O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

Mavzu yuzasidan savollar 
1.Xayol turlari va xususiyatalri. 
2.Xayollarda analitik-sintetik faoliyat. 
3.Shirin xayollar va fantaziya. 
4. Xayol jarayonning fiziologik asoslari. 
Tayanch iboralar 
Passiv, aktiv, ijodiy, orzu, tush, fantaziya, agglyutinatsiya, giperbolizatsiya 
 
12 Mavzu: Diqqat. 
Reja: 
     1.Diqqat tushunchasi va mohiyati 
2. Diqqatning asosiy turlari va xususiyatlari 
3.Diqqatning nerv fiziologik  mexanizmlari 
4. Diqqatning  pedagogik psixologiyada o`rganilishi  
 
 
Diqkat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga 
oshirishning, ularning samaradorligini ta’minlovchi muhim shartlardan-biridir. 
Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq 
muddatli, mas’uliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar 
va talablar qo`yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, 
dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil 
sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, 
insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir bo`ladi 
  Psixologiya fanida dikqatga har xil ta’rif beriladi, uni yori-tishda psixologlar 
turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Dikkat deb ongni bir nuqtaga to`plab, 
muayyan bir ob’ektga aktiv  qaratilishiga aytiladi. Faoliyatimiz jarayonida idrok 
va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir xodisa, o`zimiz qilgan ishimiz, o`y 
va fikrlarimiz diqqatning ob’ekti bo`la oladi.  
F. Dobrinin,  F. N. Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaridan diqqatning 
vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to`planishi ong doirasining torayishini 
bildiradi, go`yoki ong doirasi bir muncha tig`izlanadi. Bunday torayish va 
tigizlanish natijasida ong doirasi yanada yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, 
tig`izlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi deb nomlanadi. Xuddi shu 
markazga tushgan idrok qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o`y va fikrlar 
to`la, yorqin va anik ifodalanadi. Jahon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz 
ravishda, muayyan darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, 
ongning biron bir ob’ektga o`ynalishining kuchayishi va ma’lum vaqt davomida 
 
114

---

diqqat yo`naltirilgan narsaga ongning faol qaratilishini regulirovka qilib turadi 
hamda mazkur holatning saklanishini ta’minlaydi. 
Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur, 
xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik 
jarayonlarda qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga ta’sir etadi. Shu 
boisdan dikqat qaratilgan  ob’ektlar ong to`plangan nuqtasida aniq, yaqqol aks 
ettiriladi. Demak, diqqat-aqliy jarayonlarning sifati, mahsuldorligi va 
samaradorligini ta’minlovchi insonning ichki aktivligidan iboratdir. Shuningdek, 
u har kanday inson faoliyatining zaruriy shartidir. 
Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlovchanlik va 
yo`nalganlik bilan xarakterlanadi. Shu boisdan inson atrof-muhitning ko`plab 
qo`zg`atuvchilari, ta’sirlari orasidan alohida nimanidir idrok etadi, faraz qiladi, 
allaqaysi narsa to`g`risidagina mulohaza yuritadi, xolos. Ongning bu xossasi 
diqqat xususiyati bilan bog`liq ravishda namoyon bo`ladi. Diqqat bilish 
jarayonlari singari o`zining alohida mazmuniga, muayyan mahsuliga ega emas, 
shuning uchun u barcha jarayonlarning jo`shqinligi, ildamligini ta’minlaydi. 
Demak, diqkat individning hissiy, aqliy yoki hara-katlantiruvchi faolligi 
darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo`naltirilganligi va 
biror narsaga qaratilganligidir.  
Berilgan ta’rifga binoan, ushbu yo`naltirilganlish sub’ektning ehtiyojlariga, 
uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan ob’ektlarning 
tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda va ajratishda vujudga keladi. 
Diqqatning muayyan ob’ektlarga  ayni paytda boshqa jismlardan chalg`ishni yoki 
ularning vaqtincha (muvakqat) inkor etilishini talab qiladi. Ana shu omillarga 
ko`ra, aks ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, mulohazalar faoliyat 
yakunlangunga qadar, qo`yilgan maqsadga erishguncha ongda sakdanadi. Ana 
shu yo`sinda diqqat faolashganini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning 
uchun ko`pgina psixologlar  diqqatni yuksak turini bilish jarayonlari, kishining 
xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega ekanligini ta’kidlaydilar. 
Diqqatning biror ob’ektga yo`nalishiga ko`ra sensor, aqliy, harakatlantiruvchi  
shakllariga ajratish mumkin. 
Dikqat muayyan ob’ektga to`planishi ko`p jihatdan insonning his-tuyg`usi, 
irodaviy sifati, qiziqishi kabilarga bog`liqdir. 
His-tuyg`ular va emotsional holatlar diqqatning ob’ekti bilan uzviy 
bog`langandagina uning uchun ijobiy axamiyat kasb etadi. His-tuyg`ular, 
emotsional holatlar qanchalik kuchli va ko`tarinki tarzda namoyon bo`lsa, 
demak, diqqat ham shunchalik ob’ektga mustahkam qaratiladi. Hislar, 
emotsiyalar diqqatning ham ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini zo`raytiradi. 
Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada 
yangi bilimlar ma’lumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat ham 
takomillashadi. Yangilikni payqash hissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi, 
shu bilan birga, diqqatning ob’ektga uzoqroq to`planishini ta’minlaydi. 
Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, 
tanlovchanligiga ijobiy ta’sir etadi. Stress, affekt singari emotsioial holatlar 
diqqatga salbiy ta’sir etib, uning tashqi ta’sirlariga beriluvchan, kuchsiz qilib 
 
115

---

qo`yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg`iydi, bo`linadi, parishonlik 
namoyon bo`ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi. 
Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, ko`pincha irodaviy deb nomlanadi. 
Ixtiyorsiz diqqat faoliyatda qatnashsa, u ham irodaning zo`ri bilan yo`naltirilgan 
ob’ektda to`planib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok 
qilishi ko`p jihatdan kishining maqsadiga intilishi, ishchanlik qobiliyati, 
psixologik tayyorligiga bog`liq. Shu boisdan diqqatning kuchi, barqarorligi, 
mustahkamligi ildamligi odamning muayyan faoliyatini bajarishga moyilligi, 
shayligi bilan o`lchanadi.  
Har qanday faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga 
keladi va ular kishidan irodaviy zo`r berishni talab qiladi. Faoliyatni bajarishdagi 
nuqsonlarning namoyon bo`lishi diqqatni to`plashdagi qiyinchiliklarning oqibati 
bo`lib hisoblanadi. 
Diqqatiing ob’ektga to`planishi, mustahkamlanishi odamning qiziqishlariga 
bog`liqdir. Hatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishnning 
ishtiyoqi va qiziqishi katta ahamiyatga egadir. Odatda faoliyatga qiziqish 
bevosita va bilvosita shaklda namoyon    bo`ladi.    Bevosita   qiziqish    faoliyat   
jarayoniga,    xatti-harakatlarning o`ziga, ish uslublariga qaratilgan qiziqishdan 
iboratdir. Bilvosita qizikish esa, faoliyatnmng maqsadga, uning natijasiga 
yo`naltirilgan qiziqishdir. Ixtiyoriy. irodaviy diqqat bilvosita kiziqish bilan 
aloqadordir.  
Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi o`zining 
yo`nalishiga ko`ra tashqi va ichki bo`lishi mumkin. Agar diqqatning manbai 
ongimizdan tashqarida bo`lsa tashqi deb ataladi. Masalan, shofer, tikuvchi, 
muharrir kabilarning faoliyatida sodir bo`ladigan diqqat tashqi diqqatdir. Tashqi 
diqqat faqat idrok qilish jarayonidagina namoyon bo`lmasdan, balki fikr 
yuritilayotgan narsalarga qam qaratiladi. Jumladan, ixtirochining o`zi yaratgan 
narsasini tasavvur qilishi, rassomning obrazlarni kashf qilish jarayoni, 
muhandisning to`g`on qurilishini ko`z o`ngiga keltirish bilan bog`liq holatlar 
bunga misol bo`la oladi. Inson ongining o`zida sodir bo`layotgan o`z 
hissiyotlarini, fikrlarini, orzu istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki diqqat 
yuzaga keladi. Diqqatning har ikkala ko`rinishi ham faoliyatning muvaffaqiyatli 
yakunlanishiga munosib hissa qo`shish imkoniyatiga egadir.  
  Diqqatning qo`lami-bir davrning o`zida diqqat tomonidai qamrab olinishi 
mumkin bo`lgan ob’ektlarning mikdori. 
  Diqqatning   ko`chuvchanligi-faoliyat   jarayonida   diqqatni ongli   
ravishda   bir   ob’ektdan   ikkinchi   ob’ektga   ko`chiriliish. Diqkatning  
ko`chuvchanligi   har   qanday   faoliyatda,   ayniqsa  pulm boshqaruvida alohida 
ahamiyatga egadir.  
 Diqkatning 
taqsimlanishi-diqqatning bir vaktning o`zida bir qancha 
ob’ektlarga karatilishidan iborat xususiyati. Diqqatnit taqsimlanishi   murakkab   
faoliyat   jarayonini   amalga   oshirshida alohida ahamiyatga egadir. Masalan: 
shoferning, o`qituvchining ish jarayonidagi diqqati taqsimlangan diqqatdir. 
  Diqqatning   barqarorligi-diqqatning  o`z   ob’ektiga  kuchli yo`naltirilishi 
va faol to`planishidan iborat ijobiy xususiyati. 
 
116

---

 Parishonlik-diqqatni ma’lum bir ob’ektga qarata olmaganlikdan iborat 
salbiy xususiyat. Parishonlik vaqtincha holat bo`lishi ham, shaxsning nisbatan 
barqaror xislati bo`lishi ham mumkkn. Parishonlikning ikki turi mavjud bo`lib, 
biri diqqatni umuman narsaga qarata olmaslik bo`lsa, ikkinchisi diqqatning 
muayyan ob’ekt ustiga kuchli to`plantirib, boshqa narsalarga qaratilmasligidir. 
Parishonlik psixopatologik sabablarga ko`ra kelib chiqishi ham mumkin. 
 Ixtiyoriy diqqat-ongning oldindan belgilangan maqsadga  muvofiq irodaviy 
va asabiy faollik ko`rsatgan holda muayyan ob’ektga yo`nalishi va unga 
to`planishdan iborat diqqat turi. 
 Ixtiyoriydan keyingi diqqat-diqqatning muayyai ob’ekt avvalo ixtiyoriy 
ravishda qaratilib, so`nra uning ahamiyati tushunilgan   sari   o`z-o`zidan   
qaratilib   boriladigan diqqat turi.  
 
Diqqat chalg`ishi-ma’lum bir faoliyat jarayonida diqqatning bir 
ob’ektdan boshqa bir ob’ektga ixtiyorsiz ravishda o`tib turishidan iborat salbiy 
xususiyati. 
 
Diqqatning hajmi-diqqatning bir vaqtning o`zida qamrab olishi mumkin 
bo`lgan mustaqil ob’ektlar mikdori bilan belgilana-digan xususiyati. Diqqatning 
hajmi eksperimental sharoitda 2-6 mustakil    ob’ektga   tengdir.    Diqqatning   
ob’ektlari    o`rtasida qanchalik yaqin bog`lanishlar mavjud bo`lsa, uning hajmi 
shunchalik keng bo`ladi va aksincha. Diqqat ob’ekti-ongimiz atrofdagilardan 
ajratib olgan holda yo`naltirilgan va faol to`plangan narsa yoki hodisa. Diqqat 
ob’ekti faqat ob’ektiv narsalar emas, balki sub’ektiv hodisalar, o`z his-
tuyg`ularimiz, fikrlarimiz, xayol yoki xotira tasavvurlarimiz va boshqa shu 
kabilar ham bo`lishi mumkin. 
 
Ixtiyorsiz   diqqat-ongimizning   oldindan   belgilangan maqsadsiz 
ravishda muayyan ob’ektga yo`naltirilishi va unga to`pla- nishidan iborat diqqat 
turi. Ixtiyorsiz diqqat ob’ektlari narsa va hodisalarning    odatdan    tashqari    
holati,    belgisi,    sifati    va boshqalardir 
Diqqatning o`zgarib turishi-idrok, xotira, tasavvur yoki tafakkur jarayonida 
diqqatning ma’lum vakt ichida dam kuchayib, dam susayib turishdan iborat 
qonuniyat; diqqat ba’zan minutiga 25-30 marta ham o`zgaradi. Diqqatning 
o`rtacha o`zgarish-tebranish chastotasi 2-3 sekundga tengdir. 
   
Ichki diqqat-ongimizning o`z sub’ekgiv taassurotlarimiz, his-
tuygularimiz va intilishlarimizga qaratilishidan iborat dikqat turi. 
 
Tashqi diqqat- opgpmizning ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarga, 
ularning ayrim belgi va xususiyatlariga yo`naltirilish, ularda faol to`planadigan 
diqqat turi. 
Diqqatning fiziologik asoslarini tushuntirib berishda buyuk rus fiziologlari I. 
P. Pavlov va A. A. Uxtomskiylarning olib borgan ilmiy kashfiyotlari muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Diqqatning fiziologik asosini tushunib yetishda A. A. Uxtom-skiyning 
ilmiy ishlari katta ahamiyatga egadir. Muallif diqqatning fiziologik 
mexanizmlari to`g`risida tadqiqot o`taazib dominanta printsipini kashf kiladi. A. 
A. Uxtomskiyning nuqtai nazaricha, miya po`stida qo`zg`alishning ustun va 
hukmronlik qiluvchi markaz xukm suradi. Dominantning  hukmronlik 
 
 
117

---

xususiyati  bundan  iboratki, ko`zg`alishning yangi vujudga kelayotga 
markazlarining faoliyatini cheklash bilan qanoat hosil qilmasdan. balki zaif 
qo`zg`atuvchilarni o`ziga tortadi va ana shu yo`l bilan ularning hisobiga 
kuchayadi. muayyan darajada ustunlikka erishadi.  
Shunday qilib, diqqatning fiziologik asoslari to`g`risida mulohaza 
yuritilganda fan olamida ikkita ta’limotning mohiyatiga to`xtaladi. Ushbu 
ta’limotlarping birinchisi (I. P. Pavlov qalamiga mansub) diqqatning fiziologik 
asosi ko`zg`alish jarayonining bosh miya yarim sharlar qobig`ining ayrim 
uchastkalarida to`planishi natijasida optimal ko`zg`alish o`chog`ining hosil 
bo`lishi va ayni vaqtda manfiy induktsiya qonuniga binoan miya kobig`idagi 
boshqa nerv markazlarining ma’lum darajadagi tormozlanishidir.  Ikkinchisi  esa             
A.A Uxtomskiyning dominanta nazariyasining talqinidan iboratdir. Chunki 
dominanta muayyan nerv uchastkasidagi kuchli qo`zg`aluvchanlik qobiliyatiga 
ega bo`lgan qo`zg`alish markazidir. Dominanta mavjudligida undan boshqa nerv 
markazlari tormozlangan bo`ladi. U markaziy nerv tizimiga kelgan har qanday 
ko`zg`olish, impul
ь
slarni qabul qilib, ularga tegishli javob qaytaradida, shu 
tariqa boshqa markaz-larni tormozlash evaziga o`z faoliyatini yana kuchaytiradi. 
Psixologiya fanining aksariyat manbalarida diqkat deb psixik faoliyatning   
yo`naltirilishi   va   shaxs   uchun   ma’lum   darajada ahamiyatga ega bo`lgan 
ob’ektning ustida to`planishi tushuniladi. Diqqat shunday muhim bir psixik 
jarayonki, u insonning jamiki faoliyatlarida bevosita ishtirok etadi va ularning 
muvaffaqiyatli yakunlanishini ta’minlaydi. I. P. Pavlovning oliy nerv faoliyati 
haqidagi ta’limoti, A. A. Uxtomskiy  surgan dominantlik, printsipi va ularning 
zamondoshlari tadqikotlari diqqatning fiziologik asoslari va mexanizmlarini 
ilmiy nuqtai nazardan tushuntirish imkonini yaratdi. 
Diqqat bilish jarayonlarini (sezgi, idrok. tasavvur, xotira, tafakkur, xayolva 
boshqalarni) vujudga kelish, rivojlanish va tako-millashishning zaruriy shartidnr. 
Bilish jarayonlarining birligi, barqarorligi. o`zaro ularning uyg`unligi, 
samaradorligi, mazmundor-ligi va tizimliligi bevosita diqqatga bog`liqdir. 
Insonning har bir bilish jarayoni faqat diqqat yordamidagina ro`yobga chiqa 
oladi (lekin qiziqish va irodaviy aktni e’tibordan chetda qoldirmaslik shart). 
Agarda diqqat passiv (faolsiz) qo`zgatuvchilar yordamida vujudga kelsa, u 
takdirda bilish jarayoni mahsuldorligi keskin kamayadi, hatto tormozlanishi ham 
mumkin. Diqqat kuchsiz, beqaror, ob’ektga to`planishi zaif bo`lsa, kishining 
diqqati uzoq vaqt muayyan vazifani bajarishga ongli ravishda yo`naltirilgan 
taqdirdagina biliig jarayoni maqsadga muvofiq amalga oshadi. 
Ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalar, sub’ektiv ruhiy kechinmalar, 
muayyan taassurotlar, insonning xulqi, faoliyati diqqatning ob’ekti bo`lib 
hisoblanadi. Diqqat jarayonida ongning voqelikka nisbatan tanlab munosabatda 
bo`lishi to`planish, qaratilish, yo`naltirish, mustahkamlanish xususiyati namoyon 
bo`ladi. Odamnin biron-bir ob’ektga e’tiborini yo`naltirar ekan, u ongida faqat 
xuddi shu ob
ь
ektning o`zinigina aks ettirib qolmasdan, balki ayni bir davrda 
ko`rilgan narsalar va hodisalarni ong doirasidan chetda qoldirmaydi. Diqqatning 
qo`lami kanchalik keng doiraga yoyilsa, demak, u tanlangan ob’ektning mikdori 
shunchalik ko`p bo`ladi. 
 
118

---

 Diqqat qaratilgan tashqi ifodaga ega bo`lgan ob’ektni sezish, idrok qilish. 
A. N. Leont
ь
ev mulohazasiga ko`ra, bu orientir faoliyati emas, chunki 
ob’ektning paydo bo`lishi bilan diqqat ham namoyon bo`ladi, ob’ekt yo`q 
bo`lsa, demak diqqat ham bo`lmaydi, deb ta’kidlaydi. P. YA. Gal
ь
perin esa, 
ob’sktning paydo bo`lishi bilan dikqat yuzaga keladi. Ob’ekt yo`kolganidan 
keyin esa psixik qism bo`lgan tekshirish, nazorat qilish jarayoni boshlanadi. 
Demak, diqqat ongning bir ob’ektga yo`naltirilishi va ongli holatni nazorat 
qiluvchi jarayondan iboratdir. 
Shunga o`xshash g`oya L. S. Vigotskiyning dastlabki tadqiqotlarida 
ham ko`zga tashlanadi. L. S. Vigotskiy diqqat bilan aloqador bo`lgan ikkita 
ustanovka turini ajratib ko`rsatadi: Sensor usganovka-tayyorgarlikda 
idrokning ustunligi qobiliyati. Motor ustanovka tayyorgarlikda harakatning 
ustunligi qobiliyati. 
P. P. Blonskiynipg mulohazasicha, diqqatning asosida kishining ijtimoiy 
qiziqishlari yotadi. Psixologlar orasida diqqatni tushuntirishda turli qarashlar, 
nazariyalar vujudga keladi, vaholanki  P. P. Blonskiy dikkat bilan qo`rquv, 
vahimani bir narsa deb qaradi. Qo`rquv-bu diqqatning intensivroq namoyon 
bo`lishi, ya’ni maksimal darajada aks etishi deb tushuntiradi. Bu yerda psixik 
faoliyatning ma’nosi butunlay yo`qotib ko`rsatilgan tuyuladi va diqqat biologik 
nuqtai nazardan qaralganga o`xshab ketadi. Biologik pozitsiyada diqkat bosh 
miya yarim sharlari faoliyati bilan emas, balki vegetativ nerv tizimi bilan 
bog`liqlikda tushuntiriladi. 
Ulug` rus pedagogi K. D. Ushinskiy ishlarida diqqat to`g`risida juda ko`p  
fikrlar aytilgan. Uning fikricha, diqqat ruhiy hayotimizning shunday yagona 
eshigidirki, ongimizga kiradigan narsalarning barchasi shu eshik orqali o`tib 
kiradi. Diqqat ob’ektni to`la va aniq idrok qilish qobiliyatiga ega. Ziyraklikning 
qator sabablariga oldin idrok qilingan ob’ekt izlarining ahamiyatidan tashqari, 
Ushinskiy «ta’sirotning kuchi va to`plangan aktlarni boshqara olishni 
ko`rsatadi. Bolaning rivojlanishi uning diqqatini to`g`ri yo`naltira bilishdaligini 
muallif ta’kidlaydi. Diqqatning to`laligi, barqarorligini ta’minlovchi to`planishning 
psixologik mexanizmlarini muhokama qilish ham Ushinskiyning asarlarida uch-
raydi. U diqqatning asosiy omili irodaviy boshqarish deb hisoblaydi. Shuning 
uchun diqqatni maqsadga yo`naltirib boshqara olish qiyin va murakkab 
jarayondir. K. D. Ushinskiyning ko`rsatishicha, kishi o`z hissiyotlarini diqqat 
orqali boshqaradi, bunda u ixtiyoriy yo`naltiriladi. Muallif diqqat turlarini 
ixtiyorsiz yoki passiv, ixtiyoriy yoki aktiv kabilarga ajratadi. Uningcha, ixtiyoriy 
diqqat bizning tomonimizdan zo`r berish orqali o`ziga predmet tanlaydi 
Ixtiyoriy diqqatni ob’ektivlashtirish aktiv xarakteridan biridir. 
K D. Ushinskiyning aytishicha, ixtiyorsiz diqqat tashqi va ichki sabablarga 
ko`ra hosil bo`ladi. Tashqi sabablar, ko`zg`atuvchining kuchiga, organizmning 
ayni vaqtdagi holatiga bog`liq. Passiv diqqatning ichki sabablari bizning 
sezgilarimiz izlarini bog`lanishidir. Idrok qilingan ob’ektning yangiliklar 
bosqichini diqqatning istovchi omili ekanligini muallif farqlaydi. Diqqat 
qaratilayotgan ob’ekt ma’lum o`lchovda bo`lishi kerak. 
Diqqatning psixologik tahlilini K. D. Ushinskiy tarbiya mu-ammosi bilan 
 
119

---

bogladi. Diqqatni boshqara bilishni aqliy rivojlanish va amaliy faoliyat uchun 
asosiy omil deb hisobladi. Diqqatning maqsadga muvofiq boshqarish-idrok hilish 
paytida va asosiy ishdan tashqaridagilarga chalg`imaslik tushuniladi. 
Tarbiyachilarning vazifasi bolalarning aktiv diqqatini to`g`ri yo`nalishda ko`rish 
va ularning diqqatini o`zlari boshqarishga o`rgatishdan iboratdir 
K. D. Ushinskiy tomonidan yechilgan muammolar, o`tkazilgan tekshirishlar 
shuni ko`rsatib turibdiki, u ongni to`planish qobiliyatini diqqat bilan tushundi, 
u diqqatni o`rganishda shaxs psixologiyasidan kelib chikdi. 
L. S. Vigotskiy psixik funktsiyalar rivojlanishini o`rgana borib shular ichiga 
ixtiyoriy dikkatni  ham kiritadi. Uning fikricha, bola diqkatining tarixi-bu bola 
xulqining paydo bo`lish tarixidir. L S Vigotskiy ishlarining xarakterli tomoni kishi 
psixikasini tushunishda tarixiy va genetik yondashuvdir. Buni u diqqatni o`rganishga 
ham tatbiq qilgan va diqkatning rivojlanishini ko`rsata olgan  dakqat rivojlanishining 
ikkita yo`nalishini ko`rsatadi. 
1. Diqqatning natural 
 
rivojlanishi. Bunda muallif umumorganik rivojlanishini 
tushuntiradi, ya’ni markaziy nerv tizimi orqali  strukturaviy va funktsional 
jihatdan o`sishini ko`rsatadi. Bu rivojlanish butun hayot davomida bo`ladi, 
ammo bunda «sekinlashgan» va «bir oz pasaytirilgan» ko`rinishlar mavjud. 
2. Dikqatning madaniy rivojlanishi. Bunda ixtiyoriy diqqatni namoyon 
bo`lish xususiyati madaniy kontseptsiya bilan bog`liq deb tushuntiriladi. Katta 
yoshdagi odamlar diqqatning psixologik msxanizmi haqida gapirib, tashqi 
operatsiya, organizmning xulqini ichki operatsiyasiga aylanadi, deydi. 
Madaniy rivojlanish bola tashqi muhit bilan aloqa kila boshlagandan o`sa 
boshlaydi. 
L. S. Vigotskiyning  yutug`i shundan iboratki, u diqqat muammosini 
o`rganishda ijtimoiy va genetik nuqtai nazardan yondashdi. Ixtiyoriy diqqatni 
tashqi stimullar vositasida nutq funktsiyasini yo`naltirish deb tushuntira oldi. 
A. N. Leont
ь
ev bolalarda diqqat formalarini tahlil qilib, 3 ta bosqich 
mavjud ekanligin ko`rsatadi: 
1.  Natural bevosita, to`g`ridan-to`g`ri aktlardan iborat. 
Bunda to`planish ixtiyorsiz namoyon bo`lib, asosan maktabgacha bo`lgan 
bolalarda vujudga keladi. Ya’ni bu bolalar o`z xulq-atvorlarini o`zlari 
boshqara boshlaydilar. 
2.
 
Tashqi belgining ahamiyatini egallash, tushuna bilishlar turadi. Bu 
bosqich boshlang`ich ta’limda asosiy rol
ь
 o`ynaydi. 
3.
 
Tashqi  taassurotlarning ichki ta’sirlariga aylanish jarayoni bilan bog`liq 
bo`lib, bu asosan katta yoshdagi kishilarda bo`ladi. 
Uzok vaqt A. N. Leont
ь
ev maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini 
tekshiradi. Chunonchi idrok bilan diqqat aloqasini o`rgandi. Diqqat hodisasi 
shunday hodisaki, u idrokning qanday kechishi bilan belgilanadi,   deb   
tushuntiradi.      A.      N.      Leont
ь
ev   keyingi   ishlarini o`quvchilar diqqatini 
rivojlantirish va ularda idrokni boshqarish, ko`rish, eshitish, qo`yilgan 
topshiriqni tushunish kabilarni egallash muhim rol
ь
 o`ynashini ko`rsatdi. 
 Dikqat 
muammosini 
tadqiq 
qilish I. V. Straxov asarlarida o`z aksini topgan. 
Quyida ularni asosiy mohiyatiga to`xtalib o`tamiz.  
 
120

---

Uning fikricha  kishi diqqati kelib chiqishiga va ishlash uslubiga ko`ra, 
ijtimoiy tabiatga ega. U kishilarning mehnat faoliyatiga sabab bo`ladi va mehnat 
jarayonining asosiy psixologik komponentlardan biri bo`lib sanaladi. Diqqatning 
muhim belgisi faoliyat jarayonida va atrofdagilar bilan aloqada kishi 
psixikasining to`planishidir. Psixologiyada o`rganilgan diqqatning xususiyatlari-
to`planishi har bir sifatlarda va rivojlanishda aks etishidir. 
Qator munosabatlarda to`planish ikki xil xarakterda bo`ladi: u predmet va 
hodisalarga tanlab yo`naltiriladi, ya’ni diqkat ob’ektini ongli ajratish, bu vaqtda 
boshqa ko`p ob’ektlardan chalg`ish vositasi bilan aktlar tizimini tashkil qiladi, 
to`planish mehnat predmetiga yo`naltiriladi, lekin uning jarayoni ham dikqat 
ob’ekti hisoblanadi. To`planish faoliyat ob’ektiga va u bilan harakatga 
yo`naltiriladi. 
Diqqat psixikaning alohida tomoii va shakli hisoblanmaydi va qandaydir 
bironta funktsiyani bajarishga ko`chmaydi. Maqsadga yo`nalgan, intensiv-psixik 
faoliyatning strukturali va funktsional asosini o`zgarishga, mahsuldorligining 
oshishiga  va miyaning   barqaror ishlashiga olib keladi. 
Kishi diqqati mehnat faoliyatiga, faoliyat jarayoniga, mehnat qurollariga 
yo`naltiriladi. Diqqat predmetlari bir xil emas, balki har xil faoliyat turlarida har 
xil bajariladigan mehnat operatsiya-lari va vositalari kishi mehnat predmetiga 
ta’sir qiladi. Bularga bog`lik ravishda dikqatni faoliyat turlarida o`rganish va har 
xil obrazli psixologik muammolar vujudga keladi. O’tkazilgan tekshirish-lar 
asosida diqqat ko`p funktsiyali jarayondir, dsgan xulosaga I. V. Straxov keladi. 
Bu funktsiyalarni praktik bajarish-mehnat, o`qish, ilmiy va boshqa faoliyat 
turlaridan birontasining shart-sharoiti mahsuldorligidir. Faoliyatning har bir turi 
diqqatga alohida mas’uliyat yuklaydi. Shuning uchun uning funktsiyasi 
faoliyatning shu turiga to`g`ri kelishi juda muhimdir. 
Diqqat tafakkur bilan birgalikda aks etadi. U bilish jarayonining tiniq va 
asosli bo`lishiga sababchidir. Bu planda, ayniqsa ijodiy ilhomlanishning 
hisobga olmaganda, diqqatning qidirish orientirovkasi muhim ahamiyatga ega. 
Diqqat alohida kishilarning munosabatlarida, kollektivda xarakterli funktsiya 
bajaradi. Kishining kuzatuvchanligida, boshqa odamlarning psixik holatini 
tushunishda, ziyraklikning aktiv shakllari  aks etadi. Ziyraklikning mehnatda va 
kishi bilan munosabatda axloqiy-psixologik ahamiyatga ega bo`ladi. Bunga 
muvofiq ziyraklikning motivatsiyasi o`rganiladi.  
I V Straxov diqqatning bilish jarayonidagi ahamiyatiga, uning aktiv 
psixologik aks ettirish, imkoniyatiga alohida e’tibor beradi. Shuningdek, diqqat 
bilish faoliyatining borliq bilan aloqasida keng va chuqur aks ettirishida  muhim 
mexanizmdir. Diqqat shaxsning yo`nalishida to`plangan jarayon sifatida ishlaydi. 
Keng ma’noda bu so`z asosida eg`tiyoj,qiziqish,qarash kabi tarkibii qismlar 
bor. Diqqat psixik jarayonlar strukturasida ko`rsatilgan    omillardan   xosil   
qilgan   hodisa   sifatidagina katnashmay, balki u shaxsning boshqa xususiyatlariga  
munosabatda tayanch xususiyat sifatida qatnashadi. Bunga misollardan biri- diqqat 
va ziyraklikning pedagogik odobning shakllanishida psixologik shart-sharoitligidir. 
Mavzu yuzasidan savollar 
1.Diqqat xaqida tushuncha va uning  turlari. 
 
121

---

2.Diqqatning fiziologik mexanizmlari. 
3.Diqqatning asosiy xususiyatlari. 
4.Jahon psixologiya fanida diqqat nazariyalari.