqtda, olim zinhor sotsrealizm metodiyu mafkuraviy cheklanish doirasida qolib ketmaydi: ilmiy izchillik, masala mohiyatiga kirish M.Qo‘shjonov tadqiqotlarining asosini belgilaydi. Olim Bo‘taboy («Hukm» Said Ahmad), Yo‘lchi («Qutlug‘ qon» Oybek), Navoiy («Navoiy» Oybek), Saida («Sinchalak» A.Qahhor), Otabek va Kumush («O‘tkan kunlar» AQodiriy) xarakterini tahlil qiladimi, masala ildiziga kiradi-qahramon qalbining qa’ridagi asl xususiyatlarnn yuzaga olib chiqadi. Lekin olim mazkur qahramonlar xarakterining asosidagi iymon, insof, halollik, o‘zganing haqiga xiyonat qilmaslik singari fazilatlar asrlar davomida shakllanib borganligini ro‘y-rost aytmaydi. Kitobxonda shunday fikr paydo bo‘ladiki, ijobiy qahramonlar! aslida yaxshi edilar, ular zinhor o‘zgarmaydilar. Yo‘lchini Tantiboyvachcha bebiliska topilgan pulga o‘rgatmoqchi bo‘ladi, Nuri norgul yigit Yo‘lchini buzuqlik yo‘liga tortadi, lekin tabiati toza, iymoni butun Yo‘lchi qing‘ir yo‘llarga zinhor burilmaydi. Muhimi, Yo‘lchi Gulnorni Qora Ahmad panjasidan qutqarib olgach, qiz bilan yakka-yolg‘iz qoladi. Shu paytda ham Yo‘lchini shayton yo‘ldan urmaydi, u nafs rayiga erk bermaydi.
Sotsialistik realizm metodining mohiyati shunday ediki, u ijobiy fazilatlar yomonliklarga qarshi kurashda namoyon bo‘lishini taqozo etardi. Yo‘lchi, Navoiy, Saida singarilar mohiyati salbiy kuchlarga qarshi kurashda ochilmog‘i joiz edi. Mirzakarimboy, Husayn Boyqaro, Qalandarov singarilar ijobiy qahramonlarga nisbatan «charx» vazifasini o‘tashlari yoxud salbiy tomonlari bilan ko‘rinishlari kerak edi. M.Qo‘shjonov talqinni shunday olib boradiki, kitobxon salbiy qahramonlar tabiatida insoniy fazilatlar, o‘rnak bo‘ladigan tomonlar borligini his qila boradi.
M.Qo‘shjonovning xarakterni yoritishdagi o‘ziga xosligi uchta masalada aniq ko‘zga tashlanadi. Olim har bir asarida konkret vazifani belgilab oladi, Boshqacha aytganda, xarakgerni talqin qilishda yurilmagan «yo‘lakcha»dan boradi. «Sinchalak» qissasini talqin qilishga kirishar ekan, munaqqid-olim aniq maqsadni belgalaydi: «Kishi psixologizmini yaratishda A.Qahhor ijodida yana bir muhim xususiyat bor. Bu kishi ichki dunyosining dialektikasini chizishdan iboratdir. Bu ijodiy uslub yozuvchining ba’zi bir hikoyalarida ko‘zga tashlanadi. Uning «Sarob» romanida esa, bu uslub tendendiyasi kuchliroq seziladi. «Sinchalak» povestida bu holat o‘z kamolotiga erishdi». M.Qo‘shjonov «Sarob»ni ham, «Sinchalak»ni ham, o‘zi ta’kidlaganiday, ichki dunyo dialektikasi nuqgai nazaridan talqin qiladi. Lekin «Sinchalak» talkinidagi ruhiy dunyo dialektikasini ochish o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Tadqiqotchi mazkur tadqiqotida yozuvchi kechinmalarini qayta jonlantiradi yoxud kechinmadoshlik yo‘lidan boradi.
Badiiy asarni o‘qish, aslida, uni o‘zi uchun qaytadan ijro etishdir. Kitobxon asardagi voqea, holatlar ishtirokchisiga aylanadi; qahramonlarni jonlantiradi, harakatga keltiradi, ularning gap-so‘zlarini eshitadi, ruhiy holatlarini o‘zida his etadi. B.Tomashevskiy aytishicha, «kitobni o‘qib» biz uni «ichki nutq» shakliga keltiramiz yoxud uni gapirtiramiz, ovoz holiga keltiramiz.
Kitobxon qalbi asar ijro etila boshlagan sahnaga aylandimi, bilingki, qahramonlar ham kitobxon inon- ixtiyoriga o‘tgan hisoblanadi.
Badiiy asarni o‘qish, his qilish kitobxon-talqinchining yozuvchi olamiga kirib borishi jarayonidir. O‘qish, his etish olam hamisha emas, olamning ichida turib fikrlashdir. O‘qish-tadqinchining kechinmadoshlik holatidir. Boshqacha aytganda, badiiy asarni yaratishda yozuvchi ruhidan kechgan holatlar qayta jonlantiriladi. M.Qo‘shjonovning «Sinchalak» nomli tadqiqoti badiiy kechinmadoshlikning aniq qurinishidir. «Sinchadak» asarini yaratgan A.Qahhorni quyosh desak, «Sinchalak» tadqiqoti muallifini oyga tenglashtirish joiz: quyosh nuri oyga o‘tyapti. Oyning o‘ziga xos nuridan bahra oladiganlar qanchadan-qancha?!
Kechinmadoshlik - badiiy asar ruhini his etishdir. Badiiy asardagi voqea, hodisa, qahramonlar yodda saqlanadi, lekii asar ruhi uzoq saqlanmaydi. Kechinmadoshlik ruhini beruvchi talqinchi hamisha o‘zini matnga yaqin tutishi kerak bo‘ladi. M.Qo‘shjonov «Sinchalak» tadqiqotida qissadan ko‘plab iqtiboslar keltiradi. Talqinchining «Sinchalak» matniga bot-bot murojaat qilishi kitobxonga malol kelmaydi. Aksincha, talqinchi qarashlari asar matni bilan ko‘shilib, birlashib o‘ziga xos ma’naviy-ruhiy ozuqa tayyorlaydi.
Matyoqub Qo‘shjonov ijodining betakror tomonidan yana biri shundaki, u hamisha badiiy matnni zaruriy ashyo deb biladi. «Qutlug‘ qon», «Navoiy», «Sarob», «O‘tkan qunlar», «Dunyoning ishlari», hatto «Odam qanday toblandi» asarlari haqidagi taqriz-tadqiqotlarda matn tahlili yetakchilik qiladi. Matnga yaqin bo‘lish - M.Qo‘shjonov asarlarining hayotiyligini, jozibasini belgilaydi. M.Qo‘shjonov nega sotsrealizm qonun-qoidalari doirasida qolib ketmadi, nega mafkuraviy da’vatlarga berilmadi? Olim hamisha jonli holat - badiiy matnga suyanib ish olib bordi. M.Qo‘shjonov yozishga emas, yozishdan oldingi holat - uqish, anglashga jiddiy e’tibor beradi. Nazarimda, M.Qo‘shjonov talqin qiladigan asarlari matnini yodlash darajasida o‘zlashtiradi.
«Munaqqidlik va adabiyotshunoslikka kirishimda o‘zimga yo‘l tanladim deb o‘ylayman. Moskvada o‘qigan paytlarimda matn ustida ishlashni o‘zimga shart qilib qo‘ydim. Shu maqsadda asarni o‘qib, «asar» yaratishga urindim. Aksariyat hollarda biror hikoyani 1-2 marta o‘qiyman-da, kitobni yopib o‘sha asarni qayta yozaman. Keyin asl matn bilan so- lishtiraman va yo‘l qo‘ygan kamchiliklarimni anglab olaman. Kamchiliklarimni hisobga olib ikkinchi marta yozishga o‘tiraman va yana matnga solishtiraman. Ko‘nglim to‘lguncha bu jarayon davom qiladi. Shu yo‘sinda matnga nisbatan muhabbat tuyg‘usi shakllandi menda. Asarni tahlil qilganda asl ma’noga nisbatan har bir so‘z, har jumla, har bir tinish belgisining o‘rni qay darajada ekanini anglaydigan bo‘ldim. Mening ilk bora «Zvezda Vostoka» jurnalida e’lon qilingan «Formirovaniye xaraktera» nomli maqolam shu uslubda yaratilgan. Hanuzgacha men shu uslubga sodiqman...
Men 50 yil davomida 40 ga yaqin kitob va risolalar, 500 ga yaqin maqolalar e’lon qildim. Umuman olganda, men ijodimdan qanoatlanaman... Menda qanoat hosil qilgan asarlarim asosan matn tahliliga bag‘ishlangan».
Sho‘ro davri o‘zbek tadqiqchiligida matnga beparvo munosabatda bo‘lish avj oldi. M.Qo‘shjonovga o‘xshash bir necha tanqidchilar matnni uqish, tahlil qilishni muqaddas bildilar. Olim badiiylik darajasiga yetmagan matnlarni tahlil qilishda ham shijoat ko‘rsatdi. Matnning badiiy emasligini aytish uchun bilim, uquv, mahoratdan tashqari jasorat, fidoyilik bo‘lishi kerak. M.Qo‘shjonov o‘z ijodi davomida qanchadan qancha matnlarning badiiy emasligini, emotsional ta’sirdan yiroq ekanligini ro‘y-rost aytdi. Mana shunday vaziyatda tanqidchi uslubining asosiy xususiyatlari ko‘zga yaqqol tashlanadi. Xo‘sh ular nimalardan iborat? Birinchidan, tanqidchining dadilligi, mas’uliyat burchini teran his qilishi. Zaif asarni hamma, jumladan, tanqidchilar ham o‘qiydi. Lekin ba’zi tanqidchilargina zaif asarning ojizligini ochiq-oydin aytadi. Boshqacha aygganda, tanqidchi ko‘ra-bila turib o‘zini o‘tga uradi, jangga kiradi. Yozuvchi ham odam, o‘z sha’ni uchun kurashadi. Qolaversa, yaxshimi - yomonmi asar-yozuvchi farzandi. Hatgo qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im, tipratikon yumshog‘im degan ekan. Tanqid qilingan asar muallifi tanqidchini o‘z dushmani deb biladi. Shunday ekan, jang maydoniga kirish, xudbinona o‘ylaganda, o‘ziga dushman orttirish kimga zarur? Tanqidchining asli haqiqatni dadil, ro‘y-rost aygishi, jangovarligi bilan taniladi. Jangovarlik tanqidchining bosh belgisi emas. Shunday tan- qidchilar bo‘lganki, jangovorligi bilan tanilgan bo‘lsa-da, tanqid qilinayotgan asar haqida asosli fikr-mulohaza aytolmay mulzam bo‘lgan. Matyoqub Ko‘shjonov nafaqat jangga dadil kiradi, u raqibi kuragini yerga tekkazadi: shunday dalil, isbotlar keltiradiki, kitobxon asarning zaif ekanligiga ishonadi. Tanqid qilinayotgan asar muallifi, tilida bo‘lmasa-da, dilida tanqidchiga tan beradi. Tanqidchini g‘alabaga olib kelgan asosiy omil uning bilimi, mushohadasining kengligidir. M.Qo‘shjonov Yu.Shomansurning «Qora marvarid», Sayyoriing «Hulkar» qissalar to‘pla- mini, Mirmuhsinning bir qancha asarlarini, Ibrohim Rahimning «Odam qanday toblandi» romanini asosli tanqid qilgan. I.Rahim romanining tanqidi uchun munaqqid g‘aroyib usul tanlagan. U yozuvchini maydonga taklif qilgan, fikrlarini ochiq xat shaklida, betga aytganning zahri yo‘q qabilida ifoda etgan. Dalil sifatida M.Qo‘shjonovning «Davr talabi va ijod mas’uliyati» (Ibrohim Rahimga ochiq xat) maqolasidan ko‘chirma keltiramiz:
«Siz suddan keyin uni («Odam qanday toblandi» romanining qahramoni Erkin haqida gap boryapta - A.R.) katta qurilishga ketayotgan yo‘lovchilarga qo‘shib qo‘yasiz. Mana o‘sha satrlar. «Orqamdan gruzovik keldi. Kuzovda besh-olti odam. Meni o‘z yonlariga taklif qilshdi. Qayoqqa borishlarini ham so‘ramay ularga qo‘shilib oldim».
Nega yo‘lovchilar uni taklif qilishdi? Yo‘lda boshqalar ham bor edi-ku! Nega u surishtirmasdan mashinaga chiqadi? Nahotki uning uchun qayoqqa ketishning farqi bo‘lmasa? Telba odamlargina shunday qilishi mumkin. Siz «qahramonning holati shunddy edi» dersiz. Unday bo‘lsa, qani o‘sha holat tasviri? Ko‘ramizki, qahramonning xatti-harakati uning ichki ruhiyasidan uzoqda. Siz uni GRES qurilishiga jo‘natmoqchisiz, uni yo‘lga chiqardingiz, yuk mashinasini to‘xtatdingiz, ichidagi odamlarga taklif qildirdingiz, uni mashinaga chiqarib qo‘ydingiz... Manzilga yetib borgach ham taklif qilganlar «biz bilan ishlayverasan...» deyishdi. U «eng shimarib ishga» tushadi. Qahramoningiz buncha oson кo‘nuvchan bo‘lmasa?!...».
Munaqqid nazariy lavhalar yaratadimi, adabiy sharhlar bitadimi, taqriz yozadimi, hamisha xarakter muammosini diqqat markazida tutadi. M. Qo‘shjonovda ziyrak odamlarga xos his etish (intuitsiya) tuyg‘usi kuchli. 70-yillarda u interpretatsiya ta’limoti kuchayayotganini his qildi, ma’no badiiy asardagi asosiy mohiyat ekanligini angladi. 1974 yilda yaratgan asarini «Ma’no va mezon», 1977 yilda chop etgirgan to‘plamini «Mohiyat va badiiyat» deb atadi. «Ma’no va mezon» kitobida. eng ko‘p qo‘llangan so‘z «ma’no»; «umuman ma’no izlab topish»; «katga ma’no baxsh etmasdan»; «qissalarda ma’no bordek sezilsa»; «Ma’noning shu xilda tarqoq bo‘lishi ham ma’nosizlikning bir ko‘rinishidir»; «Tarixdan ham ma’no izlash zarur»; «degan ma’no chiqarayotgandek bo‘ladi»; «shu ma’noda asar yaxshi niyat bilan yozilgan».
M.Qo‘shjonov ma’no haqida ko‘p gapiradi-yu, fikrni talqinu baholashga emas, asar g‘oyasiga keltirib bog‘laydi. Lekin ba’zan olimdagi ichki sezish talqinning muhim o‘zagini anglaydi:
«Demak, har bir asarga va har bir obrazning talqiniga konkret shu obraz ma’nosi, umuman asar ma’nosi, unda tasvirlanayotgan go‘zallik talabi nuqtai nazaridan yondashilsagina to‘g‘ri xulosa chiqarish mumkin».
Qarangki, XX asrning 70-yillarida M.Qo‘shjonov to‘lib-toshib ijod qilayotgan, tadqiqotlar yaratayotgan paytda G‘arbiy Yevropa, anglo-amerika adabiyotshunosligida retseptiv estetika, gsrmenevtika, aksiologiya, strukguralizm hakida yangidan-yangi nazariy-metodologik qarashlar taraqqiy etayotgan edi. M.Qo‘shjonov xorijdagi adabiyotshunoslik, estetikaning ilg‘or yutuqlaridan to‘la xabardor emas edi. Lekin u ma’no va mezon, qalb va qiyofa, matnda so‘zning o‘rni, vazifasi haqida shunday qarashlarni bildirdiki, ular strukturalizm. ekzistensializm singari qarashlar bilan uyg‘unlashib ketdi. Olimning bunday ziyrakligi, nazariy qarashlar ildizini ko‘ra bilishi uning o‘ziga, o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligiga katta naf keltirdi. M.Qo‘shjonov o‘z kuchi, imkoniyatlarini yaxshi bilardi. U «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 3 va. 10 maydagi sonlarida «Yelkam yer ko‘rmadi» maqolasida yangilikka intilish, ilmiy teranlikka yo‘nalish hamishalik yo‘ldoshi bo‘lganini yozadi.
M.Qo‘shjonov usluban tarkibshunos (strukturalist) munaqqid edi. O‘zining e’tiroficha, «matn tahlili, birinchidan, so‘zni his qilish, uning o‘rni, vazifasi, ma’no yukini aniqlash imkonini beradi. Ikkinchidan, matn mohiyatini anglash - yozuvchi kechinmalarini qayta his qilish. Uchinchidan, matndagi so‘z, ohang, pafosni anglash - asar yutug‘i, kamchiliklarini aniq-tiniq ko‘rish kaliti.
M.Qo‘shjonov hayotining so‘nggi 14 yili Mustaqillik davrida kechdi. Bu davrda u o‘z qalbini «O‘zbekning o‘zligi», «A.Qodiriy - erksizlik kurboni», «Abdulla Oripov» singari ilmiy, «Dagish”, “Armon”,”Alam”, “Diydor” singari asarlarida to‘laligicha ifadalay oldi.
Istiqlol davri adabiy tanqidchiligining o’ziga xos xususiyatlari
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha sohalarda erkin rivojlanish boshlandi. Bu hol ilm-fan, adabiyot va san’at taraqqiyotida ham o‘z ifodasini topdi. Sho‘ro davri iskanjasidan va siyosatlashgan mafkura tazyiqidan qutilgan badiiy tafakkur erkin ijod yo‘liga o‘tdi. Adabiy tanqid badiiy asarlarga milliy g‘oya va umumbashariy mezonlar asosida baho bera boshladi. Ayni vaqtda, ana shunday yo‘nalishlarda yangi asarlar yaratilishiga ta’sir ko‘rsatishni asosiy maqsad qilib qo‘ydi.
O’zbek adabiy tanqidchiligi istiqlol yillariga kelib har tomonlama ko’lamdorlik kasb etdi. Badiiy asarga baho berish, yni jahon miqyosida tahlil etish ufqlari kengaydi. Ayniqsa ijd erkinligining, fikrlash ozodligining rivoj topishi adabiy-tanqidiy qarashlar salmog’ini oshirib yubordi. Munaqqidlik sohasida etuk olimlar faoliyat ko’rsatdilar. Adabiy tanqidning barcha janrlarida barkamol asarlar maydonga keldi. Taniqli munaqqidlardan O. Sharafuddinov, N. karimov, U. Normatov, B. Nazarov, A. Rasulov, I.Haqqulov va boshqalar sermazmun asarlar yaratdilar. Istiqlol davri adabiy tanqidchiligi katta jarayonni hosil qiladi.
Mustaqillik davri o‘zbek tanqidchiligining istiqlol g‘oyalariga esh ekanligi.
Tanqidchilikning yana bir xosiyati-milliyligidadir. Milliylik va baynalminallik dialektikasi hozirgi zamon badiiy tanqidchiligidagi o‘zak masalalardan biri sanaladi. Zero, san’atning milliy o‘ziga xosligi va milliy harakter, umuminsoniylik dialektikasi, qardosh millatlar badiiy madaniyatlarining bir-biriga o‘zaro ta’siri va bir-birini boyitishi hozirgi badiiy jarayonning botiniy estetik mohiyatiga tegishli jahonshumul muammolaridir. Chinakam xalqchil tanqidchilik bu muammolarii o‘z tahlilidan chetda qoldirmaydi. Chunki hozirgi badiiy jarayonning o‘zi milliy hayot va milliy ong estetik in’ikosi sifatida harakat qiladi.
Sotsialistik realizm metod haqidagi nazariy qarashlarning inqirozi. Tanqidchilik metodologiyasida yangilanishlar. «Boy ila xizmatchi», «Yo‘lchi yulduz», «Jangchi Tursun», «Ko‘kan», «Jontemir», «Zaynab va Omon» singari asarlarga xolis yondashuv. «Sarob» romani haqidagi bahs. Hamza, A.Qodiriy, Cho‘lpon, Fitratlarning yangicha talqini, baholanishi.
Badiiy asarni baholashda mafkuraviylik, sinfiylik, partiyaviylik, soxta xalqchilik prinsiplaridan voz kechilishi.
Tanqidchilik uchun metodologik asos bo‘lib kelgan eski ta’limotga oid prinsiplar o‘rnini umumbashariy xolis meyorlar egallay boshlashi. Bu meyorlarning o‘z qadriyatlarimiz asosidagi milliy mezonlar bilan boyitilishi. Qur’on motivlari, Hadis talqinlari zamiridagi hamda Amir Temur shaxsi yoritilgan, o‘tmishimiz, tariximizni badiiy aks ettirgan asarlarga munosabatda o‘zbek tanqidchiligi bashariy meyorlar bilan bir qatorda o‘zining mustaqil mezonlarini ham o‘rtaga qo‘yishi.
Mustaqidlik davri o‘zbkek tanqidchiligining istiqlol g‘oyalariga esh ekanligi.
Badiiy asarga biografik, tarixiy-funksional, ontologik, genetik yondashuvning kuchayishi. Biografik metodning tanqidchilikda keng qo‘llanilishi.
Germenevtik, izox, sharx, talqin haqidagi yangicha qarashlar.
Aksiologaya – baholash nazariyasi. A.Qodiriy, Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom, Oybek, Zulfiya asarlarining yangi taxlillari.
Badiiy asarni talqin qilish, baholashda sub’ektivlik muammosi.
Tanqidchilikda ijtimoiy taxlil qatori mikroanaliz, qiyosiy-tarixiy talqinning kuchayib borayotganligi.
O‘zbek adabiy va tanqidchiligiga ilg‘or jahon adabiyoti va tanqidchiligi ta’siri kuchayganligi. Badiiy adabiyotga Kafka, Kamyu; tanqidchilikka Baxtin, Ortegelar ta’siri. Badiiy adabiyot xayotni realistik aks ettirib qo‘ya qolmay ongdagi oqimni mukammal aks ettirishta intilishini, badiiy qahramon obrazini ochishda o‘ziga xos izlanishlar paydo bo‘layotganini adabiy tanqid ham
mutanosib idrok etayotgani. Bu boradagi bahslar. Modrenizm, absurdizm, avangardizm, neorealizm, postmodrenizm, strukturalizm, ekzistensializm, singari oqim va tushunchalarga adabiy tanqid munosabati. Adabiy asarni anglash qonunyatlari retseptiv estetika haqida o‘zbek tanqidchiligidagi fikrlar. Yangi zamondagi yozuvchi, kitobxon, jamiyat aro uzviy uchlik bog‘lanishi muammolari yangi o‘zbek tanqidchiligi talqinida. «Anglashning azobli yo‘li» (Q.Yo‘ldoshev) singari maqolalardagi o‘zbek tanqidchiligining sifat o‘zgarishlari. Adabiy tanqid matnni o‘qish, uqish mashaqqatlari haqida. O‘zbek adabiyotida paydo
Adabiy tanqid san’atkorning fikr doirasini kengaytirishga, mahoratining takomillashuviga ko‘maklashmog‘i kerak. U estetika an’analarini rivojlantirish bilan birga g‘oyaviy-badiiy jihatdan beriladigan baholarning aniq bo‘lishini, estetik talabchanlikni chuqur ijtimoiy taxlil bilan, iste’dodga, uning samarali izlanishlariga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish bilan qo‘shib olib borishi kerak.
Adabiy tanqid shakllanish va rivojlanish jarayonita ega hodisa bo‘lib, ilmiy-estetik tafakkur taraqqiyotida alohida ahamiyatga ega. Bu jarayon mustaqillik yo‘lida izlanayotgan ayni kunlarimizda ham o‘z kuchini saqlab qolayapti. Shu sababli tanqid tarixini o‘rganish faqat tarixiy-ma’rifiy jihatdan emas, balki ijtimoiy-estetik jihatdan ham dolzarb ahamiyatga molikdir: adabiy-badiiy tanqid tarixi saboqlari san’at va adabiyotning bugungi hamda ertangi taraqqiyoti vazifalari va yo‘llarini tayinlashga yordam beradi. Adabiy-badiiy tanqidchilik oldida estetika an’analarini rivojlantirish vazifalari turadi. Demak, tanqid: 1) ijtimoiy hayotda ham; 2) ijodkor faoliyatida ham; 3) kitobxon estetik kechinmalarida ham o‘z o‘rniga ega. U: a) ijtimoiy hayotdagi dolzarb masalalarni; b) ijodkorlarning ilg‘or qarashlarini, v) kitobxonning istak-mulohazalarini aks ettiradi, san’atning o‘z-o‘zini anglash shakli sifatida ko‘rinadi, muayyan davr estetik tafakkurining umumiy va ichki rivojlanish qonuniyatlarini oydinlashtiradi.
Badiiy adabiyotning asosiy vazifasi insonni va uni o‘rab olgan voqelikni badiiy tasvirlash vositasida komil insonni tarbiyalashdan iborat. Binobarin, adabiy tanqidning vazifasi ham komil inson harakterini, uning estetik didini tarbiyalashga qaratilgan bo‘ladi. Zero, Belinskiy ta’kidlaganidek, "adabiyotning vazifasi tanqidning vazifasidir. "Hukm qiluvchi tanqid bilan, hukm qilinuvchi adabiyotning mazmuni birdir".
Adabiy tanqid "harakatdagi estetika"dir. Adabiy tanqid adabiyot hodisalarini, adabiy asarlarni tahlil qiladi, ularga baho berar ekan, o‘zining bir qancha xususiyatlarini kashf eta boradi. Ilg‘or adabiy tanqid har doim: 1) badiiy asarlarni keng targ‘ib etishga; 2)kitobxonlarning estetik didi va zavqini oshirishga; 3) so‘z san’atkorlarining ijodiy takomiliga xizmat qiladi.
V.G. Belinskiy adabiy tanqid va ijtimoiy fikr o‘rtasidagi aloqani ko‘zda tutib, haqqoniy tanqid hamisha jamiyatning o‘y va orzularini ifodalaydi, deya e’tirof etgan edi.
Tanqid, yuqorida qayd etilganidek, ayrim paytlarda o‘z davri uchun tamoman yangi bo‘lgan haqiqatlarni kashf etib, o‘z davrining san’at va adabiyoti rivojida yangi bosqichning boshlanishiga asos solishi mumkin. Ammo bu hodisa. Belinskyning ta’biri bilan aytganda, "buyuk va nodir hodisadir".
Tanqidning yana bir xususiyati - uning publitsistika bilan chambarchas aloqadorligidadir. Joriy adabiy jarayonning hodisalarini va badiiy ijodning ayrim asarlarini tahlil etib, ularning qimmatini keng ommaga tushuntirib berishga va ommaning estetik didini tarbiyalashga mo‘ljallangan tanqid o‘z o‘quvchisiga matbuot-jurnal va gazetalar orqali murojaat etadi. Bu, ayniqsa, xalq va uning adabiyoti tarixida boshlanayotgan yangi davrlarga oiddir. XIX asrning birinchi yarmida Belinskiy: "Tanqid allaqachon bizning ommaning (o‘quvchilar va tomoshabinlar ommasining) ehtiyoji bo‘lib qoldi. Hech bir jurnal yoki gazeta tanqid va bibliografiya bo‘limisiz yashay olmaydi", -deb yozgan edi. Bu hol hamma madaniy xalqlar tarixi, shu jumladan, keyingi davrlarda O‘rta Osiyo xalqlari tarixidagi dalillar bilan ham tasdiq etiladi. Shuni esda tutish kerakki, tanqidning adabiyotshunosliqdan uning mustaqil qismi sifatida ajralib chiqishi qator xalqlarda, asosan, XIX asrning ikkinchi choragida sodir bo‘ldi. Hatto Belinskiy zamonasida ham, jumladan, uning asarlarida adabiyotshunoslik ko‘pincha bir butun hodisa sifatida maydonga chiqqan.
O‘zbekistonda esa tanqid ilk bor mahalliy matbuotning yuzaga kelishiga aloqador holda XIX asrning so‘nggi choragida kurtak ota boshlaganliti ma’lum haqiqatdir.
Tanqidning obrazliligi o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, ilmiy-tahliliy mazmunga singgan holda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi o‘z qarashlarini, orzu-istaklarini obrazlar vositasida qalbining "dardi", his-hayajoni bilan o‘quvchilar ommasiga yetkaesa, asosiy maqsad qilib o‘quvchilar ruhiy olamiga, ruhiyatiga ta’sir qilishni nazarda tutsa, adabiy tanqidchi o‘z fikr-muloxazalarini va qarashlarini izchil mantiq vositasida muntazam va aniq bayon qilish yo‘li bilan ommaga yetkazadi, asosiy maqsad qilib kitobxon aqliga ta’sir qilishni nazarda tutadi. Binobarin, tanqidchi badiiy asarlarni baholash jarayonida shu asar tufayli qalbida tug‘ilgan his-hayajonni ifodalab berishi lozim.
Xudda shu nuqtada adabiy tanqidning o‘ziga xos ilm va sanat ekanligi ko‘zga tashlanadi: tanqidchi ilmiy tafakkuriga, mantiqiga o‘z badiiy tafakkurini bo‘ysundirgandagina ularning o‘zaro dialektik birligini ta’minlagandagina o‘z vazifasini bajarishga qodir bo‘ladi. Chunki, his-hayajon va obrazlilik bilan charxlangan fikr sovuqqon, hissiz fikrga nisbatan o‘quvchida kuchli ishonch hosil qiladi va hayajon bilan qabul qilinadi.
Tanqidchi obrazli fikrlashi kerak, lekin obrazli fikrlash ilmiy fikrlashga bo‘ysunishi va bu tabiiy kechishi shart. Bunda tanqiddagi obrazlilikni adabiyotdagi obrazlilik tushunchasiga tenglashtirmaslik, badiiy tafakkurni ilmiy tafakkurdan yuqori qo‘ymaslik lozim. Aytaylik, rus yozuvchisi Ye.Vinokurov: "Men adabiy-tanqidiy maqolalar to‘plamini roman kabi o‘qishni xohlardim", – deganida shu tamoyilni yoqlagandek ko‘rinadi. Tanqidchi, albatta, obrazli fikrlashga haqli, obrazli fikrlashi shart ham, biroq obrazli tafakkur ilmiy tafakkurga bo‘ysunishi va tabiiy bo‘lmog‘i lozim.
Tanqidchi badiiy adabiyot asarini tekshirishda ikki me’yorga tayanib ish ko‘radi: birinchi o‘lchov-real hayot, ikkinchisi - estetik qonunlar, bular ob’ektiv dunyo demokratiyasidir. Shu ikki me’yorga- hayot haknqati va estetika qonunlariga binoan asar tekshirilganidagina uning ijtimoiy-estetik qimmatini chinakam ilmiy asosda belgilash imkoni barqarorlashadi.
Tanqidchilikning yana bir xosiyati- milliyligidadir. Milliylik va baynalminallik dialektikasi hozirgi zamon badiiy tanqidchiligidagi o‘zak masalalardan biri sanaladi. Zero, san’atning milliy o‘ziga xosligi va milliy harakter, umuminsoniylik dialektikasi, qardosh millatlar badiiy madaniyatlarining bir-biriga o‘zaro ta’siri va bir-birini boyitishi hozirgi badiiy jarayonning botiniy estetik mohiyatiga tegishli jahonshumul muammolaridir. Chinakam xalqchil tanqidchilik bu muammolarii o‘z tahlilidan chetda qoldirmaydi. Chunki hozirgi badiiy jarayonning o‘zi milliy hayot va milliy ong estetik in’ikosi sifatida harakat qiladi.
Xullas, tanqidchilikning tor ma’noda tushunilgan bevosita tadqiqot ob’ekti – milliy-badiiy jarayondir. Jarayonning baynalminal va milliy qirralari bo‘lib, bu uning badiiy dialektikasida zuhur etadi. Zero, milliyliksiz haqiqiy badiiy in’ikosning, chinakam badiiy obrazning, chinakam badiiy adabiyotning bo‘lishi mumkin emas.
Adabiy-badiiy tanqid jahon miqyosida amal qilayotgan baynalminal hodisadir. O‘zbek tanqidchiligining jahon miqyosiga ko‘tarilish uchun tinmay izlanayotganligi ijobiy xususiyatlaridan biridir.
Adabiy tanqid tor adabiy mavzular doirasida o‘ralashib qolmasligi va umumestetik mezonlarni yo‘qotib qo‘ymasligi uchun adabiy jarayonning yetakchi tamoyillarini tinmay kuzatib turishi, u yoki bu yozuvchining ijodiy portretiga xos qirralarni, ijodiy yo‘liga xos xususiyatlarni yoritishi, badiiy asarni hozirgi davrning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ma’naviy muammolari doirasida tahlil etishi kerak.
Adabiyotning hozirgi muammolari, g‘oyalari va qahramonlarini tarixiylik tamoyili asosida qay darajada aks ettirayotgani tanqidning diqqat markazida turishi va u badiiy asarning g‘oyaviy-estetik tahliliga shu nuqtai nazardan yondashuvi lozim.
Tanqidiy fikr qanchalik haqqoniy va talabchan bo‘lsa, hozirgi adabiyotimizning muhim masalalarini qanchalik dadillik bilan ko‘tarsa - uning mavqei shunchalik kuchli, natijasi esa shunchalik samarali bo‘ladi. Fidoyi munaqqidlarning erkin fikr borasidagi chiqishlari yozuvchilarni ham yangi mazmundagi asarlar yozishga chorladi,milliy istiqlol g‘oyalariga hamohang asar yaratish,tarixu madaniyatimizga ehtirom tuyg‘usini oshirishga e’tibor kuchaygani hammaga ma’lum. Shu xildagi xolis talabchanlikka sug‘orilgan chiqishlar hozirgi kunlarda mustaqillik g‘oyalarini mustahkamlash ma’naviy-estetik ehtiyojga aylangan bir sharoitda, ayniqsa, avj olishi kerak. Shundagina adabiy tanqidchilik ilmiy-estetik hodisa sifatida istiqlolni kuylovchi adabiyotimizning taraqqiyotiga yanada samaraliroq ta’sir ko‘rsatajak.
Istiqlol davri tanqididagi yangilanish tamoyillari keng qamrovli bo‘lib,unda yangilanayotgan metodologik asoslarni chuqur anglash, adabiy tanqid tafakkuridagi yangilanish jarayoni hamda omillarini o‘rganish, madaniy merosni,xususan, XX asr o‘zbek adabiyotini qayta baholash yuzasidan adabiy jarayonda kechgan izlanishlarni turli yondashuv va usullar asosida o‘rganishni kasb etish,masalaga milliy qadriyatlar nuqtai nazaridan yondashish tamoyillarini o‘zlashtirish ,ayni chog‘da adabiy jarayondagi xilma xil shakl,uslub izlanishlarini badiiylikning yangicha mezonlari asosida tadqiq etish muhim masalaga aylandi.
Mustaqillik davrida badiiy adabiyotning estetik tamoyillari o’zgardi. Mustaqillik adabiyoti degan atama paydo bo’ldi. Yangicha ifoda usullari, yangicha shakllar, dunyoni idrok etishning yangi yo’nalishlari adiblar ijodiy faoliyatlariga tadbiq etilmoqda. Biroq ana shunday rang-barang asarlar g’oyaviy mazmunining asosini milliy mafkura, milliy g’urur muxtasar aytganda milliylik tashkil etishi darkor (1999 7 may № 9. “O’zAS”). Zotan, bugun zamon o’zgardi, ijtimoiy, siyosiy vaziyat o’zgardi. Yangi jamiyat qurildi. Kechagi salbiy qahramon bugun ijobiy qahramonga aylandi. Kechagi ijobiy qahramon esa salbiy bo’lib qoldi. Biroq adabiyot rivojlanishdan to’xtab qolgan emas. Yangi-yangi romanlar paydo bo’layapti. Bundan keyin milliy nasrimizdagi tamoyillar, uning uslublari qay darajada rivojlanishi kerak? Mazmun har bir yozuvchining o’z ixtiyorida, lekin o’zbek nasrining san’at yo’li qayoqqa qarab ketayapti? Adabiyotimizdagi mahorat masalasi, san’atkorlik masalasi qanday? Bugun biz mana shu masalalarni tahlil etishga, ana shu savollarga javob berishimiz lozim. Adabiyotshunos Qozoqboy Yo’ldoshevning ta’kidlashicha adabiyot bozorga moslashib bormoqda, bozorbop badiiy mahsulotlar ko’plab yaratilayotgani, milliy adabiyotimizda sarguzasht, sirli voqyealarni tasvirlashga moyillik kuchayib borayapti. Adabiyot-adabiyotga da’vogardir. Adib esa betizgin vaqtni tizginlashga urinadigan zot. Birgina 1998 yilda hikoyalarga nisbatan qissalar ko’proq yozildi. 1998 yilda o’n sakkizta qissa chop etilgan. O’sha qissalarning yettitasi sof detektiv janrda, yana to’rttasida shunday unsurlar yetakchilik qiladi. Inson tuyg’ularini tadqiq qilishga, uning taqdiridagi murakkabliklarni mahorat bilan ko’rsatishga erishilgan qissalar juda oz.
Shu narsani ham alohida qayd etish lozimki, istiqlol davri adabiyoti istiqloldan keyin paydo bo’lgan, deb qarash unchalar to’g’ri emas. Bu davr adabiyoti qanchalar g’alati ko’rinmasin, istiqloldan oldinroq shakllana boshlagan va muayyan darajada mustaqilligimizning amalga oshishiga ham ta’sir ko’rsatgan, deyish mumkin. Chunki millat miqyosida ro’y bergan har qanday ijtimoiy hodisa avval millatning ruhida, shuurida, tafakkurida sodir bo’ladi va so’nggina kelajakka aylanadi. Milliy ruhiyatdagi evrilishlar esa ma’lumki, adabiyotda bo’y ko’rsatadi. Shu ma’noda istiqlol davri mustaqillik adabiyotining mevasi sifatida paydo bo’ldi, deyish ham mumkin (“O’zAS”, 2000 yil 4 avgust). Mashrab Boboyevning ta’kidlashicha, bugunning qahramoni ham har bir davrning qahramoni singari inson, jonli inson bo’lishi kerak. Sho’rolar davridagi qishloq hayotidan yoz, sanoatni yoz, degan mafkuraviy yo’riqlar yo’q. Mana shu yo’riqlar juda ko’p hollarda yozuvchilarimizni yo’ldan adashtirgan, ular zamon talabiga javob beraman, deb sun’iy qahramonlar siymosini chizgan edi. Endi, yana takrorlanmaydi, zamon o’zgardi. Biroq, Inson, jonli inson siymosini chizar ekanmiz, baribir, uning qay millat, qanday yurt, qaysi davrga mansub ekanini unutmasligimiz lozim. Mustaqillik tuyg’usi, yurtni e’zozlash, yurtga fidoyilik tuyg’usi har bir qahramonning e’tiboriga aylanishi kerak. Shu o’rinda yana bir narsani aytib o’tish zarurati bor. Men ko’pgina asarlarda qahramonlar muallifning “topshirig’ini bajarib”, u chizib bergan chiziqdan chiqmay, demakki, sun’iy harakat qilishini kuzatganman. Qahramon o’zi tabiiy harakat qilsin, biz buni qog’ozga tushiraylik. Qahramon o’zini Mustaqil O’zbekiston fuqarosi sifatida tutsin, uni libosidangina emas, yuragidan, madaniyatli, muomilasidan ham o’zbek sifatida taniylik. Toir Islomov: Bugungi adabiy-tanqidning asosiy vazifasi bugunning qahramonini payqashda, ko’pchilik ichidan ajrata bilishda, deb biroz kesatiqli tarzda “bugunning qahramoni kim?” degan savolga javob beradi: Eshikdan kirib kelgan bemorning hamyoniga emas, dardiga e’tibor qilgan shifokor, operasiya lozim taqdirda avval haq masalasini hal qilishni o’ylab o’tirmay ishga kirishadigan jarroh bugungi kunning qahramoni. Tarozidan urmagan, birni o’nga pullayotgan insofli tijoratchi bugunning qahramoni. Katta ishda ham, mayda ishda ham qonun ustuvorligini birday turib himoya qila oladigan qozi yoki mirshab, muruvvatli, sahovatli bobodehqon, o’z mansabini suiiste’mol qilmaydigan, fuqarolar manfaatidan ko’z yummaydigan hokim, ko’cha-kuylarimizga ko’rk baxsh etadigan muhtasham binolarni, yangi avtomobillar va samolyotlarni yaratayotgan ishchi-muhandislar, qo’yadigan bahosiga pul olmaslikni jasorat emas, hayot tarzi deb his etuvchi oliy maktab mualliflari bugunning qahramoni... (“O’zAS” 2000 yil 7 iyul). Mustaqillik davri adabiyotida N.Eshonqul, Salomat Vafo, Ne’mat Arslonov, Sotiboldi Topiboldiyev, Jamila Ergasheva kabi modern usulida asar bitayotgan adiblarning ham o’z o’rni bor. Endilikda moderncha adabiyotga ishtiyoq va did ham o’quvchilarda tez shakllanib borayotganligini ham alohida qayd etish lozim bo’ladi. Modernizm dastlab X1X asr avvalida G’arbiy Ovro’pa zaminida paydo bo’ldi. U G’arb kishisi ruhiyatida ro’y bergan ma’naviy inqirozning adabiyot va san’atdagi aks-sadosi degan qarashlar ham eshitilib qoladi.
Kafka, Joys va M.Prust singari bu yo’lning daholari bor. Modernizm jahonni zabt etdi, realizm go’yo eskirdi, degan qarashlar ham, bahsli munozaralar ham bo’lib turibdi. Mas, Suvon Meli (“O’zAS”, 2000 18 avgust). Chunki, zamon, dunyo evrildi, faqat manguliklar yashab qolishiga ishondik. Xullas, Ovrupa realizmidan ham uzoqlashib, boshqacha, ya’ni donishmandona bir adabiyotga yetishamiz. Mohiyat, maqsad aniq, mag’zi to’la adabiyot yaratiladi. Bu esa o’sha “Chor darvish”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo’ston”, Faxriddin Attorning “Mantiq ut-tayr” va boshqa klassiklarimizning yo’lini davom ettiradigan adabiyot bo’ladi. Rasul Gamzatovda “Mahorat, sen qanisan, qaylarda qolding? Senga yetishguncha yemirilib bo’ldim” degan bir she’r bor. Ha, shoir aytgandek mahorat doimo adabiy tanqidchilikning bosh mavzusi bo’lib qolaveradi. Sh.Xolmirzayevning fikricha: 70 yillik sho’rolar davrining o’z qonuniyatlari, o’z yo’nalishlari bor edi. O’sha vaqtdagi asarlar ham boshqacha bo’lishi kerak edi... Shunisi qiziqki, u adiblar adabiyotning bosh mavzui inson ekanligini tushunishmadi. Bosh mavzu mafkura deb bildilar. Vohalanki, Sharq adabiyotida komil inson tushunchasi bor. Bugungi kunda biz, bizdan keyingi avlod, mana shu narsani anglab, miyaga quyib olish kerakki, o’shalarning shunday bo’lishi sabablarini tahlil etib, teran tushunib, demak, undan kerakli xulosalar qilish lozim. Ha, kelajakda o’zbek adabiyotida g’aroyib asarlar paydo bo’ladi. Ular, shubhasiz, to’xtab qolgan Abdulla Qodiriy prozasiga yaqin proza bo’ladi. Men ishonamanki, oddiy hikoyalardan ko’ra hikoyatlar ustun keladi. Rivoyat tariqasidagi hikoyalar ustun bo’ladi. 1998 yilda Mirjamid Zokirovning “Sizdan chiqqan chaqmoqlar”, Normurod Norqobilovning “Uvlayotgan it”, Ulug’bek Abdulvahobning “Yolg’izlik”, Shoyim Bo’tayevning “Sho’rodan qolgan odamlar”, Nazar Eshonqulning “Tun panjalari” qissalarini, Said Ahmadning “Qorako’z Majnun”, Ahmad A’zamning “Go’zallikning qirralari” hikoyalari badiiy jihatdan ancha pishiq hikoyalar sifatida talqin etildi. Shuningdek, Isajon Sulton, Abduqayum Yo’ldoshev, Shodiqul Hamroyev, Luqmon Bo’rixon kabi yosh hikoyanavistlar ijodi ham diqqatga sazovordir. 1998 yilda ko’plab romonlar yozildi. Yo’ldosh Sulaymonning “Armon”, Abduqahhor Ibrohimovning “Uyqu kelmas kechalar”, Omon Muxtorning “Maydon”, Murodjon Mansurning “Judolik diyori”, Asad Dilmurodning “Mahmud Tarobiy”, “Fano dashtidagi qush”, Ne’mat Arslonning “Mavhumot”, Uyg’un Ro’ziyevning “Atirgul” romanlari shular jumlasidandir. Umuman, mustaqillik davrida yozilgan romanlarning ifoda jihatidan, uslubiy-shakliy o’ziga xosliklari jihatidan rang-barang ekanligi kishini quvontiradi. Masalan, Omon Muxtor romanlarining yangicha mushohada tarzi, ramziylikning quyuqligi, tilning o’ziga xosligi bilan e’tiborni jalb etadi. Asad Dilmurodning “Fano dashtidagi qush” romani milliy dunyoqarashning, badiiy tafakkurning ildizlarini eslatishi bilan, “Zarbulmasal”ga xos yangicha ifoda yo’nalishi bilan diqqatga sazovor. “Mustaqillik davrida jahon miqyosidagi taraqqiyotga erishdik” deb bong o’rayotganlar ham yo’q emas. “...Xolis tanqid bo’lishi kerak. Va undan ranjish shaxsiyatparastlik va kuchsizlikning ayni o’zidir. Ammo mening fikrimcha, “noo’rin talqinlar” qanchalik tanqid qilinmasin, o’rinli talqinga aylana qolmaydi. Qo’ldan kelsa, yangi talqin, yangi tadqiqotlarni amalga oshiraverish lozim” (I.Haqqul. «Meros, mohiyat va talqinlar”, O’zAS. 16 may, 20-son). Biz o’z tariximizning sho’rolar davrini yakunlab, yangi mustaqillik davriga qadam qo’ydik. Bu insoniyat tarixining navbatdagi bir asri oxiriga to’g’ri keldi: biz o’ta mafkuralashgan eski dunyo bilan, boshqa ilg’or mamlakatlar ancha avval tark etgan totalitar tuzum bilan xayrlashdik. Va bozor iqtisodi, deb atalayotgan o’ta moddiylashtirilgan, hatto xayolni, orzu-istakni g’oyalashtirish odati o’z o’rnini endilikda moddiylashtirish bilan almashtirila boshlandi. Bu jarayonning yutuq va kamchiliklari bor. Davr o’zgardi, kecha buyuk deb yurgan kishini bugun ba’zan buyuk deyishga ham uyalasan (O.Muxtor). Biz Sharq va G’arb orasida turgan buyuk mamlakatmiz. XX1 asrda o’zbek adabiyoti bularning ikkisini ham anglab yetgan holda yuksaklikka ko’tariladi, deb o’ylayman. Hozir adabiyot G’arb va Sharqqa bo’lingan, bir-biriga o’xshamagan ikki ohangda faoliyatini davom ettirib kelayotgandek! Buning ustiga o’tayotgan asr bizni biroz “majruh” qilib qo’ygan edi. Bugungi oddiy kitobxon emas, duppa-durust ziyolilarimiz ham ba’zan o’tmish shoirlarimiz g’azalini deysizmi, baxshilarimiz to’qib qoldirgan xalq dostonlariga deysizmi!-tishlari o’tmay turishadi. Xolbuki, o’z o’tmish madaniyatimizdan, ayniqsa, rivoyatlar, ertaklar, eski o’zbek nasri namunalaridan uzilgan holda kelajak adabiyoti yaratilishi mumkinmi... Adabiyotshunos Yo’ldosh Solijonov “Yozuvchi” gazetasining 2000 yil 10 avgust sonida e’lon qilingan “Tuyg’ular musavviri” maqolasida talantli shoir Farida Afro’zning ijodi haqida shunday yozadi: “Uyg’oq ruhning teran nigohi bilan dunyoni anglab, inson qalbini, dardini tushunib, o’ziniki, deb bilgan shoiraning she’rlarini jo’ngina o’qish mumkin emas:
Bu kunlar ham g’animat,
Qorlar bahor bitmoqda.
Kelsa, bahor omonat,
O’tsa, umr o’tmoqda.
Kel, ey mening mensizim,- deya pokiza muhabbatni sog’inib, sog’inchlari to’lqinlantirayotgan qalb nolalarini faqat to’liqib, jo’shib o’qish mumkin. Shoiraning “Sochlarimni rayhon o’pdi”, “Sen osiysan, men noshukur”, “Nadomat” she’rlari kitobxonning mudroq tuyg’ularini uyg’ota boshlaydi, sof muhabbatni sog’inib, qadriga yetib yashashga, o’zlikni, haqiqatni anglashga chorlaydi. Beixtiyor ko’ngilga sezdirmay nozik chertib o’tadi. Farida Afro’z tuyg’ulari uyg’oqligini inson tirikligining mezoni, deb biladi. Adabiyotshunos Matnazar Abdulhakimning “Lahzadagi mangulik” (“O’zAS”, 1 yanvar, 2001 yil) maqolasi ham adabiyotshunoslik tarixi, ayniqsa, navoiyshunoslik bobida ma’lum darajada yangicha tashlangan qadam bo’ldi. Maqolada kechmish ming yillikning ulug’ siymolaridan hazrat Navoiyning vaqt haqidagi poetik mulohazalari bilan o’quvchi oshno qilinadi. Alisher Navoiy inson umrining o’tkinchi ekanligini ta’kidlarkan, she’rxonni yelib borayotgan vaqtni e’zozlashga da’vat etadi. “Hamsa”da shunday baytlar bor:
Soqol oqi o’lumga peshiravdur,
Yigitlik maysasi uzra qiravdur.
Ani uzmoq yigit bo’lmoq g’amida.
Soqol yulmoq erur o’z motamida.
Ikki uchni yulub yuz aylagan resh
Topar besh-olti kundin so’ng o’n-o’n besh.
Shoir raqamlar tadriji bilan ta’kidlayotgan ma’no-o’tayotgan vaqtga bizning bog’liqligimiz, bizni yana ham faolroq bo’lishga, fanoga erishmakka, ya’ni umrning o’tkinchiligini anglab, boqiy qoladigan ishlarni amalga oshirmoqqa da’vat. Bu haqda u gapiribgina qolmasdan, betimsol bir ibrat namunalarini ham ko’rsatib ketgan. A.Navoiy hatto Ollohdan Vaqtni o’tkazmay turishini iltijo qiladi, “Jondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz” ruboyisida. Umuman, M.Abdulhakimning mazkur maqolasi Navoiy haqida hali aytilmagan yangi fikrlarga boyligi bilan ajralib turadi. Umuman, an’anaviy bir qolipdagi sho’rolar adabiyotini inkor qilish va yaratilajak yangi adabiyotga umidvorlik kayfiyati nafaqat bizda, balki boshqa xalqlar adabiyotida ham mavjud edi. Rus yozuvchisi Ye.Dobrenko shunday yozadi: “Asr so’nggida hamisha eski adabiyotning tanazulli va yangi adabiyot haqida gapirayapti. Biroq tanazzul ham, yangi adabiyot ham bo’lmaydi. Faqat kurashlar jarayoni bor, xolos. Istiqlol adabiyotining qanday bo’lishi kerakligi haqida boshlangan bahs 1993-1995-yillar orasida bir oz susaygan bo’lsa-da, so’nggi uch yil ichida yana shiddatli tus oldi. Bu jarayonni “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi muntazam yoritib bordi. Ayniqsa “Bahs” rukni ostida berilgan munozarali maqolalar, undan keyinroq tashkil etilgan “Jarayon” ruknidagi yoshlarning erkin chiqishlari bugungi tanqid va adabiyotshunoslikning dolzarb muammolarini hal etishda muhim ahamiyatga egadir. Bahslarda hozirgi ijobiy jarayonda yuzaga kelgan turli xil janrlarga xos badiiy asarlarni qanday tamoyillarga asoslanib tahlil qilishdan tortib, adabiyotning bosh mezoni nima bo’lish kerakligi, matndagi shakl va mazmun uyg’unligi masalalariga aniqlik kiritish imkon qadar yoritildi. Unda yosh ijodkorlar va munaqqidlar faol ishtirok etdilar. Buni Umarali Normatov shunday izohlaydi : “Avvalida “Bahs”ni yangilikka chanqoq yoshlar davom ettirdi, tajribali ustozlar, munaqqidlar sukut saqlab turdilar, ochig’i, ular bunaqa kutilmagan, keskin “janglar”ga tayyor emasliklarini sezdirib qo’ydilar. Jamiyat hayotining, adabiy tafakkurning keskin burilishi, yangilanish, tozarishni umumjahon adabiy me’yorlaridan kelib chiqish bunyod etilishida muhim ahamiyat kasb etadi. “Bahs” va “Jarayon” ruknlari ostida e’lon qilingan maqolalarni ko’zdan kechirar ekanmiz, ularning mazmuni va salmoqi balandligining guvohi bo’lamiz. Taniqli adabiyotshunos ustoz olimlar O.Sharafiddinovning “Inson yo’l izlaydi”, U.Normatovning “Adabiyot jarayonidagi g’aroyib robitalar”, “Tafakkurning tozarishi”, “Bahs bahsga chorlaydi”, Norboy Xudoyberganovning “Sirlar ko’pu, saboqlarchi?”, “Ijodiy fikrlash mevalari”, “Yombi boru, ammo?”, “Tanqiddan tonamizmi?” N.Karimovning “Zamin va zamon”, H.Abdusamatovning “Yangi zamon va yangi adabiyot” maqolalari qatorida bugungi adabiy jarayonda o’zlarining keskin va dadil chiqishlari bilan faol ishtirok etayotgan yosh munaqqidlardan R.Qo’chqorning “Assalom, erkin ijodiy ruh”, “Sen tanqidni sog’inmadingmi?”, U.Abdulvahobning “Yangi manzil - Inson”, “Zamonaviylik va tag qatlam “, R.Rahmatning “Sifat darajalari”, “Ko’ngilsiz inson ijodkormi?”, S.Melining “Bu maydon yoxud badiiylik qonuni”, “Tanqidchiligimizning kelajagi yaxshi bo’lishiga umid bor”, A.Ulug’ovning “So’zga munosabat”, A.Yoqubning “Omma adabiyoti”, “Arxiv mulkiga aylandi” kabi maqolalarida Istiqlol adabiyotining kelajagi ijoddagi badiiy so’zning mislsiz qadru qimmati, inson ruhiyatidagi cheksizliklarni va ziddiyatlarni ochib berishda, mustaqillik ruhi bilan yo’g’rilgan ijodiy erkinlik haqidagi turli xil qarashlar o’z ifodasini topgan. Biz maqolalarning har biriga to’xtalib o’tish imkoniyati yo’qligi tufayli mazmuni va mohiyati yaqinligiga qarab ularni muayyan turkumlarga ajratib oldikki, bu ishimizga aniqlik kiritadi, deb o’ylaymiz. Ma’lumki, adabiyotda umuminsoniylik tamoyili yetakchi o’rinni egallaydi. Shu bois yangi asr adabiyoti ham insonni tushunish, uning ruhiy dunyosi, qalb kechinmalari, aqliy faoliyati, turmush tarzi, orzu-umidlarini badiiy ifodalash adabiyoti bo’ladi. Bir guruh mualliflar o’z maqolalarida istiqlol adabiyotida inson jumbog’ini, uning sir-sinoati, murakkabliklari, muqaddasligi va notavonligi, olijanobligi va xudbinligi, gunohi va savobini badiiy obrazlar orqali yoritishni ilgari suradi. U.Normatovning “Go’zal inson madhi”, M.Qarshiboyning “Haq gapning o’zi kifoya emas” maqolalarini bunga misol qilish mumkin. Hozirgi adabiy jarayonda o’z fikr-mulohazalari bilan qatnashayotgan mualliflar, U.Abdulvahob iborasi bilan aytganda, “go’yo bir manzilga turli yo’llardan kelayotgan kishilarni eslatadi, manzil esa-Inson”. Inson jumbog’i haqida astoydil bosh qotirish yetakchi tamoyillarning asosiy vazifasiga aylanmoqda. Istiqlol adabiyotida yana bir muhim tamoyil - badiiylikdir. Chunki insonning teran ma’naviy olami badiiy obrazlar orqali o’z aksini topadi. Biz yuqorida adabiyotimizda So’zga, badiiy So’zga munosabat o’zgarganligini ta’kidlagan edik. Bahsda ishtirok etganlarning aksariyati badiiylikning yetakchi tamoyil sifatida muhim o’rin egallashini asoslashga harakat qilishgan. Bu o’rinda Ya.Qosimning “Erkin ijod va ijod erkinligi”, J.Eshonqulning “Ommaviylik mezon emas” kabi maqolalarini alohida ta’kidlash joiz. “Dunyoda avval ham, hozir ham minglab asarlar yoziladi, kitoblar kashf etiladi. Lekin faqat bir qismigina yashab qoladi. Demak, yaratilajak adabiy asarlarni beshafqat saralaydigan bir kuch, qonun bor. U hyech kimga bo’ysunmaydi, na shohga, na gadoga. Bu - badiiylik qonunidir” deb yozadi S.Meli. Istiqlol adabiyoti tamoyillari haqida gapirar ekanmiz, unda milliylik ham muhim mezon ekanligini unutmasligimiz kerak. Zero, badiiylik faqat milliy shaklda voqye bo’ladi. Ayniqsa, adabiyotimiz kelajakda jahon miqyosiga chiqib, o’z o’rnini topganda ham milliy o’ziga xoslikni inkor etaydi. O.Sharofiddinovning “20-30-yillar jadid adabiyoti”, R.Rahmatning “Xazina”, B.Ro’zimuhammadning “Uyg’onish fasli” kabi maqolalarda adabiyotning milliyligi haqidagi o’ziga xos qarashlarni kuzatish mumkin. Bahs-munozaralarda, shuningdek, mustaqillik adabiyotida tarixiylik, xalqchillik, mafkuraviylik tamoyillari ham o’z aksini topishi haqida fikrlar bildirilgan. Bundan tashqari, adabiyotda yangilikdan sekin-asta aniq tamoyilga aylanib borayotgan absurd adabiyotiga xos talqinlarning paydo bo’lishi qizg’in tortishuvlarga sabab bo’lmoqda. Birov bunga XX asr g’arb adabiyotining ta’siri, deb qarasa, boshqa birov yangilik sifatida qarab g’arb adabiyotiga taqlid, demoqda; yana kimdir bu tamoyil adabiyotimiz uchun yangilik emasligini, bu ko’rinishlar mumtoz adabiyotimizdan o’tgan meros, deb ta’kidlamoqda.
Xullas, asrimiz so’nggida yangi asr bo’sag’asida adabiy hayotdagi yangiliklar, ular atrofidagi munozaralar, bir-birini tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi qarashlarning bo’lishi tabiiy hol va ayni paytda sog’lom tarixiy-madaniy jarayondir. Zero, yangi asr adabiyoti qanday bo’lishi o’tmish va bugunning saboqlari bilan belgilanadi. XXI asr o’zbek adabiyoti tom ma’noda erkin adabiyot bo’ladi,-deydi Suvon Meli (O’zAS”, 1999 yil 1 yanvar). Chunki u mustaqil millat va mustaqil mamlakat adabiyoti. U xalqimiz, boshqa xalqlar va davrlar yaratgan bilim va tajribani o’ziga singdirib, erishilgan barcha badiiy yutuqlardan ijobiy foydalangan holda, o’tgan davr adabiyoti yo’l qo’ygan xato va kamchiliklarni aylanib o’tib, milliy ma’naviyatimizga mos, o’ziga xos badiiy ijod yo’lidan boradi. Milliy ma’naviyatga asoslangan tom ma’nodagi realistik adabiyot bo’ladi. XXI asr adabiyotida kurash, menimcha, haqiqiy iste’dod bilan chala iste’dod, tom ma’nodagi badiiylik bilan badiiynoma asarlar orasida kechadi. Badiiy adabiyot o’zining tub mohiyati bilan ijtimoiy hodisa. Yakka shaxs yaratadigan, lekin ko’pchilikka mo’ljallangan xalqona. Shu tufayli u jamiyatning ruhiy atmosferasi bilan chambarchas boqliq. Jamiyatga ijtimoiy ideal kerak. Prezidentimiz tomonidan tashlangan “Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari” shioridagi kuchli jamiyatning yetakchi belgisi, o’z ijtimoiy idealiga ega bo’lishidir. Ijtimoiy ideal misoli mayoq bo’lib, jamiyat qayoqqa va qanday maqsadda qadam otishida g’oyaviy mafkuraviy va ma’naviy-ruhiy yo’l ko’rsatib turishi lozim. Ijtimoiy ideal zaruriyati shunda. Badiiy adabiyot ijtimoiy idealga muhtoj. “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasida ilgari surilgan da’vatlar mohiyatini xalqimiz, yosh avlod qalbi va ongiga singdirish, istiqlol mafkurasi, milliy e’tiqodni shakllantiruvchi asosiy manbaga aylantirish bugun bizning bosh maqsadimiz bo’lmog’i kerak. Negaki, millatimiz, xalqimizning yangi asrdagi taraqqiyot yo’li bizning mana shu jarayonning nechog’li faol ishtirokchisi bo’lishimiz, binobarin, yangi asrning uyg’oq vijdonli ijodkori bo’la olishimiz orqali ruyobga chiqadi. Biz XX asrda Qodiriy nasri sehridan bahramand bo’ldik. Cho’lpon, G’.G’ulom, Mirtemir she’riyatining toza mavjlaridan hayratlanib yashadik. Oltmishinchi va yetmishinchi yillar she’riyatidagi erk va ozodlikka tashnalik ruhi, bu davrning dilbar poeziyasi XXI asr o’quvchisining ham ma’naviy mulki bo’lib qolishi shubhasizdir.
Adabiy tanqid keng qamrovli soha.Unda har bir ijodkor o‘z dastxatini qoldirishga intiladi. Munaqqid faoliyati halollik, shijoat, qanoat, sinchkovlikni talab etadi.Badiiy asarni xolis baholash, ma’nolar qatini ochish tanqidchiga katta mas’uliyat yuklaydi.U badiiy asarni uqib,satrlar qariga teran nigoh tashlasagina maqsadiga erishadi.Adabiy asarni anglash qonuniyatlari retseptiv estetika haqidagi ta’limotga rioya etishni talab qiladi. Yangi zamondagi yozuvchi, kitobxon, jamiyat aro uzviy uchlik bog‘lanishi muammolari yangi o‘zbek tanqidchiligi talqinida. «Anglashning azobli yo‘li» (Q.Yo‘ldoshev) singari maqolalardagi o‘zbek tanqidchiligining sifat o‘zgarishlari. Adabiy tanqid matnni o‘qish, uqish mashaqqatlari haqida. O‘zbek adabiyotida paydo bo‘lgan modern asarlar haqidagi maqola, sharh, taqrizlar. X.Do‘stmuhammad, N.Eshonqul, Faxriyor, B.Ro‘zimuhammad, P.Qodirov, B.Sarimsoqov, U.Normatov maqolalari.
U.Normatov taqdirida O‘zbekiston Milliy universiteti.
Deyarli yarim asrlik o‘zbek adabiy jarayonida U.Normatovning sistemali ravishda oldingi safdagi faol tanqidchilardan biri ekani. Ma’lumot, dalil, materialni misqollab yig‘ish, uni umumlashtirish, analizdan sintezga, sintezdan analizga o‘tish U.Normatov uslubining yetakchi xususiyati. Hikoya, qissa, roman, lirik she’r, ballada, poema singari janrlar takomilini o‘rganishdagi U.Normatov roli. Olim maqolalari, tadqiqotlaridagi shakliy, janraviy rang-barangliklar... taqriz, maqola, diolog, baxs, maktub, o‘y-mulohoza, suhbat shakllarining keng qo‘llanilishi. Munaqqidning ijodkorlar bilan suhbatlari: Uning Said Ahmad, Nazir Safarov, Hamid G‘ulom, Mirmuhsin, Asqad Muxtor, Shuhrat, Rahmat Fayziy, P.Qodirov, O.Yoqubov, E.Vohidov, Sh.Xolmirzayev, X.To‘xtaboyev, O‘.Hoshimov bilan qurgan suhbat-maqolalari tarkibi, tartibi. Suhbat-maqolada munaqqid va yozuvchi obrazi. Adabiy jarayondagi tezkor maqolalar asosida jamoatchiligimizda simpatiya-antipatiyalarning namoyon bo‘lishi. U.Normatovning Mahmud Nurmatov, Usmon Azimov bilan suhbat – «jangi» namoyon bo‘luvchi yozuvchi, faylasuf, tanqidchining ijodiy harakteri. U.Normatov maqola, taqrizlarida kelgusidagi yirik muammoviy tadqiqotlarning qiyofa-mohiyati zohir bo‘lishi. Hikoya janridagi asarlar haqida yaratilgan o‘nlab taqrizlaridan shu janr
kamoloti izchil o‘rganilgan asarlarning yetishib chiqishi. M.Qo‘shjonov bilan hammualiflikdagi «Mahorat sirlari» (1968), «Janr imkoniyatlariya» (1970)kitoblari. U.Normatovnint 70- yillardagi maqolalarida shu davr adabiyotining tarakkiyot tamoyillari o‘rganilishi. Olimning «Nasrimiz ufqlari» (1974), «Nasrimiz av’analari» (1978) kitoblarida o‘zbek adabiyotining turli davrlar va boshqa xalqlar adabiyoti bilan qiyosiy tadqiq etilishi.
U.Normatovning «Said Ahmad» (1979), «Shuhrat», «Go‘zallik bilan uchrashuv» (1976), Mirmuhsin haqidagi «Ijodning – qo‘sh qanoti» adabiy portreti, «Talant tarbiyasi» (1680) asarlarida 80-yillar o‘zbek adabiyotidagi mahorat muammolarining yoritilishi.
Milliy istiqlol yillarida U.Normatov ijodi yangi bosqichga ko‘tarilganligi. «Umidbaxsh tamoyillar» (2000), «Qalb inqilobi», «Tafakkur yog‘dusi» (2005) kitoblarida milliy mustaqillik davri adabiyotining yetakchi tamoyillari tahlil etilishi.
U.Normatovnin A.Qodiriy, A.Qahhor ijodi haqidagi «Qodiriy bog‘i» (1995), «Qahhorni anglash mashaqqati» (2000) kitoblarida bu san’atkorlar ijodiga yangicha yondashuvlar. Ushbu asarlarni shu adiblar ijodi haqida avvalgi bosqichlarda yaratilgan tadqiqotlar bilan qiyosiy o‘rganish.
So‘nggi yillarda U.Normatov maqolalarida modern oqim, absurd yo‘nalishdagi asarlar tadqiqi. Modern adabiyot haqidagi U.Normatov qarashlariga tanqidchilikning munosabati.
U.Normatovning adabiy-tanqidiy tafakkur haqidagi qarashlari. Munaqqid uslubi.
N.Karimovning yangi o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchilikdagi o‘rni. Hamid Olimjon mahorati haqidagi dastlabki maqolalari deyarli 50 yil davomida N.Karimov diqqat markazida bo‘lgan muammolar tasnifi va ularning munaqqid tomonidan o‘rganilish tadriji.
N.Karimov qarashlarida she’riyatdagi badiiylikning ichki qonuniyatlari, badiiy shakl muammolari. «Hamid Olimjon» (Shoir hayoti va ijodidan lavhalar) (1979) asarida badiiy asarning yaratilish tarixi va ijodkor biografiyasi bilan mustahkam aloqadorlikda o‘rganilishi. 1). H.Olimjon hayotining muhim voqealarn, 2). Shoir fitratini yoritib beruvchi ko‘zgular. 3). Ijodkor hayoti va dunyoqarashining qaltis nuqtalari tanqidchi transformatsiyasida tahlil materialiga aylanadi.
N.Karimovning «Urushdan keyingi davr o‘zbek sovet adabiyoti»
(1982) nomli tadqiqotida davr adabiyotining yutuq va kamchiliklari xolis o‘rganilishi. Adabiyotshunosning «O‘zbek adabiyotida janrlar tipologiyasi va uslublar rang-barangligi» 1983) to‘plamidagi “Sahiy iste’dod sohibi”, “She’riy shakllar va uslubiy yo‘nalishlar” maqollarida badiiy asarning nazariy muammolari bilan aloqadorlikda tadqiq etilishi. N.Karimov Oybek hayti, ijodi, asarlari tarixini o‘rganuvchi yirik mutaxassis. «Oybek» (1985), «Ilhom chashmasining ajib mavjlari» (1982), «Oybek va Zarifa» (2005) asarlarida olimnint Oybek hayoti, ijodining biografik metod asosida o‘rganinsh mahorati. Olimning 20 jildlik Oybek mukammal asarlar to‘plamini nashr etishdagi xizmatlari.
Qatag‘on qilingan yozuvchilar hayoti va ijodining o‘rganishda N.Karimovning o‘rni va roli. Uning bu yo‘nalishdagi publistik faoliyati. «Usmon Nosir» (1993), «Usmon Nosirning so‘nggi kunlari» (1994) asarining o‘zbek adabiyotshunosligidagi o‘rni.
H.Olimjon, Oybek, U.Nosir haqidagi asarlar misolida o‘zbek adabiyotida ajoyib kishilar hayoti, turmushdagi singari biografik ilmiy-badiiy janrga asos solinishi. Bu asarlarga ilmiy va badiiy-estetik fikrlash uyg‘unligi.
N.Karimovning Cho‘lpon haqidagi risola va tadqiqotlari. Ularning O.Sharafiddinov, S.Mamajovov, D.Quronov va boshqalar yozgan. Cho‘lpon haqidagi tadqiqotlari bilan qiyosiy tahlili. N.Karimovning «Cho‘lpon» (2003) ma’rifiy romani o‘zbek adabiyotidagi biografik janrning yangi ko‘rinishi sifatida. Roman haqidagi ilk taqrizlar .
N.Karimovning A.Qodiriy, Hamza, Shayxzoda, Shukrullo, A.Oripov, H.Xudoyberdiyeva haqidagi hujjatli biografik maqolalarida ilmiy-estetik uyg‘unlik.
Oliy ta’lim va o‘rta maktablar uchun yangi tipdagi adabiyot darsliklarining yaratilishida N.Karimovning o‘rni.
Abdug‘afur Rasulov so‘zni qadrlaydigan,ma’no qatlamini teran idrok etadigan adabiyotshunos.U ilmiy manbalarni chuqur o‘zlashtirish barobarida nazariy masala mohiyatini sinchiklab o‘rgangan.Sharq va g‘arb adabiyotshunosligidagi yangilanish tamoyillarini muqoyasa etib,unga birinchilardan munosabat bildirgan. Atoqli olim “Ilmi g‘aribani qo‘msab”,”Tanqid,talqin,baholash”,”Badiiylik-bezavol yangilik”,”Betakror o‘zlik”asarlarida sohaga doir muammolarga e’tibor qaratib, tanqid ilmining estetik mohiyatini,metodologik asosini izchil yoritadi.Asarlarda jarayon davomiyligi,an’ana barhayotligi turli davr san’atkorlarining falsafiy,estetik qarashini uyg‘unlashtirishda ko‘zga tashlanadi.Olim har bir masala negiziga urg‘u berib,genezisini puxta o‘rganadi. Tanqid ilmi, shakllanishi, yangilanish tamoyillari doim ziyraklik bilan kuzatilgan.Adabiy oqim ,ularga mansub asarni baholash me’yori,ijodkorga munosabat nozik masala.Ba’zan badiiyat namunasini nohaq qoralab muallifni jazoga hukm qilish tarixda kuzatilgan. Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon kabilar mafkura qurboni bo‘lgani ma’lum. Abdug‘afur Rasulov sho‘ro tanqidchiligining xato siyosatini ko‘rsatib,sotsialistik metodning salbiy oqibatini dalillar bilan asoslaydi.Badiiy matn poetikasini o‘zlashtirish nafosatiga alohida to‘xtalib,mafkuradan holi baholashga chorlaydi.Yaratilgan asardan sinfiy kurash tasvirini emas,so‘z jozibasi, ohangi, salmog‘ini axtarib uni xolis,asosli tahlil qilish fikrini bildiradi.”Tanqid saralamoqdir”aqidasini to‘g‘ri anglash,fikr,tuyg‘u oqimini ilg‘ay olish,tovush,so‘z mohiyatiga qunt qilish ruhiy ma’naviy ta’sirni orttirishi ta’kidlanadi. Muallif yozuvchi, badiiy matn,kitobxon uchligi,uyg‘unligini lo‘nda ifodalaydi:” Bu shunday uzviy bog‘liqlikki, unda abiyotshunoslik, tanqidchilik, estetika, psixologiya fanlarining juda ko‘p tomonlari oydinlashadi.Yozuvchi-badiiy matn-kitobxon bog‘liqligida ichki bir harakat,biridan ikkinchisiga o‘tish,o‘tkazish jarayoni borki,u badiiy kommunikatsiya nomi bilan mashhur.Badiiy kommunikatsiya ijod psixologiyasi,badiiy idrok etish estetikasi;semiotika va strukturalizm; adabiy, badiiy tanqid,tanqidchi; asarni talqin qilish (germenevtika) ,baholash (aksiologiya) nazariyasini keltirib chiqaradi .
Talqinshunos asar ruhiga kirib,ma’no salmog‘i,tayanch nuqta(semiotik markaz)ni belgilab oladi. U avvalo,sarlavha, ilk jumla, ismlarga e’tibor qaratib muallif badiiy niyatini uqishga kirishadi. Asarni yaxlit qurilma sanab, har bir qatlamiga nigoh tashlaydi. Matn ostidagi nihon ma’no mag‘zini chaqib,ma’no nuqtalarni jamlab aniq,izchil fikr aytishni qadrlaydi.U asarlarni sinchiklab kuzatib voqea, holat, obrazlarning jahon adabiyotidagi o‘xshash jihatini topib,muqoyasa orqali tahlilni davom ettiradi.Xususan,darbadar,devona obrazlari dunyoadabiyotida ham uchrashi,ularning sa’y harakati orqali haqiqat,adolatga ishora qilinishi,hayot hikmatini uqishga chorlanishi e’tirof etiladi. Shu bilan bir qatorda badiiy adabiyotda xarakter yaratish masalasi yillar davomida munaqqid tomonidan sinchiklab kuzatiladi.U xarakter,tiynat,fitrat,siyrat kabi tushunchalar etimologiyasiga e’tibor berib, atamalar haqidagi ma’lumotni lug‘atlar vositasida aniqlab boradi.Aristotel,Immanuel Kant,Gegel kabi mutafakirlarning muammoga doir qarashlari sharq allomalari fikri bilan yaxlit tarzda o‘rganiladi.So‘ng mumtoz ijodkordan tortib zamonaviy qalamkashlar yaratgan betakror xarakterlarni talqin etishga kirishadi. Bunda adabiy xarakter ruhiga kirib,insoniylik asrori nozik yoritilib, mohiyati singdirib boriladi.
So‘zshunos talqinchi matnni o‘zlashtirish ,xususiyatini mukamal o‘rganishga intildi. Munaqqid asarlar poetikasini teran uqib,ilmiy qarashini ilgari suradi. Munaqqid faoliyatida ijodkor hamda adabiyotshunoslar haqidagi adabiy portret,maqolalar ko‘p.U “Iste’dod va e’tiqod”asarida Ozod Sharafiddinovning olimlik qiyofasini,odamiylik fazilatini yoritib berdi.Ustoz fitratidagi matonat ,so‘zga sadoqatini ilmiy yaratiqlari kontekstini izchil o‘rganish orqali asoslab berdi.”Betakror o‘zlik” asarida Ozod Sharafiddinovni anglashda katta vaqt tushunchasi mohiyatini uqishga chorlaydi. Abdug‘afur Rasulov Matyoqub Qo‘shjonov, Homil Yoqubov, Ibrohim G‘afurov, Baxtiyor Nazarov kabi munaqqidlarning tanqidchilik maydonidagi o‘rniga e’tibor qaratadi.Uning Xudoyberdi To‘xtaboyev, Anvar Obidjon haqidagi portreti bolalar adabiyotining solnomasiga munosib hissa bo‘ladi.Zero,tarix,jamiyat,bola dunyoqarashi uyg‘un namoyon bo‘ladi. Munaqqid”Ardoqli adib”asarida biografik ma’lumotni jamlab, O‘tkir Hoshimov ijodiga yangi chizgilar kiritadi.”Uslub-iste’dod portreti” asarida Erkin A’zam ijod laboratoriyasi sinchiklab kuzatiladi.Olimning ijtimoiy faoliyati
Begali Qosimov adabiy-ijodiy, ilmiy-pedagogik foliyatiga nazar tashlanganda, yuqorida sanalgan sifatlarning ko‘pchiligiga guvoh bo‘lish mumkin. Bunday muazzam sifat va fazilatlarga ega bo‘lish uchun, tabiiyki, so‘z san’atiga, badiiy adabiyotga mehr-muhabbat, adabiy manbalar talqini uchun chuqur nazariy bilim, o‘z ishiga fidoyilarcha yondashuv lozim bo‘ladi. Begali Qosimov shaxsiyatida ayni jihat yuksak darajada edi.
Uning u qadar uzun bo‘lmagan umr yo‘li, ijodiy faoliyat davrini kuzatgan, har bir inson agar chin dildan istasa, ilm-ma’rifat kishisi qisqa vaqt ichida ham ulkan ishlarni amalga oshirishi mumkinligiga guvoh bo‘ladi. B.Qosimovdan qolgan salmoqli ilmiy-adabiy meros, hech ikkilanmay, shunday dadil xulosa chiqarishga imkon beradi.
U mumtoz adabiyot deb atalmish azim dengiz mavjlarini nozik his qila olgan, bu dengiz tubidagi javohirlar koniga qadar sho‘ng‘ish va topildiq lazzatini tuyish sharafiga noil bo‘lgan katta olim edi. Zotan, B.Qosimovning Yusuf xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Atoyi, Sakkokiy, Lutfiy, Fuzuliy, Muhammad Solih, Bobur, Mashrab, Turdi Farog‘iy, Ogahiy kabi sharq mumtoz adabiyotining faxri bo‘lgan o‘nlab ijodkorlar haqidagi tadqiqotlarining har birida ayni xulosamiz uchun yetarli asos bor.Milliy uyg‘onish davri adabiyotini o‘rganishga munosib hissa qo‘shgan olim talabalar uchun darslik yaratishga muvaffaq bo‘lgan.
Adabiy portretning janr xususiyatlari
Portret (frantsuzcha portret, qadimgi frantsuz portretidan - "do'zaxda nimanidir yaratish", eskirgan. Parsuna - lotincha persona - "shaxs; shaxs") - shaxs yoki odamlar guruhining tasviri yoki tavsifi, mavjud yoki mavjud bo'lgan narsalar, shu jumladan badiiy vositalar (rasm, rasm, gravür, haykaltaroshlik, fotosurat, bosib chiqarish), shuningdek adabiyot va sud ekspertizasida (og'zaki portret). Adabiyotdagi portret badiiy xarakterni aks ettirish vositalaridan biri bo'lib, yozuvchi o'z qahramonlarining tipik xususiyatlarini ochib beradi va ularga nisbatan g'oyaviy munosabatini qahramonlarning tashqi qiyofasi: ularning shakllari, yuzlari, kiyimi, harakatlari, imo-ishoralari va odob-axloqi orqali ifoda etadi. Tasviriy san'atda portret mustaqil janr bo'lib, uning maqsadi modelning vizual xususiyatlarini namoyish etishdir. "Portret o'tmishda mavjud bo'lgan yoki hozirgi paytda mavjud bo'lgan aniq, haqiqiy odamning tashqi qiyofasini (va u orqali ichki dunyoni) aks ettiradi." Portret - bu plastik shakllarda, tirik yuzning chiziqlarida va ranglarida takrorlanish va ayni paytda uning g'oyaviy va badiiy talqini.
Xususiyatlari:
- Nusxalash - portret asl nusxaga faqat tashqi ko'rinishga o'xshaydi ("tom ma'noda" tasvir);
- Rasm - portret uchun haqiqiy odamning yuzi ishlatiladi va uning tasvirini rassomning o'zi (qadimgi Rim qo'mondoni, qirol qiyofasidagi odam) yaratadi;
- Yaxshi portret nafaqat tashqi qiyofani, balki ichki dunyoni ham namoyish etadi, model bilan hissiy o'xshashlikka ega bo'lishi kerak (ya'ni, portret mavjud bo'lganda, shaxsning o'zi borligi seziladi), buning uchun rassom tashqi o'xshashlikdan biroz farq qilishi mumkin;
“Portret nafaqat shaxsning o'ziga xosligini aks ettiradi, balki rassomning badiiy shaxsiyatini ham namoyon etadi. Rassom model qiyofasiga ko'nikib qolgan, shuning uchun u inson individining ma'naviy mohiyatini anglaydi. Bunday tushunish faqat modelning o'zini va muallifning o'zini birlashtirish jarayonida xayrixohlik (reenkarnasyon) aktida yuzaga keladi. Natijada aktyor va uning roli o'rtasida yuzaga keladigan narsaga o'xshash yangi birlik yuzaga keladi. Bunday qo'shilish natijasida portretdagi model go'yo u tirik ekan ko'rinadi "
Portret muallifi, qoida tariqasida, portretning tashqi va ichki xususiyatlarini inkor etuvchi ro'yxatga oluvchi emas: rassomning modelga shaxsiy munosabati, o'ziga xos dunyoqarashi va ijodiy uslubi asarda aniq iz qoldiradi. Nikolay Evreinovning ta'kidlashicha, madaniyatsiz xalqlar orasida portretga nisbatan odamning tirik joni bo'yalgan tasvirga kiradi degan ishonchga asoslangan xurofot mavjud; lekin aslida portretchining ruhi o'z lahzali, daqiqali yoki soatlik tajribasida o'ziga jalb qilinadi. Shu tufayli, portret rassomining "qo'li" uning asarlarida osongina tan olingan.
4. Adabiy portret a) Portret qahramonga xos xususiyat sifatida:
- Ichki dunyo. U dialoglar va monologlar, ichki dialoglar, xulq-atvor, harakatlar, fikrlar, tush ta'riflari (qahramonning ichki holati. Masalan, Evgeniy Bazarov (I. Turgenev "Otalar va o'g'illar"), Ilya Oblomov (Goncharov "Oblomov") yordamida)
- Tashqi ko'rinish. Uning ko'rinishini (badiiy portret) ko'rsatib, qahramonning tavsifi ishlatiladi.
b) Portret badiiy asarning tafsiloti sifatida:
- ichki qismning tafsilotlari (xonani bezatish);
- Asarning "Qahramoni" (ishda muhim rol o'ynaydi: Gogolning "Portreti" odamlarga kuchli ta'sir qiladi, uni aqldan ozdiradi; Valdning "Dorian Grey portreti" o'ziga xos asosiy qahramonga oshiq bo'lib, qalbining tubidir; Turgenevning "Faust" filmida) Eltsovaning keksa ayolning portreti bor; Dostoevskiyning "Aqlli" asarida Nastasya Filippovnaning fotografik portreti juda katta ta'sirga ega).
5. Portretning adabiyotdagi roli to'g'risida xulosalar:
- qahramonning xarakterini ochib beradi (pul o'tkazuvchi portreti - Gogol "Portret");
- Dunyoqarashni, qahramonning ichki holatini o'zgartiradi (Veresaevning "Ona" hikoyasi).
Portretning adabiyotdagi o'rni
Asarlardagi portretning rolini bilish uchun keling, portret nima o'zi va uning tasviriy san'atdagi o'rni nimada ekanligini ko'rib chiqaylik.
Portret - insonning yuzini, shaklini aks ettiruvchi rasm, rasm yoki fotosurat. Tasviriy san'atning barcha janrlarida portret: rasm, chizma, gravür, haykaltaroshlik va hk. Tasviriy san'atda portret mustaqil janr bo'lib, uning maqsadi modelning vizual xususiyatlarini namoyish etishdir. "Portret o'tmishda mavjud bo'lgan yoki hozirgi paytda mavjud bo'lgan aniq, haqiqiy odamning tashqi qiyofasini (va u orqali ichki dunyoni) aks ettiradi."
Portret odamni tom ma'noda aks ettirishi, tashqi qiyofasining har bir tafsilotini nusxalashi mumkin, va rassom qandaydir tasvirni yaratishi mumkin, masalan, qadimgi Rim qo'mondoni yoki qiroli timsolida modelni tasvirlashi mumkin.
Yaxshi portretning o'ziga xos xususiyati shundaki, u nafaqat odamning tashqi qiyofasini, balki ichki dunyosini ham namoyish etadi, modelga nisbatan hissiy o'xshashlikka ega (ya'ni, portret mavjud bo'lganda, shaxsning o'zi borligi seziladi), buning uchun rassom tashqi o'xshashlikdan biroz farq qilishi mumkin.
Har qanday portretning yana bir o'ziga xos xususiyati - bu rassomning shaxsiyatining portretga ta'siri. “Portret nafaqat shaxsning o'ziga xosligini aks ettiradi, balki rassomning badiiy shaxsiyatini ham namoyon etadi. Rassom model qiyofasiga ko'nikib qolgan, shuning uchun u inson individining ma'naviy mohiyatini anglaydi. Bunday tushunish faqat modelning o'zini va muallifning o'zini birlashtirish jarayonida xayrixohlik (reenkarnasyon) aktida yuzaga keladi. Natijada aktyor va uning roli o'rtasida yuzaga keladigan narsaga o'xshash yangi birlik yuzaga keladi. Bunday qo'shilish natijasida portretdagi model go'yo u tirik ekan ko'rinadi. ”
Portret muallifi, qoida tariqasida, portretning tashqi va ichki xususiyatlarini inkor etuvchi ro'yxatga oluvchi emas: rassomning modelga shaxsiy munosabati, o'ziga xos dunyoqarashi va ijodiy uslubi asarda aniq iz qoldiradi. Nikolay Evreinovning ta'kidlashicha, madaniyatsiz xalqlar orasida portretga nisbatan odamning tirik joni bo'yalgan tasvirga kiradi degan ishonchga asoslangan xurofot mavjud; lekin aslida portretchining ruhi o'z lahzali, daqiqali yoki soatlik tajribasida o'ziga jalb qilinadi. Shu tufayli, portret rassomining "qo'li" uning asarlarida osongina tan olingan. Alfons Daudet unga boshqa tomondan qarab, ehtiyotkorlik bilan xulosa qiladi: "uzun burunli rassom o'zi chizgan barcha portretlarda burunlarini cho'zishga harakat qiladi". Shu sababli, turli xil rassomlar tomonidan bitta odamdan qilingan portretlar ichki dunyoni uzatishda mutlaqo farq qilishi mumkin. Bunga misol sifatida rassomlikning turli davrlarida turli xil rassomlar tomonidan chizilgan Ambroiz Vollard portretlarini keltirish mumkin. Masalan, (rassom tomonidan modelning tashqi ko'rinishini qasddan buzish va ba'zi tafsilotlarni rad etish jihatidan), Pikassoning Ambroise Vollard portreti bilan bog'liq voqea ma'lum. Vollar portretni yoqtirmadi va rasm Moskvadagi Shukinga sotildi. Shunga qaramay, rasm kubizmda qilinganiga qaramay, Pikasso Vollardni haqiqiy ravishda chizgan hamkasblariga qaraganda Vollardni yanada muvaffaqiyatli va ta'sirchan tarzda tasvirlaganiga ishonishadi.
Texnologiyaning rivojlanishi va kameralarning paydo bo'lishi bilan qo'lda chizilgan portretlarga ehtiyoj yo'qoldi, ammo ba'zi odamlar oddiy fotosuratlar portretini afzal ko'rishadi. Xo'sh, nega ular rassomga bo'yalgan portretni olish uchun bir necha soat davomida suratga tushishga tayyor, agar siz bir necha soniya ichida portretni olsangiz?
Men bo'yalgan portret sahnalashtirilgan fotografiyadan qanday farq qilishini aniqlash uchun so'rov o'tkazdim. So'ralganlarning 32 foizi portret fotosuratdan ko'ra jonli va tabiiyroq deb hisoblashadi, portret orqali siz modelning ichki dunyosini etkaza olasiz. Fotosurat - bu shunchaki odamning nusxasi, u hech qanday his-tuyg'ularni va his-tuyg'ularni etkazmaydi, muzlatilgan rasm, "ikkinchi kadr".
30% portret - bu rassomning modelni ko'rishi bilan bog'liq qarashlari, degan fikrni bildiradi. Respondentlarning 38 foizi fotografiyani afzal ko'rishadi va fotografiya portreti aniqroq va aniqroq bo'lishiga ishonishadi.
Keling, ba'zi taniqli kishilarni taqqoslashni ko'rib chiqaylik. Yuriy Lotman shunday deb yozadi: "Har kuni namoyish portret va fotografiya funktsiyalarini aniqlashga intiladi: har ikkala ob'ekt ham inson yuzining aksidir va bu aks ettirish asosan tabiiy" tuyuladigan va rasmning nazariy asoslanishini talab qilmaydigan mexanik portretdir. Aftidan, agar biron bir narsani aytsak: portret - bu fotografiya hali ixtiro qilinmagan paytda fotografiya funktsiyasini bajargan rasm, unda biz rasmning ushbu janri haqida o'ylashni boshlaganimizda, beixtiyor yuzaga keladigan asosiy savollarni tugatamiz. Madaniyatdagi portret funktsiyasining "sir" va "tushunarsizligi" haqidagi so'zlar uzoq tuyuladi. Shu bilan birga, bunday e'tirozlardan qo'rqmasdan, biz portret umumiy haqiqatni to'liq tasdiqlashini aytishga jur'at etamiz: tushunarli, tushunarsizdir.Fotosuratda o'tmish va kelajak yo'q, har doim hozirgi zamonda. Portretning vaqti shiddatlidir, uning "hozirgi" si har doim o'tmish xotiralari va kelajakni bashorat qilish bilan to'lib-toshgan. Portret haqiqatan ham badiiy ikki baravar va mistik aks ettirish arafasida doimo o'zgarib turadi. " 18-asrdagi rassom Latur o'zining maktublaridan birida o'z his-tuyg'ulari bilan o'rtoqlashdi: “Yuzda yuz berayotgan o'zgarishlarga qaramay, fikrlarning o'zgarishi, qalbning his-tuyg'ularidan kelib chiqqan holda, yuzlardagi o'zgarishlarga qaramay, harakatning birligini saqlab qolish uchun qancha konsentratsiya, mahoratni birlashtirish, qancha og'riqli izlanishlar kerak; Va har bir o'zgarish yangi portretni yaratadi, bu doimiy ravishda o'zgarib turadigan va quyosh va vaqtning harakatiga qarab ranglarni o'zgartirishga majbur qiladigan yorug'likni eslatmaydi ”. Shunday qilib, portret, fotosuratdan farqli o'laroq, muallifning ko'p vaqt va aqliy kuchini sarflagan "yasalgan" san'at asari ekanligi, shunda sifat va uzatish darajasi jihatidan ancha murakkab va ko'p bosqichli ish bo'lib, undan ham yaxshiroq translyatsiya qilinishini anglatadi. shaxsiyat.
Portretning inson hayotidagi roliga o'taylik. Qadimgi davrlarda portretlar sehr bilan bog'liq edi: odamning o'xshash tasviri bu odamning o'rnini bosdi. Rim imperiyasida imperatorning portretlari sud tartibining majburiy atributi bo'lib, bu majlisda hukmdorning borligini ko'rsatgan. Ota-bobolaridan tortib olingan vafotdan keyingi niqoblar uylarda saqlangan va bu portretli haykallar oilaga homiylik qilgan. Boshqa jamoalar ham portretni yodgorlik sifatida ishlatishgan (Qadimgi Misr, Yaponiya, Okeaniya).
Ko'pgina jamiyatlarda portretlar kuch va boylikni belgilashning muhim usuli sifatida qabul qilinadi. O'rta asrlarda va Uyg'onish davrida donorlarning portretlari ko'pincha donorning homiyligi, qudrati va qadr-qimmatini tasdiqlovchi san'at asariga kiritilgan bo'lib, go'yo ushbu vitray oynani, qurbongoh tasvirini yoki freskani yaratgan kim uchun pul to'laganini ta'kidlaydi. Oldingi davrda - Vizantiya va Qorong'u asrlar - portretning asosiy xususiyati o'xshashlik emas, balki idealizatsiya qilingan tasvir edi, model kim bo'lganining ramzi edi (qarang imperator Konstantin va Teodosius II portretlari). Siyosatda davlat rahbarining portreti ko'pincha davlatning o'zi ramzi sifatida ishlatiladi.
Boshqa jihatlar ham bor edi: "Portretlar temir yo'l egalariga tegishli bo'lgan tuzlarni bezatadi, ular ba'zan har qanday ma'naviy hayotdan uzoqdir, lekin moda yoki mag'rurlik tufayli ular o'zlarining shaxslari va ota-bobolariga ega bo'lishni zarur deb bilishgan va kulgini ham, hatto xayolni ham sezishmagan. ularning bashang va bema'ni yuzlari tomonidan yaratilgan satirik effekt.
Adabiyotlardagi portretni ko'rib chiqing. Adabiy portretisiz biron bir adabiy asarni tasavvur qilib bo'lmaydi. Birinchidan, portretning eng muhim roli qahramonning tasviri. Adabiy portret faqat asar oxirida yaxlit rivojlanadi: bu nafaqat odamning tashqi qiyofasini, balki ichki dunyosini ham ifodalaydi, u dialog va monologlar, ichki monologlar, xulq-atvor, xatti-harakatlar, fikrlar, shuningdek qahramonning orzulari (masalan, Goncharovning "Oblomov") orqali o'quvchiga ochib beriladi. Oblomovning orzusi, "Turgenevning otalari va o'g'illari" - Bazarovning orzusi, "Dostoevskiyning jinoyati va jazosi" - Raskolnikovning orzulari).
Adabiyadagi portret, shuningdek, qahramonni qandaydir xarakterlashi, uning adabiy portretiga tavsif qo'shishi mumkin bo'lgan ichki qismning tafsilotlari bo'lishi mumkin.
Shuningdek, portret asarning "qahramoni" bo'lishi mumkin, ya'ni asarda muhim rol o'ynashi mumkin. Masalan, Gogolning portreti, unda sudxo'rning portreti odamlarga kuchli ta'sir qiladi, ularni aqldan ozdiradi; Uoldning "Dorian Grey portreti", unda portret o'zining asosiy qahramoniga oshiq bo'ladi, u qalbining idishi; Turgenevning "Faust" ida kampir Eltsovaning portreti bor; Dostoevskiyning "Ahmoq" asarida, ulkan ta'sir kuchiga ega Nastasya Filippovnaning fotosurati.
Muallif portretni asarning "qahramoni" sifatida ishlatganda, u portretning ba'zi funktsiyalarini namoyish etadi. Birinchidan, bu qahramonning ichki dunyosining aksidir, chunki yaxshi portret, yuqorida aytib o'tilganidek, qahramonning ichki dunyosini aks ettiradi. Bunga Gogolning "Portreti" va Valdning "Dorian Grey portreti" ni misol qilib keltirish mumkin, bu erda qahramonlarning juda real portretlari o'zlarining ichki dunyolarini juda yaxshi aks ettirgan, ular qalblarining ziyofati bo'lgan.
Ikkinchidan, bu portretning insonning ichki dunyosiga ta'siri. Masalan, bu Veresaevning "Ona" qissasida bosh qahramonning ichki dunyosini va uning dunyoqarashini o'zgarishini tasvirlaydi, u Rafaelning "Sistin Madonna" ning ajoyib portretini ko'rganidan keyin.
Uchinchidan, bu portretning inson hayotiga ta'siri. Masalan, Oskar Vildning "Dorian Grey portreti". Bazil Xollvud tomonidan chizilgan portret, o'zining go'zalligi va hayotini o'zgartirishi bilan Dorian Greyga oshiq bo'ldi. Nikolay Gogolning "Portret". Pul beruvchining portreti uni chizgan rassomning hayotini o'zgartirdi. U monastirga bordi, uzoq vaqt davomida rasm chizmadi. Portret, shuningdek, uning egasi bo'lgan odamlarni aqldan ozdirdi. Rassom Chartkov juda iste'dodli edi, lekin pul sotuvchi portretining ta'siri tufayli u san'atni o'zgartirdi va pulga rasm chizishni boshladi.
Veresaevning "Raqobat" qissasi shuni isbotlaydiki, insonning ichki dunyosi yaxshi portret orqali uzatiladi, u odamlarga yaxshi ta'sir etuvchi chiroyli qizning portretidan ko'ra ko'proq ta'sir qiladi. Bu Zabolotskiy o'zining "Yomon qiz" she'rida bergan inson go'zalligi haqidagi abadiy savol:
go'zallik nima
Nega odamlar uni xudo deb atashadi?
Bo'shliq bo'lgan idish
Yoki kemada olov miltillab ketayaptimi?
Ilohiy go'zal qizning portreti uni ko'rganlarni hayratda qoldirdi. Rasm uning ko'zlarini ko'r qildi va ular rasmdan ajralib, atrofga qarashganda, hammasi qorong'i, xira va noaniq bo'lib tuyuldi. Bunday ilohiy go'zallikni ko'rgan har kim o'z sevgiliga qaradi va uni xunuk va o'zini baxtsiz ko'rdi.
Oddiy qiz Zorkaning portreti ko'proq yoqdi, garchi u go'zal bo'lmagan bo'lsa-da, lekin ichida go'zal edi va bu go'zallik Zorkaning qiyofasidagi ba'zi sharmandalikka soya solardi. Rasmdan chiqadigan yorug'lik yumshoq, quvnoq, iliq edi. Rasm meni hayotimdagi eng yaxshi daqiqalarni eslashga undadi va har bir qiz Zorkada xuddi shu nurda porladi.
Shunday qilib, portret adabiyotda muhim rol o'ynashini bilib oldim. Birinchidan, u asar qahramonini yaxshiroq tushunish, uni muallifning tasavvurida tasavvur qilish uchun kerak (adabiy portret). Muallif portretni asarning "qahramoni" sifatida ishlatganda, u portretning funktsiyalaridan kundalik hayotda foydalanadi, bu asarni haqiqatga yaqinlashtiradi, bu nafaqat asarni yaxshiroq tushunish va tushunishga yordam beradi, balki portret orqali etkazilgan haqiqiy san'at va haqiqiy go'zallik haqidagi savollarga ham ta'sir qiladi.
xizmatqiladi: "bitta chapaqay obli, yonoqdagi belgi va ma'baddagi sochlar yirtilgan".
Badiiy adabiyotda og'zaki san'at sifatida portret boshqa o'xshash vositalar bilan kompozitsion birlikda ishlatiladigan xarakterlash vositalaridan biridir: harakatni syujetda joylashtirish, qahramonlarning fikrlari va kayfiyatlarini tavsiflash, qahramonlarning muloqoti, vaziyatni tasvirlash va boshqalar. Masalan, portret. Asya Turgenevning portretini olib kelish uchun: "Mening ko'zlarim qalpoqcha va keng ko'ylagi bo'lgan chiroyli yigitga tushdi; u kalta qizning qo'lini ushlab turdi, uning ustki qismini somon shlyapa kiyib olgan edi. Bunday xarakterli vositalarning o'ziga xos tizimi adabiyotda badiiy obrazni yaratadi va portret badiiy obrazning tomonlaridan biriga aylanadi.
Portretni tasvirlashning boshqa barcha usullari orasida u maxsus vizual ravshanlik bilan ajralib turadi va peyzaj va kundalik tasvirlar bilan birgalikda asarga maxsus vizual kuch beradi. Bu erda, masalan, juda noodatiy portret N.V. Gogol: "U o'lgan va chiroyli edi: uning jasur yuzi, yaqinda kuchlari va xotinlar uchun yengilmas jozibasi bilan baribir ajoyib go'zallikni ifoda etdi; qora qoshlar, motam baxmaliga o'xshab, rangpar ranglarini bo'yadi. ”
Portret badiiy obrazning tomonlaridan biri bo'lib, rasm uchun zarur bo'lgan asosiy fikrlarni o'z ichiga oladi. Qahramon portretida, butun rasmidagi kabi, umumiy, o'ziga xos xususiyatlar va individual xususiyatlar mavjud. Bir tomondan, adabiy qahramon ko'p hollarda ijtimoiy va tarixiy shaxs, ma'lum bir ijtimoiy davrning vakili, ma'lum bir sinf va sinf guruhlari sifatida tasvirlangan; uning tashqi ko'rinishi, harakatlari, odob-axloq qoidalari odatda yozuvchi o'z asarida umumlashtirgan va g'oyaviy jihatdan baholagan ijtimoiy muhitni tavsiflaydi. Boshqa tomondan, adabiy qahramon atrof-muhitning boshqa a'zolaridan farq qiladigan ijtimoiy va tarixiy shaxs sifatida namoyon bo'ladi; individual xususiyatlarni tanlash va birlashtirish orqali uning yozuvchi portreti qahramon vakili bo'lgan ijtimoiy guruhga o'z mafkuraviy munosabatini ham ifoda etadi.
Portret xususiyatlarining madaniyati asta-sekin rivojlanib bordi va muallifning bevosita baholari bilan bevosita bog'liq edi. Birinchi adabiy portretlar jurnallarda bosilib chiqdi. S. Pont-Byu G'arbiy Evropada "Pioner" bo'ldi. 1829 yilda u "Revue de Paris" jurnalida Kornel, Boilo, Lafonteyn portretlarini yaratdi. Rus tanqididagi portret tarixi Evropaning Karamzin Heraldidan boshlanadi, unda nashriyotning o'zi I.F.ning tarjimai holini nashr etgan. Bogdanovich (Evropa byulleteni, 1803, № 9-10). Ko'plab rus jurnallarida, jumladan san'at tarixida "Biografiya" yoki "Biografiya va nevrologiya" deb nomlangan maxsus bo'limlar mavjud edi. Shunday qilib, "1811 yil uchun drama jurnali" da (Moskva), "Tasviriy san'at jurnali" da (Sankt-Peterburg, 1823); "Rus teatri repertuari" jurnali (1823); "Rassom" jurnali (Moskva, 1889) va boshqalar, maxsus portretlar mavjud bo'lib, ularda shu kabi portretli insholar chop etildi. Keyinchalik, janr tanqidiy qismlardan chetga chiqib, jurnal turidagi nashrlarning chegaralarini kesib o'tdi.
Adabiy portretning paydo bo'lishi xususiyati Evropada va Rossiyada "yangi romantik usul" ning paydo bo'lishi munosabati bilan adabiy tanqidning janri sifatida tug'ilishidir. Adabiyot rivojlanishining dastlabki bosqichlarida portretlar metafora, taqqoslash va yorqin epitetsiyalarga boy edi: "Bu yigirma yigit edi, ular yaqinda ozod qilingan seminaristlarga o'xshab yuzdan qarar edilar. Ularning kuchli, sog'lom yuzlari ustara hali tegmagan sochlarning birinchi sochlari bilan qoplangan edi." Uning rang-barangligiga qaramay, bunday portret qahramonning individual xususiyatlarini aniq aks ettira olmadi. Bu holat adabiyotda 19-asrgacha saqlanib qoldi.

Turli adabiy janrlarda portret

Turli adabiy avlod va janrlarda portret badiiy uslublar, uslublar va adabiy yo'nalishlarning o'zgarishi bilan o'zgaradi. Adabiy taraqqiyotning turli bosqichlarida, turli daqiqalarda, portret o'zining g'oyaviy tarkibiga qarab o'ziga xoslik darajasi va individualizatsiya darajasi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy va umumlashtiruvchi yoki realizmga intiluvchi yozuvchilarning asarlarida chuqur ijtimoiy ziddiyatlarni ochib beradigan tabiiylikka intilish, qahramonlar portreti odatda haqiqiy ishonchlilik va o'ziga xoslik bilan ajralib turadi. Qahramon o'zining odatiy, har kungi kundalik munosabatlari va sharoitlarida o'z muhitining odatiy vakili sifatida tasvirlangan; Qahramonlar portretida hech qanday g'ayrioddiy va g'ayrioddiy narsalarga ega bo'lmagan kundalik hayotiy belgilar ko'proq ta'kidlanadi. "Palto" dagi bunday qahramonni N.V. Gogol: "mansabdor shaxsni juda ajoyib, qisqa, biroz bo'rtiq, bir oz qizg'ish, biroz ko'r, peshonasida kalta dog'li, yonoqlarining ikkala tomonida ajinlar va gemorroyoidal deb atash mumkin emas".
Yozuvchilarning turli xil romantizm va ilmiy fantastika asarlarida ajralib turadigan asarlarida ko'pincha odatiy va har kungi nafratni ko'rish mumkin. Qahramonlar g'ayrioddiy shaxslar sifatida, g'ayrioddiy, kamdan-kam uchraydigan holatlarda tasvirlangan va ularning portreti juda g'ayrioddiy, bo'rttirilgan va ba'zan hayoliydir. Bunga misol taras Bulbaning kiyingan o'g'illarining batafsil ta'rifi: “Bursaklar birdan o'zgarib ketishdi: ular eski kir botinkalar o'rniga, qizil, kumush taqinchoqlari bilan paydo bo'ldi; Qora dengizdagi keng shimlar, ming qirrali va to'plamlari bilan oltin ramkaga o'ralgan; naycha uchun ramkaga uzun tasmalar, shoyi va boshqa naqshinkorlar qo'yilgan. Qirmizi rangdagi kazak, yong'in kabi yorqin mato, naqshinkor kamar taqqan; boletli turk pistoletlari bo'lgan
kamar tomonidan tortib olingan; shayton oyoqlarida shang‘illadi. Ularning yuzlari hanuzgacha mayin rangda, oqlanganga o'xshaydi; yosh qora mo'ylov endi qandaydir tarzda o'zlarining oqligini va yoshlikning sog'lom va kuchli rangini soya qildi; Ular oltin qoplamali qora po'stinli shlyapalar ostida yaxshi edilar. "Bu endi uy emas, balki asosan romantik she'rlar, balladalar va lirikada ishqiy portret. Biroq, realist yozuvchilarning portreti har doim ham uy sharoitida mavjud bo'lgan xususiyatlarni saqlab qolish bilan ajralib turmaydi. Romantika yoki satirik kayfiyat bilan bezab realizm yozuvchilarining ba'zi asarlarida biz giperbolizatsiyalangan kundalik aloqalarda yoki undan tashqarida tasvirlangan tipik qahramonlarning odatiy portretini topamiz. Adabiy uslubning xususiyatiga qarab, portretning mazmuni va unga berilgan joy o'zgaradi. Demak, adabiyot tarixidagi portretning juda xilma-xil shakllari - boy tarzda yaratilganidan deyarli to'liq yo'q bo'lishigacha (masalan, Symbolistlar orasida). Romantiklar oldingi barcha estetik me'yorlardan voz kechishdi, ammo uzoq vaqt davomida mustaqil bo'lib qololmadilar. Ularning portretlari asta-sekin kanonizatsiya qilindi: romantik qahramon bo'lishi kerak ko'zlar xiralashgan va ma'yus , qattiqlik va sog'inchda.

"Ular suiiste'molliklar haqida ogohlantirish izini qoldirdilar

Qora qoshlarning ajinlari.
Qo'l va kiyimdagi qon;
So'nggi g'azablangan kiyimda
Miyadagi qo'l muzlab qoldi. "
(Demon, M.Yu.Lermontov)

Sentimental portret qahramonning boy ma'naviy olamini tasdiqlaydi. Insonning ma'naviy dunyosiga e'tibor beriladi va hissiyotlar birinchi navbatda turadi. "U go'zal qiyofali, chiroyli kiyingan bir yigitni ko'chada uchratdi. U unga gullarni ko'rsatdi va qizil rangga aylandi. "Bechora Liza" asaridan ushbu portretda N.M. Karamzin yigitning yuziga va tashqi ko'rinishiga ahamiyat bermaydi. Faqatgina aytilishicha, yigit (Erast) yosh va kelishgan va qiz uni ko'rganida "qizarib ketgan".

Folklorda ertaklarning ijobiy qahramonlari har doim go'zaldir. Og'zaki folklordagi yaxshilikning hayoliy go'zalligi yovuzlikning giperbolik xunukligiga ziddir.

"Rostini aytganda, juda yaxshi

Darhaqiqat, malika bor edi:
Uzun bo'yli, ingichka, oq,
Va ong va hamma oldi;
Ammo keyin mag'rur
Ilohiy va rashkchi ”
("O'lik malika va yetti ritsar haqidagi ertak", A.S. Pushkin)

- U uzun bo'yli, ingichka, ko'zni qamashtiruvchi oppoq ayol edi.

Qor malikasi; Uning ustidagi mo'yna va shlyapa qordan qilingan edi.
(Qor malikasi, G.X. Andersen)

Faqat real portret shaxsiylashtirildi, unda og'zaki rasm tabiatning o'ziga xosligini aks ettiruvchi murakkablik va ko'p qirrali tabiatni qamrab oluvchi tahlil bilan to'ldirildi. XIX asr rus yozuvchilari tomonidan chiroyli portret galereyasi yaratilgan. Ularning har biri o'zining ma'lum bo'lgan fokuslarini adabiy portret sohasidagi kashfiyotlari bilan to'ldirdi.

Qahramonning tashqi qiyofasini birinchi batafsil tahliliy xususiyatlaridan biri romanda M.Yu.Lermontov tomonidan taklif qilingan Bizning zamonamiz qahramoni . Ushbu asarda barcha badiiy vositalar muallifning asosiy maqsadi - qahramonni turli qahramonlarning ko'zlari bilan ko'rish, asta-sekin o'quvchini Pechorin shaxsiyati sirini ochib berishga yaqinlashtiradi, xarakteri rivojlanib, oshkor qilinadi. Yozuvchi rejasini amalga oshirishda qahramonning romanda joylashtirilgan psixologik portreti muhim rol o'ynaydi Maksim Maksimich . Pechorinning paydo bo'lishi murakkab ichki tashkilotning tamg'asini bosadi. Qahramonga qarab, o'quvchi uning fe'l-atvorida ko'p narsani tushuna boshlaydi. Portret Pechorinning charchaganligi va sovuqqonligidan dalolat beradi. Grigoriy Aleksandrovich aristokratik davr odamiga xos bo'lgan nafislik va nafislikni saqlab qoladi, ammo ular uni hayotga befarqlikdan qutqarmaydilar. Qahramonning ko'zlari qahramonning ko'zlariga qattiq ta'sir qiladi: "u kulganida ular kulishmadi! .. Bu yo yovuzlik yoki chuqur qayg'u alomati. Yarim kirpiklar tufayli ular qandaydir fosforik porlashi bilan porlashdi ... Bu ruhning isishi yoki xayolotni aks ettirish emas edi: bu silliq po'latdan yasalgan yorqin, ko'zni qamashtiruvchi, ammo sovuq ... "Pechorin yuzining har bir xususiyati shunga o'xshash muallifning izohi bilan birga keladi. . Yozuvchi uning qahramoni - qalbi orzular olovini o'chirgan odam ekanligini ko'rsatadi. Hislar uning yuzidan chiqib, unga iz qoldirdi va Pechorinni endi xursand qilmaydigan oxirigacha bekor qilingan kuchlar taassurotini qoldirdi. U o'z taqdiriga, o'tmishiga befarq.
Keyinchalik, N.V.Gogol, I.S. Turgenev, F.M. Dostoyevskiy, L.N.Tolstoy asarlarida tashqi ko'rinishning batafsil xususiyatlari bitta alohida, ammo juda mazmunli tafsilotlarni belgilaydigan portretlar bilan almashtirildi.
Masalan, Gogolning Akaki Akakievichning portretidagi asosiy xususiyati - mukammal jasorat, yozuvchi tomonidan har tomonlama ta'kidlangan: “Qancha rejissyorlar va har xil xo'jayinlar o'zgarmadi, hamma uni bir joyda, bir xil holatda, bir xil holatda, bir xilda ko'rdi. yozuvchi amaldor, shuning uchun ular uning dunyoga mutlaqo tayyor, formali va boshida kal boshi bilan tug'ilganligiga amin bo'lishdi ”.
I. Turgenev "Bojin o'tloqi" asarida besh nafar bolaga alohida e'tibor qaratgan: Fedya, Pavlush, Ilyusha, Kostya va Van. U ularning har birining tashqi ko'rinishi va kiyimlarini batafsil bayon qiladi: "Birinchisi, eng keksa Fedya, sen o'n to'rt yilni berarding. U go'zal va ingichka, ozgina mayda-chuyda, jingalak sarg'ish sochlari, sarg'ish ko'zlari va doimiy, xushchaqchaq, yarim sochilib ketgan tabassumli bola edi. Hisob-kitoblarga ko'ra, u badavlat oilaga tegishli bo'lib, dalaga zarurat uchun emas, balki o'yin-kulgi uchun chiqdi. U egniga chintz ko'ylak kiygan edi; Qopqoq kiygan kichkina yangi arman ayol, tor yelkasida bir oz ushlab turardi; moviy kamarga osilgan taroq. Oyoqsiz oyoq etiklari otasiga emas, balki uning etiklariga o'xshar edi ”. Fedi portretidan xulosa qildi: u badavlat oilaga tegishli. Buni uning kiyimi ko'rsatdi, shuningdek, muallif bolaning otasining etiklarini emas, balki o'zinikini kiyishini ta'kidladi. "Ikkinchi bola, Pavlushi, sochlari tarashlangan, qora, ko'zlari kulrang, yonoqlari keng, yuzi oqargan, quloqlari qimirlamagan, og'zi katta, ammo muntazam, butun boshi katta, ular aytgandek, pivo qozoniga, tana tuzilishiga, bema'ni. Kichkina xunuk edi - gapirishga hojat yo'q! - va shunga qaramay, men unga yoqdim: u juda aqlli va to'g'ridan-to'g'ri qaradi va ovozi kuchli edi. U kiyimlarini yashira olmadi: ularning barchasi oddiy ko'ylak va pullik portlardan iborat edi. "Yomon xislatlarga qaramay, muallif Pavlushga alohida e'tibor qaratdi va unda qiziqarli narsalarni topdi. «Uchinchi Ilyushaning yuzi unchalik ahamiyatsiz edi: qichqirgan, cho'zilgan, ko'r, u qandaydir zerikarli va og'riqli g'amxo'rlikni ifodalagan; lablari qimir etmasdi, qoshlari qimirlamas edi - go'yo olovdan qulab tushganday bo'ldi. Uning sariq, deyarli oq sochlari past kigiz shlyapa ostidan o'tkir yalang'ochlangan bo'lib, u ikkala qo'li bilan quloqlarini itargan edi. Uning ustiga yangi bosh kiyim va tufli; Qalin arqon uch marta lager atrofida buralib, puxta qora varaqasini yig'di. U va Pavlush o'n ikki yoshda edilar ". Turgenev tashqi ko'rinishi tufayli bolani umuman yoqtirmasdi, bu uning portretida aks etgan. "To'rtinchi, o'nga yaqin bola Kostya, o'ychan va g'amgin nigohlari bilan mening qiziqishimni uyg'otdi. Uning butun yuzi kichkina, ingichka, burishgan, pastga, xuddi sincap singari; lablarni ajratib ko'rsatish qiyin edi; ammo uning katta, qora, suyuq yaltiroq ko'zlari hayratlanarli taassurot qoldirdi; ular biron bir narsani aytishni xohlashayotganday tuyuldi, ular uchun hech bo'lmaganda uning tilida so'zlar yo'q edi. U bo'yi past, bo'yi past va etarlicha kiyinmagan edi. "Bu portretni ishqiy deb atash mumkin. Kolya o'zining tashqi ko'rinishida romantik obrazga xos xususiyatlarni to'plagan va uni muallif juda qo'llab-quvvatlagan. Ammo u Vanya avvaliga u sezdi va sezmadi Shuning uchun Turgenev uni qisqacha ta'riflab berdi: "u erda yotar edi, jimgina burchak ostida yotar edi va faqat vaqti-vaqti bilan oq sochli jingalak boshini ostidan chiqarib tashlardi. Bu bola atigi yetti yoshda edi ».
Qahramonning tashqi qiyofasining ahamiyatini F. M. Dostoevskiy bergan. O'z qahramonlarining ichki dunyosini ochib beradigan yozuvchi, qarama-qarshi kuchlarning to'qnashuvini, ong va bilinçaltı o'rtasidagi davom etayotgan kurashni, bu niyatni amalga oshirish va amalga oshirishni ko'rsatishga intildi. Uning asarlarining qahramonlari shunchaki tashvishlanmaydilar, ular azob chekishadi. Xarakterning chuqur psixologik motivatsiyasiga yo'naltirilgan F. M. Dostoevskiy portret xarakteristikasini ushbu vazifaga bo'ysundiradi. Ammo u oq oqshomdagi bir keksa odamni juda aniq tasvirlab bergan: "Fiziologiya juda muhim, o'ychan; u hamma narsani burnining ostiga pichirlaydi va chap qo'li bilan to'lqin qiladi, o'ng tomonida esa oltin tugmachasi bilan uzun tugunli qamish bor. ”Shunday qilib, u bitta qahramonning asosiy ajralib turuvchi xususiyatlarini o'z ichiga olgan bitta kichik portretni beradi va tabassum, sochlar, ko'zlarni tasvirlamaydi. Shunga qaramay, keksa odamning qiyofasini osongina tasavvur qilish mumkin.
Nafaqat rus tilida, balki jahon adabiyotida ham tan olingan psixologik tahlil ustasi L. N. Tolstoydir. Yozuvchini xarakterlarni aks ettirishning eng sevimli usullari orasida portret alohida o'rin tutadi. Tolstoy go'yo ko'zguda aks etdi inson fiziologiyasining hayotiy haqiqati , noyob xususiyatlar bilan inson ichidagi hamma narsani tashqariga chiqardi . Tolstoy qahramonlarining portretlarida hamma narsa o'zgaruvchan, harakatchan. Tashqi ko'rinish qahramonning ruhiy hayoti dinamikasini etkazish vositasi bo'lib xizmat qiladi.Masalan, "To'pdan keyin" qissasidagi Varenkaning portreti: "U hatto ellik yoshda ham ajoyib go'zallik edi. Ammo uning o'n sakkiz yoshida jozibali: uzun bo'yli, nozik, nafis va ulug'vor, aniqrog'i, ulug'vor edi. U har doimgiday g'ayrioddiy tarzda o'zini tutar edi, go'yo boshqacha bo'lishi mumkin emas, boshini bir oz orqaga burgan va bu uning go'zalligi va baland o'sishi bilan, ingichka, hatto suyak bo'lsa ham, undan qo'rqib ketadigan qandaydir o'ziga xos ko'rinishga ega edi. yoqimli, har doim quvnoq tabassum va og'iz, yoqimli, yarqiragan ko'zlar va uning barcha shirin, yosh maxluqlari bo'lmas edi. " Ushbu portretda shuningdek romantizmga oid yozuvlar mavjud.
Masalan, zamonaviy adabiyotda Tatyana Tolstoyning "Kis" asarida juda g'ayrioddiy portretlarni topish mumkin: "Portlashdan keyin kim tug'ilgan bo'lsa, har xil oqibatlarga olib keladi. Kimning qo'llari xuddi yashil un bilan go'yo xuddi non orqali gaplashayotgandek, kim gillga ega ekanligi kabi supuriladi; boshqasida hali xo'roz alangasi bor. Va shunday bo'ladiki, hech qanday oqibatlar bo'lmaydi, bundan tashqari, qarilikdan tashqari, ko'zlar ostidagi sivilcalar oyoq osti qilinadi yoki soqol tanho joyda tizzalariga o'stira boshlaydi. Yoki burun teshiklari tiz cho'kib o'tiradi. "Roman qahramonlari odamlarga qaraganda hayvonlarga o'xshaydi, garchi ular odatda kiyinishsa-da, karikatura dialektida gaplashishadi.<#"justify">Xulosa
portret qahramon adabiyoti romantik
Xulosa qilish uchun. Portretlar 19-asrda jurnallarda paydo bo'ldi va Rossiyada u "yangi romantik usul" ning paydo bo'lishi munosabati bilan adabiy tanqidning janri sifatida paydo bo'ldi. Romantik portretlar kanonizatsiya qilindi. Romantik qahramonlar ma'lum tashqi xususiyatlarga ega bo'lishi kerak, ular hayajonlangan bo'lishi kerak. Folklorda yaxshilik va yomonlikning doimiy qarshiligi mavjud. Agar ijobiy qahramonlar har doim chiroyli va mehribon bo'lsa, unda salbiylar tashqi va ichki xunuklar bilan ajralib turardi. Sentimental portretda asosiy narsa qahramonning his-tuyg'ulari va qalbiga murojaat qilishdir, ammo haqiqiy portretda, aksincha, tabiatning o'ziga xosligi qadrlanadi. Hayoliy portret barcha chegaralar va qoidalarni buzishi mumkin. Bunday portret har qanday narsani o'z ichiga olishi mumkin.
Turli xil mualliflar tomonidan turli janrdagi asarlardagi portretlar bilan tanishib, ishonch bilan ayta olamanki, portret eng murakkab va qarama-qarshi qahramonlarni tushunishga yordam beradigan eng muhim badiiy vositalardan biridir. Qahramonni tasvirlashning boshqa usullaridan farqli o'laroq, xoh u tasviriy san'at, xoh haykaltaroshlik bo'lsin, badiiy asardagi portret eng jo'shqin, tashqi qiyofasini, yuz ifodalarini, imo-ishoralarini va shaxsiy harakatlarini to'liq ifoda eta oladi. Aynan shu to'liqlik va qiziqish nafaqat adabiy portretni, balki butun adabiyotni qiziqtiradi.
Adabiy tanqidiy suhbatlar
Tanqid va adabiyotshunoslik kengashi tashabbusi bilan uyushtirilgan “Adabiy tanqid: bugun va ertaga” deb nomlangan davra suhbatida ayni sohaga oid kamchiliklar o‘rtaga tashlandi, adabiy tanqidning ijodiy jarayon ko‘zgusi ekani, adabiyotning taraqqiyot yo‘lini belgilab berishi, uning hayotiy zarurat ekanligi ta’kidlandi.
Tahririyatimiz davra suhbatida aytilgan fikr-mulohazalarni gazetada yoritib, adabiy jamoatchilikni, keng kitobxonlar ommasini tanqidchilik muammolaridan, bu soha jonkuyarlarining sa’y-harakatlaridan, taklif va tavsiyalaridan xabardor qilishni rejalashtirgan edi. Albatta, bu ijodiy muloqot davomida aytilgan hamma gapni gazeta sahifasiga sig‘dirishning imkoni yo‘q. Shu bois ishtirokchilarning tanqidchilik ahvoli va rivoji uchun foydali, bevosita mavzuning o‘ziga doir fikr-mulohazalarini sahifaga olib chiqishni maqsad qildik.
Davra suhbatini O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Tanqid va adabiyotshunoslik kengashi raisi taniqli olim Suvon Meli olib bordi.
Suvon Meli, filologiya fanlari nomzodi:
— Bugungi adabiy jarayonda tanqidning o‘rni va roli har qa­chongidan-da muhim. Zero, ijodiy sharoit barcha janrlarda, turli uslublarda yozish imkoniyatini yaratib berdi, badiiy tafakkur ufqlari kengaydi. An’anaviy, realis­tik uslubdagi asarlar bilan bir qatorda har xil adabiy oqimlarga xos usuldagi asarlar ham chop etilayotir. Bugun tanqidchilik oldida mazkur jarayonni o‘rganish, jamoatchilikka, keng kitobxonlar ommasiga ularning mazmun-mohiyatini tushuntirib berish, estetik didni tarbiyalash, joriy adabiy tafakkurdagi o‘sish-o‘zgarishlarni aniqlab, istiqboldagi taraqqiyot yo‘llarini ko‘rsatishdek dolzarb vazifalar turibdi. Bu vazifalarni ado etishga chog‘langan adabiy tanqidning ayni paytdagi faoliyati qoniqarlimi? Adabiy tanqid sustlashdi, taqrizchilik holiga tushib qoldi, hatto “tanqidchilik” atamasidan voz kechib, “adabiyotshunoslik” atamasi bilan kifoyalangan ma’qul, degan fikrlar qanchalik rost?..
Bugungi davra suhbatimizda yuqoridagi kabi bir qator savollarga birgalikda javob qidirsak, muammolarni ro‘y-rost o‘rtaga tashlasak, aniq taklif va mulohazalarimizni bayon etsak. Maqsad badiiy tafakkur taraqqiyotining yetakchi kuchi bo‘lgan adabiy tanqidning yanada faollashuviga, tahlil va talqinda teranlashuviga, ommabop va hozirjavobligiga turtki berishdan iboratdir.
Nurboy Jabborov, filologiya fanlari doktori:
— Mustaqillik barcha sohalar qatori adabiyotshunoslik va adabiy tanqid rivoji uchun ham katta imkoniyat yaratdi. Bu imkoniyatni voqelikka aylantirish masalasiga kelsak, afsuski, buni to‘la-to‘kis uddalay olayotganimiz yo‘q. Adabiy tanqid aslida ijodning alohida turi mavqeiga ko‘tarilishi kerak. Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Tanqid saralamoqdur” degan ta’rifi bu sohaning mohiyatini aniq va lo‘nda ifodalagan. Lekin bizda bu soha mudom oqsab keladi. Nima uchun? Yana Behbudiyga murojaat etamiz: “…hanuz tan­qid davriga yetishganimiz yo‘q. Ittifoqo, tanqid shaklinda bir nimarsa yozilsa, bizlarg‘a qattiq tegar. Yozganlarimizni(ng) buzuqligi va fikrimizni(ng) xatoligi, ishimizni(ng) noqisligini biror kishi ko‘rsatsa, achchig‘imiz kelur. Va ul odamni dushman ko‘rub, shaxsidan naf­rat va fikrig‘a norozilik bayon eturmizki, bul bizni(ng) yangidan ishg‘a boshlaganimizdan, boshqa til ila noqisligimizdandur”. Bu — birinchi va bosh sabab. Bugungi kunda ham ruhiyatimizda ayni holat yetakchilik qiladi. Shuning uchun ham munaqqidlarimiz keskin tanqiddan saqlanishga urinadi. Boshqacha aytganda, dushman ort­tirmaslikka intiladi. Natijada, bozorbop she’rlar, yengil-elpi, ulug‘ hazrat Navoiy so‘zlashni “boisi beadablik” deb atagan uyatli holatlarni bayon etuvchi “nasriy asar”lar urchib ketdi. Axir, bizda chinakam tanqidiy asarlar, yozuvchi-shoirlarimiz tan olgan munaqqidlar bor edi-ku. Ustoz Ozod Sharafiddinovning qo‘lma-qo‘l o‘qilgan “O‘zbeknoma” haqidagi mashhur maqolasini eslang. Matyoqub Qo‘shjonovning, Norboy Xudoyberganovning matbuotdagi chiqishlari-chi? To‘g‘ri, bugun ham tanqidiy maqolalar bosilib turibdi. Lekin barmoq bilan sanarli. Qolaversa, bir-ikki maqola bilan adabiy jarayonning o‘ziga xos tendentsiyalarini, tamoyillarini aniqlab, baholab bo‘lmaydi.
Keyingi paytda adabiy tanqidchilikda yana bir nojoiz urf ko‘zga tashlanmoqda. Bu urf bizda yaratilgan badiiy asarlarni sun’iy ravishda G‘arb­da paydo bo‘lgan “izm”larga bog‘lashga intilish bilan bog‘liq. Ayon haqiqat shundaki, muayyan asar saviyasi qaysidir “izm”ga aloqadorlikda emas, muallifning badiiy mahoratida namoyon bo‘ladi. Munaqqid asar badiiyatini, muallifning ijodiy uslubidagi o‘ziga xoslikni, obrazlilikda, qahramonlar ruhiyati tasvirida erishilgan yutuqlarni yoki aksincha, kamchiliklarni chuqur tahlil etishi, shu asosdagi mantiqiy dalillangan xulosalarni bera olishi zarur. Uning adabiy-tanqidiy maqolasini o‘qigan tajribali adibu shoirlar ham, yosh boshlovchi qalamkashlar ham nimadir o‘rgansin, o‘zida izlanish zaruratini sezsin. Munaqqid shundagina o‘z vazifasini bajargan hisoblanadi. Ustoz shoiru adiblardan: “Ijod qilayotganimda, har doim Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo‘shjonov yelkamdan qarab turgandek tuyuladi. Bu asarni o‘qiganda ular nima der edi, qanday baholardi, degan andisha meni mudom ta’qib etadi”, degan e’tiroflarni ko‘p eshitganmiz. Ana shunday shaxsiyatlar yetishmog‘i adabiy tanqid rivojining asosiy shartlaridan.
Adabiy tanqid borasida ham muvaffaqiyatlarimiz oz emas. Biroq biz bu yutuqlar bilan cheklanib qolmasligimiz, muttasil izlanishda bo‘lmog‘imiz zarur. Adabiy tanqid bevosita adabiy jarayon bilan baravar qadam bosishi, uning taraqqiyot yo‘nalishini, rivojlanish istiqbolini belgilashga yordam berishi kerak. Buning uchun barcha imkoniyatlar mujassam. Ijodiy erkinlik ham, ilmiy salohiyat ham yetarli. Nav­qiron, umidli munaqqidlarimiz ham bor. Eng muhimi, adabiy tanqidning xolis, jur’atli, ta’sirchan va yuqori saviyali bo‘lishiga erishmog‘imiz, tanqidni to‘g‘ri qabul qilishga o‘rganishimiz zarur. Bu esa, o‘z navbatida, adabiy-estetik tafakkurning o‘sishiga, milliy adabiyotning ravnaqiga olib keladi.
Bahodir Karimov, filologiya fanlari doktori:
— Tanqidchining ishi oson emas. Bu yukni his qilish kerak. Ma’nisiz, tanqiddan tuban “asar”larni do‘ppini hidlab o‘qish, so‘ngra “yozg‘uvchi”ni savalash odamga xushkayfiyat bag‘ishlamaydi. San’at durdonalari haqidagi har qanday adabiy-tan­qidiy maqola esa o‘sha badiiy asarlar bilan yonma-yon yashaydi. Tanqidchilik martabasi ko‘p hollarda badiiy asarning poetik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar odamni tafakkurga chorlaydigan, qalbga zavq, fikrga quvvat beradigan betakror, go‘zal va umrboqiy asarlar yozilmasa, adabiy tanqid harakatdan to‘xtaydi.
Adabiy jarayon har doim o‘zining original tahlil usullariga, xos dun­yo­qarashi va uslubiga ega munaqqidlar so‘ziga muhtoj. Davradoshining yangi bosilgan kitobiga taqriz yozish, ora-orada uyushtiriladigan yubiley anjumanlarida umumchapakka jo‘r bo‘lish bilan munaqqid bu sohada o‘z qalbi va qiyofasini namoyon eta olmaydi. Munaqqidning talqinlari va tanqidlarini o‘qigan kitobxon badiiy asar sirini, jozibasini, mohiyatini, adabiy haqiqatni anglasin.
Meningcha, ikki sababga ko‘ra adabiy jarayonda paydo bo‘layotgan asarlar e’tiborsiz qoladi. Birinchidan, yangicha badiiy tafakkur mahsulini tushunish va tushuntirishga munaqqidning idrok kuchi yetmasligi mumkin. Ikkinchidan, hikoya atalgan “voqeanoma”, she’r deyilgan “darak gap” hech kimga ta’sirsiz, hech qanday sirlarsiz, hammaga ma’lum, jo‘n, tanqid qilishga arzimaydigan narsalar bo‘ladi. Bugungi kunda tarozi pallasini shu ikkinchi sabab bosib ketgandek taassurot bor. Nasrda ramz va ibratdan ko‘ra quruq gapbozlik, oilaviy g‘iybat va g‘urbat mashmashalari, ko‘rpa-yostiq va qo‘ydi-chiqdi intrigalarning bayoni avj oldi. Nosirlarda nazariy bilim yetarli emas, syujet va kompozitsiya takomilini rejalashtira olmaydi; ichki manera ustida bosh qotirmaydi, parallelizm va simmetriyaga ahamiyat bermaydi; detalga yuk yuklamaydi, badiiy nutqni ishlamaydi She’riyatda esa “sen-men”sirash, obrazsizlik, ma’nisizlik, uslubsizlik, tilsizlik, tovushsizlik, rangsizlik, ayniqsa, o‘z yo‘liga ega iste’dodli shoirlarga taqlid kuchaydi.
O‘quvchi badiiy asar egasining musohibi. Yozuvchi uchun yozganini birov o‘qimaganidan kattaroq fojea bo‘lishi mumkinmi? “O‘zim uchun yozaman”, degan kamtarlik ortida manmanlik bor. “Tan­qidga e’tibor bermayman”, degan odamning gapi arazli.
Mashhur frantsuz munaqqidi Sharl Sent-Byov o‘z davrida: “Chinakam tan­qidchi odamlardan o‘zib ketadi, jamoatchilik fikrini boshqaradi. Agar xaloyiq bo‘ronlar alg‘ov-dalg‘ovida adashib, to‘g‘ri yo‘ldan chalg‘igan bo‘lsa, munaqqid aslo o‘zini yo‘qotmasdan bor ovozi bilan “Ortga qaytmoq kerak”, deya qichqiradi”, deb yozgan edi. Bu gap qaysidir ma’noda hozir ham o‘z qimmatiga ega. Xuddi shu olim ma’naviy olam nafosati va ulug‘vorligini e’zozlagan holda adabiyotdagi merkantilistik kayfiyatlarni, ya’ni manfaatparastlik, foydaxo‘rlikni tanqid qiladi. Bu noxush kayfiyat egalari haqiqiy san’atkor va olimlarga davr­dosh bo‘ladi, ammo oradan yillar o‘tishi bilan izsiz yo‘qoladi. Bu ham tarixning bir ibratli sabog‘idir.
Birovdan eshitgan yoki har joydan “cho‘qib” o‘qiganlari asosida, ayniqsa, hozirgi internetlashuv zamonida ko‘rganlaridan ko‘chirib maqola yozish qiyin ish emas. Epik asar syujeti yoki voqeiy she’rlarni qayta gapirib berish bilan ham qog‘oz qoralash mumkin. Ammo asl adabiy tanqidiy maqola chinakam san’at asariga o‘xshab tug‘iladi. Uning o‘ziga xos uslubi, kompozitsion qurilishi bo‘ladi.
Meningcha, bugun adabiy tanqid shakl va mazmun jihatidan yangilanishi kerak. Ushbu ilm sohasi o‘zining nazariy mezonlarini dunyo adabiyotshunosligida kechayotgan jarayonlarga uyg‘unlashtirishi lozim. Chunki jahon adabiyotshunosligida adabiy tanqidchilikning struktural va immanent analiz, semiotik, intertekstual, genetik, germenevtik, psixotanqid kabi turlari mavjud. Bunday usullar o‘rganilib, o‘zbekona adabiy-ilmiy tafakkur bilan sintezlashishi natijasida bizda ham yangi tanqid maydonga keladi. G‘arb adabiyotshunosligida badiiy asarga bir xildagi yondashuvlardan, jo‘n ijtimoiy talqinlardan, yaxshi va yomon, real va noreal, oq va qora tarzidagi atigi ikki sifatdan bezish oqibatida “yangi tanqid” paydo bo‘lgan edi. Zero, nazariy mezonlar maktablarga, maktablar shaxsiyatlarga, shaxsiyatlar muayyan millatlarga mansub. Shu ma’noda bizda ham kelajakda dunyo adabiyotshunosligiga o‘z ta’sirini o‘tkazadigan yuksak ilmiy saviyali olimlar va ularning individual maktablari paydo bo‘lishini orzu qilamiz.
Adabiy tanqid jonlanishi uchun nazariy qarashlarni kuchaytirish barobarida bevosita amaliy ishlar ham zarur: birinchidan, oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlari magistratura bosqichida maxsus “Adabiy tanqid nazariyasi” yo‘nalishini ochish va unga iste’dodli yoshlarni o‘qishga qabul qilish kerak. Mutaxassis shakllanadi, ilm oladi. Bu faoliyat turini adabiy to‘garaklar doirasida hal qilib bo‘lmaydi; ikkinchidan, Nusratullo Jumaxo‘ja to‘g‘ri ta’kidlaganidek, adabiy tanqidga doir maxsus jurnalga zarurat bor; uchinchidan, nufuzli jurnallar va nashriyotlarda bosilayotgan badiiy asarlarni ichki taqriz orqali mutaxassis nazaridan o‘tkazish nizomlarini ishlab chiqish lozim.
Saydi Umirov, filologiya fanlari nomzodi:
— Tanqidchilar yillik hisobot yig‘ilishlarini kutmay vaqt-vaqti bilan, bugungiday to‘planib, dolzarb masala, muammolarni muhokama etishi foydadan xoli emas.
Tanqid — naqd fikr, taqriz — qarz kalom degani. Yutuqlar o‘zimizniki, ular bor, bundan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Lekin har doim ham naqd gapni aytayotibmizmi? Yo‘q-da. Qanchadan-qancha yaxshi, o‘rtamiyona, bo‘sh asarlar yozilayotibdi, ko‘pchiligi haqida naqd gap, nasiya va’da u yoqda tursin, umuman, hech narsa demayotibmiz. Sukutni alomati rizoga yo‘yib, iqtidori hamin qadar nazmbozlarning hissiz-tuzsiz shig‘irlarini to‘y-tomoshalarda “estradamizning yorqin yulduzlari” gumburlatib ijro etishayotibdi. Xayriyat, adabiyot gazetamizda bir-ikki o‘tkir luqmalar, tishli-tirnoqli fikr-mulohazalarni o‘qib xursand bo‘ldik.
Ustoz Matyoqub Qo‘shjonov uchta taqriz yozsang bitta muammoli maqolaga zamin yaratasan deb aytar va buni o‘zi amalda ko‘rsatardi. Hozir taqriz an­qoning urug‘i bo‘lib qoldi, ko‘p she’riy, publitsistik asarlar, sovchi kutgan qizlarday, munaqqidlar qiyo boqishi, fikri, bahosini kutib turibdi. To‘g‘ri, chop etilayotgan har bir kitobga bir taqriz bag‘ishlash imkoni yo‘q, bunday hollarda mushtarak mavzularda yozilgan asarlar umumiy kuzatuvdan o‘tkazilgan, ma’no, mahorat jihatidan tahlil qilingan obzor maqolalar qo‘l keladi.
Tasdiqlash orqali bevosita tasdiqlovchi, inkor etish orqali bilvosita tasdiqlovchi tanqid bor. Shu nuqtai nazardan qaraganda, birinchi xilining, ya’ni yozuvchi ijodidan, asaridan fazilat qidiruvchi, topuvchi, badiiy mahoratining yangi qirralarini kashf etuvchi, tasdiqlovchi tanqid namunalari ko‘proq. Konkret asar yoki asarlarning mazmuni, tili, uslubiga xos kamchilik, nuqsonlarni dalillar, mantiqiy muhokamalar orqali ko‘rsatib, isbotlab beruvchi maqola, taqrizlar kam. Ba’zan bir necha asar, muayyan turkum haqida naridan-beri fikr yuritgandan ko‘ra bir she’r, bir hikoyani batafsil tahlil qilish, fazilatlari yoki nuqsonlarini dalillar bilan ko‘rsatib berish ko‘proq samara keltiradi. Bunga misollar talaygina. Cho‘lponning “Raqamli sevgi” she’rining bir satri nashr­da “siyna” so‘zi “sana” deb berilgani oqibatida asar mazmuni o‘zgarib ketganini Boybo‘ta Do‘stqorayev “Siynani sanaga almashtirib bo‘lmaydi” sarlavhali maqolasida asoslab bergan edi. Shu o‘rinda Qozoqboy Yo‘ldosh Halima Xudoyberdiyevaning “Yo‘ldadirman” nomli go‘zal she’ri, Murtazo Qarshiboyev Erkin A’zamning “Manana” hikoyasi tahliliga maxsus maqola yozib e’lon qilganini ham ta’kidlash joiz.
Keyingi yillar tanqidchiligimizda bir tamoyil ko‘proq ko‘zga tashlanayotibdi. Bu – bir qator maqola, taqriz, esse, tadqiqotlarning ilmiy-falsafiy va badiiy-publitsistik ruh kasb etayotganidir. Falsafiy, publitsistik unsurlar muallif diqqatini chetga tortmaydi, o‘quvchini chalg‘itmaydi, aksincha, g‘oyani kengroq, teranroq ochib berishga, asar voqealarini hayot hodisalari bilan qiyoslab o‘rganishga, matn­ning yanada maroqli, jozibali, o‘qishli chiqishiga yordam beradi. G‘afur G‘ulom shoh she’rlaridan “Vaqt”­ning Suvon Meli tomonidan yangicha teran talqini, Qurdosh Qahramonovning Eshqobil Shukur she’riyatiga bag‘ishlangan maqolasi, Shuhrat Rizayevning “Bahodir Yo‘ldoshev teatri” essesi shunday usulda bitilgan maroqli, o‘qishli asarlardandir.
Keyingi paytlarda tanqidchilik ishi, asosan, bir guruh mutaxassislar va ayrim yoshlar chekiga tushayotir. Iqtidorli, umidli yosh munaqqidlar safi kengaymayotgani tashvishlanarli. Turfa soha kishilari, keng o‘quvchilar ommasi fikr-mulohazalari, e’tirof, e’tirozlari matbuotda, efir va ekranda negadir kam berilayotir. Turfa kasb sohiblarining ijodiy jarayon, adabiyot, tanqidchilik, publitsistika, san’at haqidagi kutilmagan, noan’anaviy, dangal, to‘g‘ri fikr-mulohazalari, xulosa, takliflarini o‘zaro gurung, norasmiy muloqotlarda tez-tez eshitib turamiz. Qaniydi shularning bir qismi matbuot, kitob sahifalarida chiqsa.
Nusratullo Jumaxo‘ja, filologiya fanlari doktori:
— Adabiy tanqidning hozirgi ahvoli, muammolari, yechimlari to‘g‘risida “Adabiy tan­qid: bugun va ertaga” mavzusidagi davra suhbati tashkil etilgani juda o‘rinli, deb hisoblayman. Nazarimda, adabiy tanqidning bugungiday ahvolga tushib qolishiga ikkita asosiy sabab bor. Birinchisi, adabiy tanqidchi va adabiyotshunoslarning jarayonga loqaydliklari, bo‘shashib ketganliklari, o‘z vazifalarini sidqidildan bajarmayotganliklari bo‘lsa, ikkinchisi, ommaviy axborot vositalarida tan­qidiy tafakkurga kamroq o‘rin berilayotgani, adabiy-tanqidiy ruknlardan foydalanilmayotganligi, adabiy-tan­qidiy maqolalar turli sabablarni ro‘kach qilib chiqarilmayotganidadir.
Avvalo, shuni aniqlab olish kerakki, adabiy tanqid mafkuraviy masala emas, balki adabiy-estetik muammodir. Shu sababli, mafkuraviy o‘zgarishlar jarayonida adabiy tanqidga xavotir bilan qarash o‘rinsizdir. Adabiy tanqid jamiyat taraqqiyoti va ravnaqi uchun eng zarur bo‘lgan adabiy hamda abadiy qadriyatdir.
Shayx Sa’diy Sheroziy “Guliston” asaridagi bir hikmatida juda chiroyli asoslab bergan: “Uch nimarsa uch nimarsasiz poydor qolmag‘usidurur: mol tijoratsiz, ilm bahssiz, mulk-mamlakat siyosatsiz”. Mana shu bahslar vositasida taraqqiyotga turtki beruvchi ilm­lar turkumiga tanqid va adabiyotshunoslik ham kiradi. Afsuski, bahs mohiyatini noto‘g‘ri tushunish, bahs madaniyatiga rioya qilmaslik matbuotdagi adabiy bahslarga barham berdi. Adabiy tanqidning ijtimoiy zaruriyati yana shunda ko‘rinadiki, tanqidning chekinishi yoki cheklanishi o‘rtamiyona, sayoz asarlarga keng yo‘l ochib berdi. Aslida, atoqli munaqqidlar — Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinov, Norboy Xudoyberganov, yozuvchilar tan­qidchisi Abdulla Qahhorniki singari jangovar maqolalar e’lon qilinib turganida, shubhasiz, adabiyotdagi xaltura chekingan bo‘lar edi.
Tanqidchi, adabiyotshunos ham — ijodkor. U ham mehrga, rag‘batga, qo‘llab-quvvatlashga muhtoj. Ne hafsala bilan, mashaqqat tortib yozgan asari chop etilsa, rag‘batlanadi, ilhomlanadi, yana ijod zavqiga to‘ladi. Yuqoridagidek munosabat esa har qanday ijodkorga to‘siq qo‘yadi. Chinakam tan­qidiy tafakkurga yo‘l bermayotgan tushunchalardan biri “jangovarlik” bilan “jangarilik”ni bir narsa deb tushunishdir. Aslida, bular insonlardagi boshqa-boshqa xususiyatlar. “Jangovarlik” — kurashchanlik, dadillik, jasurlik, fidoyilik, g‘alaba, yutuq keltiruvchilik fazilatidir. “Jangarilik” esa urushqoqlik, janjalkashlik qusuridir. Nomlari yuqorida tilga olingan atoqli munaqqidlarimizning yetakchi fazilatlari ham jangovarlik edi. Umuman, tanqidchini adabiy jarayonning eng oldingi safida tutuvchi asosiy fazilati ham jangovarlik bo‘lishi kerak.
Yaqinda she’riyat mavzusidagi davra suhbatida bir ijodkor do‘stimiz asarini tanqid qilgan munaqqidga kutilmaganda tashlanib qoldi. Axir, uning asarini kimdir o‘qigani, diqqat-e’tibor bilan bosh qotirgani va davra suhbatida tahlil doirasiga tortganidan minnatdor bo‘lishi lozim emasmidi? Zotan, to bir kishi “ayb qilmag‘uncha” shoir o‘z she’rlarining aybini sezmaydi ham.
Xalqda: “Odam o‘z kindigini o‘zi kesmaydi”, degan naql bor. Yozuvchi ham o‘z kamchiligini o‘zi topib, o‘zi tuzata olmasligi mumkin. Biroq Abulg‘ozi Bahodirxon: “O‘ksiz (ya’ni, chorasiz) odam o‘z kindigini o‘zi kesar ekan”, deydi. Shunday ekan, asarlarining birinchi tanqidchisi yozuvchi-shoirning o‘zi bo‘lishi kerak. O‘z asarlarining aybini aniqlay olgan, kamchiliklarini isloh eta olgan, ya’ni o‘zini o‘zi tanqid qilolgan ijodkor haqiqiy san’atkordir. Diqqat qiling: “Ko‘proq o‘qiyapman, uchinchi jildga kiritilgan hikoyalarni yana bir bor qaytadan o‘qib chiqyapman, bu menga hayot bag‘ishlaydi”, deb yozgan edi atoqli yozuvchi Shukur Xolmirzayev qiziga maktubida. Bu gap navqiron yozuvchilarimizga saboq bo‘lishi kerak. Yozuvchi umrbod yozgan hikoyalarini qayta-qayta o‘qigan, demakki, ular ustida uzluksiz ishlagan. Anglashiladiki, o‘z asarlarini qayta mutolaa etishda, ishlashda ham lazzat, ham hikmat bor. Yangi adabiyot namunalarini o‘qir ekanman, o‘yga tolaman: bu yozuvchilar o‘z asarlarini, hech bo‘lmasa, navbatdagi yangi nashrdan oldin yana bir bor tahririy nazar bilan o‘qib chiqarmikinlar? Afsuski, shunday bo‘lib chiqmayapti. Yosh yozuvchilarimizni qo‘ya turayligu, hikoyalari “Ozod Vatan saodati” to‘plamidan o‘rin olgan, ayni yetuklik davridagi ijodkorlarimizning hikoya­lariga nazar tashlaylik. Matbuotda chizib-chizib o‘qiganim bir necha hikoyani katta kitobdagi nusxasi bilan solishtirib o‘qidim. Bu hikoyalar ayni gazetamizda badiiy til to‘g‘risida davomli bahs-munozara o‘tkazilgan kezlar chop etilgan edi. Qayta o‘qirkanman: “Qani, muhtaram yozuvchilarimiz asarlari ustida bir necha yil mobaynida qanday ishlashdi ekan?” — degan savol meni o‘ylantirardi. Biror jumla yoki so‘zni o‘zgartirishdimikin? Yo‘q, 50-60 yosh oralig‘idagi bu zabardast yozuvchilar hikoyalaridagi tumtaroq jumlalar, noo‘rin qo‘llangan so‘z-iboralar aynan matbuotda chop etilganiday joy-joyida turibdi. Chunki ularning so‘zlarini hech kim “ayb qilmag‘an” va ular isloh topmagan. Kitob muharriri ham tahrir etmagan. Mana shunday badiiy haqiqatlarni aytsak, matbuot chop etarmikin va bunga atoqli yozuvchilarimiz chidasharmikin?
Mamlakat adabiy tanqidchiligining markaziy o‘chog‘i Yozuvchilar uyushmasining Tanqid va adabiyotshunoslik kengashidir. “O‘z-o‘zini tanqid” tushunchasining mazkur kengashga ham tegishliligidan kelib chiqsak, Kengashning amaliy faoliyati qanoatlanarli, deya olmayman. Kengashning yillik rejasi talabga javob bermaydi. Kengash rejasiga yil boshida biz tavsiya etgan tadbirlarning ko‘pchiligi qabul qilinmadi.
Aytilgan fikr-mulohazalar asosida quyidagi xulosalarni taklif etamiz: Tanqid va adabiyotshunoslik kengashining tarkibini haqiqiy ishlaydigan mutaxassislar hisobiga yangilash va kengaytirish lozim. Kengash joriy rejasini qayta ko‘rib chiqib, takomillashtirish maqsadga muvofiq. Adabiy tanqid muhitini jonlantirish zarur. Adabiy jamoatchilikda tanqidni to‘g‘ri tushunish, qadrlash tuyg‘ularini shakllantirish muhimdir. Yuqorida ta’kidlanganidek, adabiy tanqid uchun alohida nashrga ehtiyoj borday. Shu boisdan, adabiy tanqid buguni va ertasini ta’minlash maqsadida, adabiy-badiiy gazeta-jurnallar sahifalarida adabiy-tanqidiy maqolalarga keng o‘rin ajratishni tashkil etish bilan birga, Yozuvchilar uyushmasi hamda Ijod fondi muassisligida har uch oyda bitta chiqadigan yangi “Adabiyot masalalari” nomli adabiy-tanqidiy jurnal ta’sis etilsa yaxshi bo‘lardi. Shuningdek, Suvon Meliyevning “har yili o‘tkaziladigan yosh ijodkorlar seminarlari dasturiga adabiy tanqid nominatsiyasini, albatta, kiritish kerak”ligi haqidagi taklifini qo‘llab-quvvatlayman.
Suvon Meli:
— Adabiy tanqidning nafaqat amaliy, balki nazariy muammolari ham bor. Istiqlol davrida adabiy tanqidning o‘rni va mavqei haqida gap borar ekan, nazarimda, dastlab uning g‘oyaviy-estetik printsiplarini belgilab olish va ishlab chiqish lozim. Bunga jiddiy ijtimoiy talab bor. Istiqlol va ­dunyoning globallashuv holati mamlakatimizda yangi adabiy muhitni hosil qildi. Yangi muhitda esa adabiy tan­qid o‘ziga yuklatilgan missiyani uddalash uchun, yuqorida aytilganidek, uning g‘oyaviy estetik printsiplari ishlab chiqilishi, adabiy tanqid va tanqidchilik jarayoniga izchil tadbiq etilishi zarur. Bu printsiplar, bizningcha, quyidagilar: estetik ideal (u o‘zida jamiyatning oliy maqsadlarini go‘zallik qonunlari asosida jamlaydi), olijanob g‘oya, sof his-tuyg‘u, axloqiylik va hokazo.
Adabiy tanqid yaratilayotgan va o‘zbek tiliga o‘girilayotgan asarlardan ushbu printsiplar tasdig‘ini talab qilishga haqli, deb o‘ylayman.
Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch” asarida shunday yozadi: “Ma’naviy tahdid deganda, avvalo, tili, dini, e’tiqodidan qat’i nazar, har qaysi odamning tom ma’nodagi erkin inson bo‘lib yashashiga qarshi qaratilgan, uning aynan ruhiy dunyosini izdan chiqarish maqsadini ko‘zda tutadigan mafkuraviy, g‘oyaviy va informatsion xurujlarni nazarda tutish lozim, deb o‘ylayman”.
Shahar bedarvoza emas degandek, adabiyot ham bedarvoza emas. Uning muqaddas hududiga har qanday g‘oya, voqea va kechinmalarni olib kirish mumkin emas. Adabiyot yomonlikdan asranmog‘i lozim. U hech qachon ma’naviy tahdid quroliga aylanmasligi, aksincha, bunday tahdidga qarshi faol kurashmog‘i kerak.
Adabiy tanqid esa hamisha ma’naviy sog‘lom adabiyot tarafida qoim turishi lozim.
Adabiy tanqid o‘zining yuksak nuqtalarida milliy va jahoniy badiiy tafakkurning akkumullyatoridir. Ma’lumki, akkumullyator elektr va issiqlik energiyasini keyinchalik foydalanish uchun to‘playdigan qurilma, texnik asbobdir. Xuddi shunday adabiy tanqid ham yaratilgan va yaratilayotgan buyuk badiiy obidalar jismi jonidagi ulug‘ haqiqatlar, ezgu hissiy kashfiyotlarni qayta kashf etib, umumning aqliy va ko‘ngil mulkiga aylantirguvchi adabiy ijod sohasidir.
Tanqid muayyan ma’noda adabiyot falsafasi, badiiy adabiyotning yuksak ma’nodagi ko‘z-ko‘zidir. Adabiy tan­qid o‘z tahlilu kashfiyotlari bilan yaratilajak buyuk asarlarga doyalik qilsa, qanday yaxshi.
Bugungi suhbatimizda ko‘proq adabiy tanqid muammolari haqida gapirildi. Yutuqlarga kam to‘xtaldik. Adabiy-badiiy nashrlarimizda bosilayotgan tahliliy maqolalar, taqrizlar, adabiy suhbatlardan, chop etilayotgan adabiy-tanqidiy to‘plamlardan ko‘z yummagan holda aytish joizki, bugungi adabiy tanqid o‘z vazifasini baholi qudrat bajarayotir. Shu o‘rinda men “O‘zbek adabiyoti masalalari”, “O‘zbek adabiyoti. Ta’sir va tipologiya”, “Istiqlol. Adabiyot. Tanqid” to‘plamlarini, taniqli adabiyotshunos olimlarimizdan No‘mon Rahimjonovning “Istiqlol va bugungi adabiyot”, Nurboy Jabborovning “Zamon. Mezon. She’riyat”, Damin To‘rayevning “Rangin tasvirlar jilosi”, Hakimjon Karimovning “Hayot, davr va adabiyot” nomli kitoblarini misol tariqasida ta’kidlab aytishni istardim. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida Vatan mavzusidagi she’rlar tahliliga bag‘ishlangan turkum chiqishlar, “Sharq yulduzi” jurnalida adabiy jarayon muammolariga doir izchil berib borilgan savol-javoblarni ham eslaylik. Mana, “Yoshlik” jurnali yosh ijodkorlarning bir asari va unga ikki-uch muallifning munosabat-taassurotini e’lon qilayotir. Izlanishlar davom etayotir, bugun siz, biz kuyunib aytayotgan muammolarga yechim topishga harakat qilinayotir. Eng muhimi, tanqidda faollikni oshirsak, loqaydlikka chek qo‘ysak, fikr-mulohazalarimizda xolis va beg‘araz bo‘lsak, marra bizniki. Bugungi davrda suhbatimiz ham ana shu yo‘ldagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi, deb ishonaman.
Jahon adabiy tanqidchiligining o`zbek adabiy tanqidchiligiga ta’sir
San’at asari ijodkor bilan kitobxon o‘rtasidagi muloqotni tashkillashtiradi . Sharq adabiyotshunosligida ahli dark, ahli idrok, ahli zurafo singari istilohlar ko‘p uchraydi,bunda badiiyat olamidan huzurlanuvchilar tushuniladi. Sharq adabiyotshunosligida ilmi naqd badiiy asarni baholaydigan soha tarzida rivojlangan.”Naqada”o‘zagidan kelib chiqqan tanqid istilohi tekshirmoq ,o‘rganmoq, yutuq, kamchiligini aniqlamoq kabi ma’noni bildiradi.Yunonchada “kritik”so‘zi bilan ifodalangan tanqid keng ma’noda mulohaza bildirmoq, fikr yuritmoq ma’nolarida qo‘llangan. Munaqqidlar matn bilan ishlashda so‘z zamiridagi ma’no qatlamni anglash,sharhlash orqali badiiy qimmatini belgilab borganlar.Bu jarayonni o‘rganish talabani mustaqil fikrlash, ilmiy salohiyatini oshirishga zamin yaratadi.
Badiiy asar yaratilishi bilan unga baho berilar ekan,ma’lum mezonlarga asoslanadi.Qadimda asar yutuq ,kamchiligini ko‘rsatishda munaqqid yuksak didi, dunyoqarashi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.”Al mo‘‘jam”,”Badoyi’ us\sanoye’” kabi asarlar sharq tanqid ilmi tarixini yoritishda muhim sanaladi. Aristoteldan Gegelgacha adabiy tanqidni harakatdagi estetik harakat tarzida taqdim etib,badiiy asarni yaxlit tuzilma tarzida o‘rganganlar. Sharqda sharh,tafsirning qadri baland bo‘lib,zehni kuchli allomalar bunday sharafli,mas’uliyatli vazifani uddalaganlar.Har bir so‘z,belgi ,imo,ishorani ilg‘ash,aniq hamda to‘g‘ri sharhlash ,asoslash katta ilmiy salohiyatni talab etgan. Muqaddas kitobga tafsir bitish tilni puxta bilish, so‘z ma’no xususiyatini anglash,quvvai hofizaga egalikni taqazo etadi. G‘arb tanqidshunosligida ham matn talqini ta’limotiga e’tiborni kuchaytirgan. Germenevtika talqin nazariyasi,ma’noni anglatish ta’limoti bo‘lib, asarni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Aksiologiya, ontologiya, germenevtika ilmi hozir ham jahon munaqqidlarini qiziqtirayotgan dolzarb masala hisoblanadi.Badiiy asar yashovchanligini belgilovchi nazariy ta’limotlar filologik tadqiqotlarga yo‘l ochadi.
Adabiy tanqidning o‘ziga xos xususiyati – aniq badiiy asarlarni o‘z qiziqish doirasiga kiritishi bo‘lib, adabiyotshunoslikning muhim ahamiyatga ega va adabiy jarayon taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi qismlaridan biri sanaladi. Zero, adabiyotshunoslik uch tarkibiy qismdan iborat: adabiyot tarixi. adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid.
Adabiyot tarixiy – badiiy adabiyotni retrospektiv ravishda, ya’ni "orqaga nazar tashlab turib", o‘tmishda kechgan hodisa sifatida tekshiradi. Boshqacha qilib aytganda, adabiyot tarixi badiiy ijodning tarixga mansub bo‘lib qolgan yoki qolayotgan qismini o‘rganadi, tekshiradi. Adabiyot tarixi so‘z san’atining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixini tadqiq etadi, umumlashtiradi, bir xalqning va umuman, kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyotida badiiy adabiyotning roli va ahamiyatini belgilaydi.
Soha so‘z san’atining mohiyatini, taraqqiyot qonuniyatini, kishilik jamiyati rivojidagi o‘rni va rolini, o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etadi, badiiy asarlarni tahlil qilish tamoyillari va ularga baho berish me’yorlarini belgilaydi. Adabiyot nazariyasi o‘tmish va bugungi kun adabiy-tarixiy jarayonidan nazariy xulosalar chiqaradi.
Adabiy tanqid esa adabiy ijod oqimining borishiga bevosita aralashadi, uning hamma hodisalariga ishtirok etadi, adabiyotning asosiy xususiyatlari shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Adabiy tanqid zamonaviy badiiy asarlarni xalq hayoti, uning hozirgi kundagi ehtiyoj va talablari jihatidan o‘rganadi, baholaydi, fazilat, nuqsonlarini aniqlaydi, yozuvchilarning ijodiy o‘sishlariga va adabiyotning ravnaqiga ko‘maklashadi.
Adabiyotshunoslikning shu uchala tarkibiy qismi orasidagi mushtarak tomonlar shundaki, har uchalasi ham estetik bilimning o‘ziga xos aniq ko‘rinishlaridir, falsafa va estetika ularning umumiy metodologiyasidir, ular xalq tarixi, xalq tili, xalq madaniyati, folklor va xalq estetik tasavvurlarining jonli taraqqiyot tarixi negizida rivoj topadi. Shu boisdan ko‘p hollarda bir olimning o‘zi, aytaylik, I.Sulton yo M.Qo‘shjonovlar ayni holatda ham adabiyotshunos, ham munaqqiddirlar.
Adabiyotshunoslikning uch tarkibiy qismi o‘rtasidagi o‘zaro tafovutlarga kelganda shuni aytish zarurki, ayirmalar ko‘proq xalqning zamonaviy hayoti va milliy adabiyotga munosabati masalalariga bevosita daxldorlikda ko‘rinadi. Binobarin, adabiy tanqidni adabiyotshunoslikdan farqlashga imkon beradigan estetik xususiyatlar quyidagilar: 1) xalq va jamiyatning zamonaviy hayoti bilan bevosita bog‘langanlik; 2) zamonaviy milliy-badiiy jarayonni tahlil etish va bu orqali ijtimoiy hayotga estetik ta’sir ko‘rsatish; 3) xayot va adabiyotni estetik bilishga yo‘nalganlik, hayot orqali adabiyot to‘g‘risida muhokama yuritish: 4) umuman, adabiyotshunoslik zamon sinovidan o‘tgan ijobiy adabiy-badiiy, hodisalarni tadqiq etadi va ulardan ijobiylarini alohida ta’kidlab ko‘rsatadi; 5) tanqidda badiiy jarayon tahlilida ilmiylik, sotsial pafos va mahoratshunoslik o‘zaro uyg‘unlashib ketadi; 6) tanqid chaqqon harakatchanlik, estetik jangovarlik va publitsistik uslubga moyildir; 7) tanqid tezkor va tezpishar estetikadir, o‘ziga xos aniq amaliy estetikadir; 8) adabiyot tarixi estetika tarixi bilan, adabiyot nazariyasi-estetika nazariyasi bilan uyg‘un bo‘lsa, adabiy tanqid estetik tanqid bilan uyg‘undir.
Adabiyotshunos va tanqidchi orasidagi farqlar ham anchagina, bular quyidagilardan iborat: 1) adabiyotshunos ilmiy tafakkur maydonida, tanqidchi esa ilmiy va badiiy tafakkurning qo‘shilish maydonida harakat qiladi; 2) adabiyotshunos o‘tmish adabiy meros ustida, adabiy tanqidchi esa jonli adabiy jarayon ustida so‘z yuritadi; 3) adabiyotshunos o‘tmish adabiy jarayoniga, adabiy tanqidchi esa, aniq asarga ko‘proq urg‘u beradi; 4) adabiyotshunos "yaxshi ma’nodagi akademizm"ga, bilvosita faollikka tayanadi, tanqid esa operativlikka va bevosita faollikka suyanadi; 5) adabiyotshunos mutaxassislarga qarata so‘zlaydi, adabiy tanqidchi esa ommaga qarab so‘zlaydi; 6) adabiyotshunos estetikani boyitadi, adabiy tanqidchi adabiyotshunoslikni va hokazo.
Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisini to‘ldiradi, boyitadi. Shunday qilib, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqidning tadqiqot tamoyillari bitta, ammo predmeti bir-birinikidan farq qiladi.
Adabiyotshunoslikda, jumladan, rus adabiyotshunosligida ham tanqid tarixiga taalluqli talay asarlar yaratilganiga qaramay, bu sohada hamma adabiyotlar uchun ma’qul va manzur tushadigan mushtarak metodika hali maydonga kelganicha yo‘q. Hozircha ilmda hamma uchun manzur tushgan birdan-bir qoida – tanqid tarixini adabiyot tarixining asosiy bosqichlari bilan aloqadorlikda o‘rganishdir. Bu yo‘nalishning ilmiyligi shundaki, u adabiy-tarixiy jarayonda adabiyot va san’atning tanqid bilan uzluksiz rivojlanishini doimo ko‘zda tutadi.
Shuni unutmaslik kerakki, tanqid tarixi adabiyot tarixining takrori bo‘lmasligi lozim. Adabiyot va san’at tarixida tanqidga oid material ikkinchi o‘rinda turgani kabi tanqid tarixida ham adabiyot tarixiga oid material faqat yordamchi o‘rinnigina zgallashi mumkin. Bunda tanqid tarixining badiiy adabiyot tarixi bilan chambarchas aloqasi va tanqid tarixining nisbatan mustaqilligi adabiy tanqidchilikning rivojini tayin etuvchi shart-sharoitning o‘ziga xos xususiyatlarini, albatta, e’tiborga olmoq demakdir.
Bu o‘ziga xoslik shundan iboratki, o‘zbek adabiy tanqidi ham san’at va adabiyot taraqqiyotining asosiy qonunlari allaqachon kashf etilgan davrda rivoj topdi. Bunday sharoitda tanqidchining vazifasi xuddi shu kashf etilgan qoidalarni chukur anglash va shundan kelib chiqib to‘g‘ri, xolis baholashdan iborat bo‘lib qoladi.
Adabiy tanqidning vazifasi yozuvchilar ijodini, adabiyotimizda voqea darajasidagi badiiy asarlarni tahlil etish va shu asosda adabiyot rivojiga turtki bo‘ladigan mummolarni ko‘tarib chiqish, tekshirish va estetik mohiyatini ochish va baholash, umumlashtirishdan iborat.
Adabiyot hayotdagi, jamiyatdagi real voqelikni, insonning hayotini badiiy aks ettirishi va uning barkamol yetuk obrazni yaratishi lozim bo‘lsa, komil tanqidning vazifasi hayotning voqea-hodisalarini, kishilar hayotini yozuvchi qanchalik aks ettirgan yo ettira olmaganini, bordi-yu bu yetarli darajada keng va chuqur aks ettirilmagan bo‘lsa, buning tub sabablarini ko‘rsatishi shart. Adabiy tanqidning vazifasi va tabiatidan kelib chiquvchi bu talab tanqidchini ham hayotni teran kuzatish va chuqur o‘ylashga da’vat etadi. Bunda tanqidchi tanlagan tahlil usullari va uslublarining rang-barangligi muhim ahamiyatga molik. Zero, tanqidga oid asarning ta’sirchanlik darajasi va o‘qishliligi aslida xuddi shu usul va uslub jozibasiga bog‘liq. Adabiy tanqid tajribasida badiiy tahlilning sotsiologik tadqiqot, struktural tahlil yoki asar matnini detallashtirib qiyosiy (qiyosiy-tarixiy, qiyosiy-tipologik) tahlil qilish va boshqa tahlil shakllari uchraydi. Tanqidchi U.Normatov "Jahon adabiyoti" jurnalining 2000 yil mart sonida yosh olim R.Rahmat bilan, shuningndek, "Jahon adabiyoti" jurnalining 2008 yil mart sonida H.Boltaboyev bilan "Yangi nazariy tamoyillar" haqidagi suhbatlarida XX. asrda G‘arb, jahon adabiyotshunosligida o‘nlab ilmiy yo‘nalishlar, maktablar: qiyosiy adabiyotshunoslik, psixoanaliz va adabiyotshunoslik, analitik psixologiya, intuitivizm, formalizm, ritual-mifologik maktab, antologik germenevtika, ekzistensializm va estetik kommunikatsiya. neomarksizm va san’at sotsiologiyasi, falsafiy germenevtika, strukturalizm, poststrukturalizm kabilar bo‘lganligini aytib, A.Qodiriy XX asr boshlaridayoq "Yozuvchi bo‘ladurgon har bir kishi adabiyotdagi oqim va maktablarni yaxshi bilib olishi kerak"ligini ta’kidlaganiga e’tiborni qaratadi. Biroq, afsuski, o‘zbek adabiy tanqidchiligida uning butun tarixi davomida sotsiologik tahlil usuli yetakchilik qilib keldi.
Mustaqillikka zrishganimizdan so‘ng o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi jahon adabiyotshunoslig‘i mezonlari, uslubiy yo‘nalishlaridan xabardor holda rivojlanmoqda.
Poetik matn talqini Yevropa adabiyotshunosligida allaqachon o‘z tarixiga ega sohalardan biriga aylangan. XIX asrda Yevropada tushuntirish, talqin san’atiga asoslangan "germenevtika" deb atalgan soha rivojlangan bo‘lib, u qadimiy adabiy yodgorliklarni tushunib, ma’nosiga yetib talqin etishning maxsus usuli sifatida namoyon bo‘lgan. Garchi juda ko‘p o‘zbek adabiyotshunoslari germenevtikaning qaysidir prinsiplarini o‘z ilmiy faoliyatlarida qo‘llasalar ham, o‘sha fikrlash tarzi, gipotezalari. taqqoslari, hukm va xulosa chiqarish usullarining qaysidir jihati germenevtik tafakkurga daxldorligini xayollariga ham keltirmaydilar. Chunki biz yaqingacha dialektik materializm falsafasidagi gnoseologiya-bilish nazariyasini chukur o‘rganganimiz holda germenevtika-matn talqini ta’limotining jahon ilm-fanidagi atamasidan ham aksar holatlarda bexabar qolingani borasida B.Karimov eslatib o‘tadi.
Germenevtika atamasining etimologiyasi "tushuntirish", "talqin qilish" degan ma’nolarni bildiradi. Uning ayrim yo‘nalishlari qadimgi Gretsiyada yuzaga kelgan.
Bizning davrimizda adabiy asarni tushunishning bu usuli filologik tanqidchilik fani sohasiga kirib, uning mohiyatini adabiy asarning chin, asl matnini tiklashga va uning adabiyot tarixidagi ahamiyatini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari yig‘indisi tashkil etadi. Germenevtikaning asosini tashkil etuvchi nazariy prinsiplar sifatida: 1) umumiy, kontekstual prinsipni: 2) shu soha doirasiga kiruvchi talqin usullarini: 3) muallif maqsadi va mulohazalarini hisobga olgan holda matnning tarixiy va ijtimoiy sharoitdagi hayoti,unda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar va ularning ko‘pchilik nusxalari talkinini qayd etish mumkin.
G‘arb adabiyotshunosligi usullari fandagi har qanday hodisaga detalli (unsurma-unsur, uzvma-uzv, bo‘lakma-bo‘lak) yondashuv xususiyati bilan ajralib turadi. Badiiy talqin yoki sharh usuli qadimdan Sharq adabiyotshunosligida ham mavjud bo‘lib, bu usul talqinda germenevtika qayd etgan barcha imkoniyatlarni nazarda tutgan holda umumiyroq fikr bildirish, umumiyroq xulosalar bayon etish bilan farqlanadi.
Germenevtikaning nazariy-metodologik imkoniyatlartni, ilmiy xulosalar chiqarishdagi asosiy tamoyillarini o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligiga tatbiq etish payti yetib keldi. Shu bois XX asr o‘zbek adabiyotshunosligidagi yangicha talqinlar 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarda maydonga keldi. Bu davrda chinakam san’at asarining turlicha bir-birini takrorlamaydigan talqinlari ham ko‘zga tashlanmokda. Xullas, o‘zbek adabiyotshunosligi, tanqidchiligi jahon miqyosiga chiqishi uchun jahon adabiyotshunosligidagi eng muhim tamoyillarni, nazariy qarashlar, usul va metodologiyalarni o‘zlashtirmog‘i lozim.
Adabiy tanqidning boshqa fanlar bilan munosabati. Adabiy tanqid tarixini badiiy ijod, so‘z san’ati tarixidan ajratib olib o‘rganish, tadqiq etish mumkin emas. Negaki, ular bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib xalqimizning ongu tafakkurini rivojlantirishga, ma’naviy kamolotini ta’minlashga safarbar etilgan. Ayni chog‘da ularning har biri takrorlanmas qiyofasi, uslubi, o‘ziga xos qonuniyatlariga ega bo‘lsa-da, bir-biridan ajralib turmog‘i kerak. Ularning hayotda, real voqeliqda o‘z o‘rni, mustaqil vazifalari, bir-birinikiga o‘xshamagan vositalari, qurollari bor.Binobarin, adabiy tanqid ilmiy muhokama va mushohadaga to‘yintirilgan so‘z san’ati hisoblanadi. Tanqidchi, N.Xudoyberganov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, "so‘z san’atining o‘ziga xos yaratuvchi, kashf etuvchi ijod sahifasi ekanligini hech kim inkor etmaydi, ammo adabiy tanqidchilikning mustaqil ijod turi ekanligi hamon shubha uyg‘otadiki, masalaga aniklik kiritish maqsadida uning tuzilishi, shakllanishi, rivojlanish jarayonini chuqur o‘rganish, tadqiq etish talab qilinadi. Ammo tarixga murojaat etish zarurati faqat shu bilan belgilanmaydi. Birinchidan, qaysi sohaning yoki shaxsning tarixi bo‘lmasin, uni buzib talqin etish, yo‘q narsani bor, aksincha, borini yo‘q deb ko‘rsatishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ikkinchidan, tarixni hozirgi kun nuqtai nazaridan o‘zgartirib, bugunning talabiga muvofiq baholash butunlay zararlidir. Uchinchidan, uni baholash, tadqiq etishda o‘sha davr taraqqiyotining asosiy xususiyatlari, tendensiyalaridan kelib chiqib, hozirgi zamonga mushtarak ijobiy hamda salbiy hodisalarni aniqlash, yaxshilarini qo‘llab-quvvatlab, ularni yanada mustahkamlash, rivojlantirish, yomonlarni fosh etib, ularning ravnaq topishiga chek qo‘yishga alohida e’tibor beriladi. Yana shunisi borki, har uchala holat bir-biriga tabiiy ravishda birlashib, ko‘shilib ketadi, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish yoxud ajratib tashlash mumkin emas"¹⁸.
Adabiy tanqidning o‘ziga xos ijod turi, fan sohasi ekanligini noyob va nodir iste’dodli tanqidchilar, ular yaratgan asarlar ham isbotlab turibdi. Bunga Alisher Navoiy, N.Gogol va V.Belinskiy ijodlari yetarli darajada misol bo‘la oladi.
Adabiyot, san’at hayotni, voqelikni badiiy o‘zlashtirishda o‘ziga xos obrazlilik vositalari bilan inson qalbi va aqliga ta’sir qilib, jamiyatning rivojlanishiga yordam beradi. Xuddi san’at singari adabiy tanqid ham shu vazifani bajarishi tufayli kishilik taraqqiyotiga va tafakkurining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatishi tabiiydir. Xuddi shu xususiyatining o‘ziyoq tanqidiy asarlarning san’at asari bo‘lmog‘ini taqozo etadi. Buning uchun san’at asari haqida fikr yurituvchi tanqidchining o‘zi san’atkor bo‘lmog‘i darkor. Biroq bukda adabiy tanqidchi qay darajada san’atkor bo‘lishi va qaysi shaklda muhokama yuritishi ayricha qimmatga ega. Hayotni badiiy o‘zlashtirish, uni obraz, kartinalarda aks ettirish san’atning vazifasi-ku! Tanqid san’at kabi hayotni badiiy tasvirlay olmas ekan, demak, u badiiylikdan, san’atlikdan mahrum bo‘lib qolmaydimi? Yuzaki qaraganda, bu mulohaza to‘g‘riga o‘xshaydi. Binobarin, L.Tolstoyning "Tanqidchilar san’atkor bo‘lishga hamma vaqt tirishuvchi, lekin san’atkor bo‘lishga ulgurmagan kishilardir" degan pichingi ham asossiz aytilmagandek tuyuladi.
Demak, tanqid bilan san’at, tanqidchi bilan san’atkor o‘rtasida qandaydir farqlar mavjud. Bu farqlar nimalardan iborat? Buyuk tanqidchi V.G.Belinskiy "har ikkisining mazmuni bir, farqi faqat shakldadir", -degan edi. Adabiy tanqid, birinchi navbatda. hayotni badiiy o‘zlashtirish qonuniyatlarini o‘rganuvchi, tadqiq qiluvchi fandir. U badiiy adabiyotga ijodiy jarayonning usul va tamoyillarini, o‘ziga xos qonun-qoidalariki o‘rganuvchi adabiyotshunoslik fanining bir bo‘lagidir.
Har qanday fanga xos asosiy xususiyat, ya’ni "o‘ziga tegishli" bo‘lgan hayot voqea - hodisalarini tadqiq qilish asnosida unga baho bermok. atroflicha asoslamoq va isbotlamoq adabiy tanqidga ham xosdir. Shunga ko‘ra adabiy tanqid muayyan adabiy hodisani tahlil qilar zkan, uning tahlilida izchil mantiq, asos va isbot birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Biroq adabiy tanqid tahlilida o‘ziga xos va mos vositalardan foydalanmasa, u o‘zining ijtimoiy vazifasini bajara olmaydi, yozuvchi uchun ham. o‘quvchi uchun ham tarbiya maktabi bo‘la olmaydi.
Hayot va uning mohiyatini tashkil etuvchi odamlar badiiy mjodiyotning ham, tanqidning ham asosidir. Shu sababli adabiyotni "hayot darsligi" deyishadi.
Adabiy tanqid o‘z mohiyati bilan falsafiydir. Tanqid shu ma’noda falsafiyki, uning ma’rifiy va g‘oyaviy, ijtimoiy va estetik vazifalari ma’lum darajada falsafa fanining vazifalari bilan mos tushadi. Lekin adabiy tanqid aniq ijtimoiy fan bo‘lgani tufayli o‘znning maxsus tadqiqot predmetiga va o‘ziga xos vazifalariga egadir. Xuddi shu xususiyati tufayli tanqid falsafadan ham, boshqa ijtimoiy fanlardan ham, adabiyotshunoslik fanining boshqa sohalaridan ham farqlanib turadi. Adabiy tanqid jamiyat badiiy taraqqiyotini ilmiy bilishning aniq ko‘rinishlaridandir. Shu tufayli falsafa va tanqid orasida o‘zaro munosabat ilmiy metodologiya va aniq adabiyotshunoslik fanlari orasida o‘zaro munosabat sifatida namoyon bo‘ladi. Shunday ekan, adabiy tanqidchilikning barcha tur, shakl va janrlari: 1) mantiqiy izchillik; 2) ilmiy yaxlitlik; 3) tanqidiy dalillanganlik; 4) tuzilish jihatdan tugallik va mukammallik kabi fazilatlarga ega bo‘lmog‘i shart. Agar bularning birortasi yetishmasa, tanqid o‘z vazifasini bajarolmaydi.
Tanqid estetika bilan chambarchas bog‘liq. Tanqid bilan estetikaning o‘zaro uzviy bog‘liqligi bu ikki fan vazifalarining o‘zaro mushtarak tomonlarida ko‘zga tashlanadi. Modomiki, tanqidning predmeti badiiy jarayonning aniq tamoyillari, aniq tomonlari va aniq asarlarini tahlil etishdan iborat ekan, uning vazifasi, umuman olganda. voqelikni estetik o‘zlashtirish va o‘zgartarishga xizmat qilishdir. Bu jihatdan estetika va tanqid bnr jonu bir tandir. Shu umumiy vazifasini bajarishda tanqid: birinchi tomondan, badiiy asar bilan voqelik; ikkinchi tomondan, fan bilan san’atkor; uchinchi tomondan, san’at bilan kitobxon; to‘rtinchi tomondan, san’atkor bilan kitobxon o‘rtasida munosabat o‘rnatadi. Bunda tanqid badiiy jarayon va badiiy asarniig ichki estetik tamoyillari, yo‘nalishlari va fazilatlarini tadqiq qilish asnosida o‘z maqsadiga erishadi.
Tanqidchilik hozirgi kunda tadqiqotchilik sohasi kabi analitik harakterga ega. U jiddiy adabiy-tarixiy, retrospektiv va nazariy umumlashmalar chiqarishdan tashqari, tarix, falsafa, sotsiologiya kabi bir-biriga yakin fanlar bilan aloqani kuchaytirdi. N.G.Chernishevskiy esa badiiy tanqidni yana ham aniqroq ta’riflab, tanqidning o‘ziga munosib va jiddiy vazifalaridan biri bo‘sh asarlarni ta’qiblash va asarlarning soxta mazmun tufayli ichki nomuvofiqligi va hech nimaga arzimasligini, imkon qadar fosh etishdan iborat ekanligini ta’kidlagan edi.
Hozirgi zamon estetikasi uch tarkibiy qismdan tarkib topadi: 1) estetika tarixi; 2) estetik nazariya; 3) estetik tanqid.
Estetik tanqid misolida estetika va badiiy tanqid bir-biriga juda yaqinlashib, ba’zi jihatlardan hatto o‘zaro uyg‘unlashib ketadi. Zero, estetik tanqid quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi: a) estetikaga oid ilmiy adabiyotlar tanqidi; b) adabiyot va san’at asarlarini estetikaning mushtarak qonun-qoidalariga asoslangan tanqidi; v) hozirgi g‘arb estetikasi, san’ati va adabiyotini tanqid; g) tanqidni tanqid, ya’ni adabiy tanqidga doir ilmiy ishlarni estetikaning umumiy qonun-qoidalariga asoslangan tanqidi. Tanqidni tanqidda estetika va adabiy tanqid bir-biriga o‘zaro singib, bir-biriga bevosita ta’sir etib, ajib bir hamjihatlik kasb etadi. Chunonchi, estetika va badiiy tanqid estetik tarbiyani amalga oshirish nuqtai nazaridan deyarli bir xil maqsad uchun kurashadi, u ham bo‘lsa, kitobxonni estetik tarbiyalashni ko‘zlaydi.
Estetik bilishning umumiy estetik va xususiy adabiy-badiiy muammolarini, ya’ni estetika, adabiyotshunoslik va badiiy tanqidning mushtarak nazariy va aniq badiiy muammolarini o‘zaro taqozodorlikda va jamuljam dialektik birlikda olib tadqiq etish davr talabidir.
G‘arb adabiyotshunosligi, tanqidchiligidagi hozirgi strukturalizm o‘zining ilmiy usul (metod)larini ishlab chiqishda hozirgi tilshunoslik, ruhshunoslik, antropologiya, kibernetika, matematika, axborotlar nazariyasi, statistika, kimyo va fizika fanlari yutuqlariga tayanadi. Bunda G‘arb olimlari adabiyotshunosliqda aksariyat hollarda bilishning statistika, tilshunoslik va biologiyaga xos ilmiy shakllari va usullarinigina e’tirof etadilar, badiiy tadqiqotda anatomiyalashtirish va alohida atomlarning mikrodunyosini tahlil etish tamoyilini yoqlab chiqadilar. Strukturalizmning bu tamoyili estetik ijodning ichki dialektik butunligi va ijtimoiy estetik o‘ziga xosligi nuqtai nazaridan, umumiylikning xususiylikdan mohiyat e’tibori bilan farklanishi va badiii jarayonning jonliligi nuqtai nazaridan kerakli tamoyildir. Ammo buni shu paytgacha sho‘rolar zamonida hukmronlik kilgan markscha-lenincha estetika tarafdorlari tan olmadilar.
O‘z-o‘zidan ayoiki, bugungi kunda bu fikrlar nainki eskirdi, hatto yaroqsiz bo‘lib qoldi. Avvalo mazkur fikrning o‘zi ziddiyatli: quruq shakl mazmunsiz bo‘lsa - qanday qilib jahon miqyosiga chiqarkan? Shuning o‘ziyoq garb estetikasining ilg‘orlab ketganligini yaqqol tasdiqlaydi.
Tanqid kitobxonlar qarshisida shu jihatdan, ayniqsa, mas’ulki, u san’at va adabiyot "iste’molchisi"ning, ya’ni retsipiyentining estetik talablari va estetik mohiyatlari darajasini chuqur va atroflicha o‘rganib, ularni estetik tarbiyalash to‘g‘risida qayg‘urishi lozim.
V.G.Belinskiy tanqid filosofiya, tarix, estetika, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi, psixologiya, pedagogika, logika kabi o‘ndan ortiq fanlardan naf olgan; tanqidda faqat ijtimoiy fanlargina emas, balki tabiiy fanlar ham qatnashishi mumkin deb hisoblaydi. U "og‘machi va hayiquvchi tanqidga hech qanday mubolag‘a va sukunatni bilmovchi, haqiqatga nisbatan cheksiz bo‘lgan muhabbat"ni qarshi qo‘yadi. Haqiqatan ham Belinskiyning ijodiy dahosi o‘zida ijtimoiy pafos va falsafiy tafakkurni, estetik his va adabiy talant, ilmiy umumlashtirish va poetik fantaziyani birlashtira olganligini ko‘ramiz.
Shuni ham unutmaslik lozimki, mavzu, qiziqish taqozosiga ko‘ra, ba’zi maqola yoki ba’zi tanqidchi ijodida tarixchilikka, ba’zisida sotsiologiyaga moyillik kuchliroq bo‘ladi.
Demak, tanqid sintetik (yig‘ma)likda kinoga o‘xshaydi: kino rassomlik, badiiy adabiyot, muzika, fotografiya, vokal san’ati, teatr va boshqalardan foydalangani kabi, tanqid ham sotsiologiya, adabiyot, filosofiya, tarix, iqtisod, psixodogiyadan naf oladi.
Harakatdagi estetika sifatyda e’tirof etilgan tanqid estetika xazinasini boyitish uchun katta material berishi mumkin.
Ma’lumki, predmetning nazariyasisiz uning tarixi bo‘lmagani kabi predmetning tarixisiz uning nazariyasi ham bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun tanqid tarixini o‘rganish zaruriyati kelib chiqadi. Bu tabiiy holdir, albatta.
Adabiy tanqid tarixining g‘oyaviy-estetik vazifasi, albatta, tanqidning har qanday tarixiy sharoitda o‘ynagan rolini, tutgan o‘rnini. uning nzlanishlari va topilmalarini aniq baholab berishdan iborat. Bulardan hozirgi zamon adabiy-badiiy jarayoni, uning asosiy tamoyillari, yo‘nalish va qonuniyatlarigika adabiy tanqidning tahlil va tadqiq predmetiga aylanadi. Badiiy tanqid voqelikni ma’naviy o‘zlashtirishning badiiy tafakkur jarayonini ilmiy bilishning o‘ziga xos ko‘rinishi hisoblanadi.
Adabiy tanqidning ijtimoiy-axloqiy vazifasi yuksak san’at uchun kurash olib borish va shuning vositasida komil insonni tarbiyalashga xizmat etishdan iborat.
Adabiy tanqidning maqsadi badiiy ijodning hamma masalalarini jamiyatning hayoti, uning moddiy va ma’naviy boyliklarini yaratish yo‘lidagi kurash bilan bog‘lab o‘rganish va tushuntirishdan iborat.
Adabiy tanqid tarixi fani o‘z oldiga quyidagi maqsadlarni qo‘yadi: adabiy tanqid tarixini o‘rganish, eng muhimi, uni tadqiq etish niyatida bu tarixni ilmiy-estetik jihatdan o‘rganish va umumlashtirish, uning barcha tomonlarini hech bir o‘zgarishsiz nazardan o‘tkazish asnosida, qaysi nuqtalari bugungi taraqqiyotga qanday ta’sir ko‘rsatishini, qaysi jihatlarini rivojlantirish, boyitish va mustahkamlash, ilmiy-estetik tafakkur, adabiy tahlilu talqin tarixini, hozirgi ahvolini, kelajagini ko‘rsatishga asqotishini yoritish. Zero, Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek: "Bizning maqsadimiz bir necha avlod mehnati bilan yaratilgan narsalarni yo‘qotmaslik, ularning eng yaxshilarini saqlab qolish, demokratik me’yorlarga, milliy manfaatlarimizga, mustaqilligimizga mos kelmaydiganlarini qayta tashkil etishdan, mazkur tuzilmalarni yangi mazmun bilan boyitishdan iboratdir"¹⁹.
Adabiyot hayotdagi, jamiyatdagi real voqelikni, insonning hayotini badiiy aks ettirishi va uning barkamol yetuk obrazini yaratishi lozim bo‘lsa, komil tanqidning vazifasi hayotning voqea-hodisalarini, kishilar hayotini yozuvchi qanchalik keng va chuqur aks ettirgan yo ettira olmaganini, bordi-yu bu yetarli darajada keng va chuqur aks ettirilmagan bo‘lsa, buning tub sabablariii ko‘rsatishi shart. Adabiy tanqidning vazifasi va tabiatidan kelib chiquvchi bu talab tanqidchini-da hayotni chuqur bilishga da’vat etadi.