O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

Mehnat faoliyati 
Insoniyat uning mehnati tufayli ongli mavjudodga 
aylangan, jamiyatda mo`l-ko`lchilikni yaratgan, tabiatda esa ayrim 
o`zgartirishlarni amalga oshirgan, borliq to`g`risidagi ma’lumotlarni egallashga 
musharraf bo`lgan. Meqnat faoliyatining tarkibida mehnat, ilm-xarakat yotadi. 
Ularning har qaysisi muayyan ulushni amalga oshirish tufayli faoliyat mahsuli 
vujudga keladi, u moddiy yoki ma’navmy ko`rinishda bo`lishi mumkin 
  
Psixologik nuqtai nazardan borlik to`g`risida-mulohaza yuritishda, tirik 
mavjudodlarning tevarak-atrof bilan hayotiy axamiyatga ega bo`lgan turli 
xususiyatli bog`lanishlarni ta’minlab turuvchi faoliyati darajasi, shakli 
ekanligidan kat’iy nazar ularning  barcha-umumiy bo`lgan xususiyat 
 
40

---

hisoblanadi. Ularning faolligi juda  murakkab tuzilishi faoliyat yuzaga kelib  
turli-tuman mohiyatli, har xil ko`rinishdagi ehtiyoj ularning toifalarga 
aloqadorligi kelib chiqishi jihatidan  biologik,  moddiy, ma’naviy va boshqalarni 
qondirish uchun xizmat qiladi. 
Insonlarning faolligi va ularnnng faolligi manbai hisoblanmish insoniy 
ehtiyojlar tubdan boshqacha manzaraga ega bo`lib, biologik shartlanganlikdan 
tashqari, moddiy va ma’naviy ko`rinishlardan iboratdir. Odamning ehtiyoji unga 
ta’lim va tarbiya berish jarayonida shakllanadi, ya’ni nnsoniyat tomonidan 
yaratilgan ijtimoiy tajriba, ko`nikma malaka, odat, ma
ь
naviyat, qadriyatlar bilan 
yaqindan tanishish, ularni o`zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Tabiat 
tomonidan vujudga keltirilgan jism, narsa, buyum inson uchun biologik ehtiyojni 
qondiruvchi o`lja ma’nosini va ahamiyatini yo`qotadi. Odam boshqa 
mavjudodlardan farqli o`larok, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davrining xususiy 
ehtiyojlariga xizmat qiluvchi muayyan buyumni majburiyat talabiga binoan 
tubdan qayta o`zgartirishga, takomillashtirishga qodir ongli zotdir. 
Inson bir davrning o`zida ham individuallik, ham ijtimoiylikni aks  ettirgan 
bo`lganligi sababli uning ehtiyojlari shaxsiy va ijtimoiy xususiyatga egadir. 
Boshqacha so`z bilan aytganda, undagi tor ma’noli shaxsiy xususiyatga ega 
bo`lganday tuyg`u uyg`otuvchi  ehtiyojlarni kondirish jarayoni ham ijtimoiy 
hamkorlik faoliyatining mahsuli  xodimlar va   odamlarning sa’i-harakati, 
hamkorlikdagi mehnatining moddiy tarzdagi ifodalanishidan foydalanishida aks 
etadi. 
Psixologiya fanida ehtiyojlarni tasniflash ularni kelib chiqishi va o`z 
predmetining xususiyatiga binoan amalga oshiradi. 
Odatda o`zlarni kelib chiqishiga binoan ehtiyojlar tabiiy va madaniy turga 
ajratiladi. 
Tabiiy extiyojlarda inson faoliyatining faolligi, o`z shaxsiy xayotini   
himoya   qilish,   o`z  avlodi   hayotini   saqlash,  uni   ko`llab-quvvatlash uchun 
zaruriy shart-sharoitlarga tortilganlik, tobelik aks etadi. Tabiiy ehtiyojlar 
tarkibida odamlarning ovqatlanish, tashnalikni qondirish, jinsiy moyillik, 
uxlash, issiq va sovukdan asranish, musaffo havoga intilish, tana a’zolariga dam 
berish kabilar kiradi. Tabiiy ehtiyojlar uzok vaqt davomida qondirilmasa, 
uning oqibatida inson halokatga mahkum bo`ladi. 
Inson faoliyatining faolligi insoniyat madaniyati mahsuli bilan ifodalanib 
madaniy ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Madaniy extiyojlar, madaniyat to`g`risida 
mulohaza yuritilganda uning  ijtimoiy ildizlari kishilik tarixining dastlabki 
manbalari  bilai uzviy bog`lanib, ketishini  ta’kidlab o`tish lozim. Lekin tarixiy 
ehtiyojlar madaniy ehtiyojlar bilan o`zaro uyg`unlashgan bo`lib, birinchisi 
ikkiichisini taqozo etadi, chunki ular biri-birining negizidan kelib chiqadi.  
Psixologiya fanida ehtiyojlar o`z predmetining xususiyatiga ko`ra moddiy 
va ma’naviy turlarga ajratiladi, ularni keltirib chiqaruvchi mexanizmlar manbai 
turlicha ekanligi e’tirof etiladi. 
Insonning ovqatlanish, kiyinish, uy-joyiga ega bo`lish, maishiy turmush 
ashyolariga intilish, komfort hissini qondirish bilan bog`liq madaniyat 
predmetlariga nisbatan ehtiyoj sezish moddiy ehtiyojlar majmuasini yuzaga 
 
41

---

keltiradi. Ma’naviy madaniyatni yaratish va o`zlashtirish, shaxsning o`z fikr 
muloxozalari va his-tuyg`ulari bo`yicha boshqa odamlar bilan muomalaga 
kirishish hamda axborat  almashtirish, badiiy va ilmiy adabiyotlar bilan tanishish, 
maxalliy matbuotni o`qish, kino va teatr ko`rish, musiqa tinglash kabilarga 
ehtiyoj sezish, ya’ni ijtimoiy ong mahsuliga tobelik ma
ь
naviy ehtiyojlar tizimini 
vujudga keltiradi. 
Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog`liq bo`lib, vujudga 
kelgan ma’naviy ehtiyojlarni qondirish jarayoni moddiy ehtiyojlariing tarkibiga 
kiruvchi moddiy narsalar yordamida amalga oshiriladi.  
Insoniyatning  faoliyati, xulq-atvori, xatti-harakati hayvonlarnikidan tubdan 
farq qiladi, ularni tarkib toptirish mutlaqo boshqa asosga quriladi. Misol uchun 
bolaning ovqatlanishi, xatti-harakati, qoshiqdan foydalanish. maxsus ajratilgai 
joyda o`tirish, ovqat yeyish  qurolini ishlata olish uning tabiiy ehtiyojlari tufayli 
yuzaga  kelgan. 
 Madaniy va ma’naviy ehtiyojlar to`g`risida ham xuddi shu tarzdagi o`zgarishlar 
yuz beradi, shaxsning boshqa kishilar bilan muloqotga kirishish, bilimlarni 
umumlashtirishda texnik vostalardan foydalanishi nutq va kiyinish 
madaniyatiniig o`sishi ularni qondirishga nisbatan talab darajasining ortishi 
mazkur ehtiyojlar riojlanishini ta
ь
minlaydi. 
Psixologiyada ehtiyojlar rivojlanishining bir necha bosqichlari mavjud 
ekanliligini ta’kidlab o`tish zarur. Chunki ehtiyojlar inson ontogenezida paydo 
bo`lib, to umrining oxirigacha o`zgarib, takomillashib boradi. Kishilik 
jamiyatlarida ehtiyojlar bir-biri bilan ham mohiyat, ham shakl jihatidan tafovutga 
ega bo`lganday, yosh davrlariga qarab ular xuddi shunday mezonlar bo`yicha 
o`zaro farklanadi. 
 Bola 
faollitini 
rivojlangirishning dastlabki bosqichlaridayoq, biologik 
jihatdan ahamiyat kasb etuvchi buyumlar, jismlar ustuvorlik xususiyatiga ega 
bo`lmaydilar, aksincha ularning inson tomonidan foydalanish usullari 
ehtiyojlarning omillari tariqasida gavdalanadi.  
Ehtiyojni qondirishning vositalaridan foydalanish qoidalari ijtimoiy muomala 
usullari, faoliyatni amalga oshirishning yo`l-yo`riqlari katta yoshdagi odamlar 
tomonidan yoshlarga o`rgatiladi. O’z ehtiyojlarini muayyan buyumlar vositasida 
qondirishga va ularni muayyan faoliyat turiga tatbiq etishning insoniy shakllarini 
egallashga o`rgatish maxsus mashqlar orqali amalga  oshiriladi.  
Qiziqish shaxsni muhim psixologpk jabxalaridan biri hisoblanib, unda insonning 
individual xususiyati bevosita mujassamlashadi. Qiziqishni  insonlarning 
dunyoqarashi, e’tiqodlari, ideallari, ya’ni uning oliy maqsadlari, ezgu niyatlari, 
orzu umidlari bilan bevosita muhim rol
ь
 o`ynaydi hamda ularning muvaffaqiyatli 
kechishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. 
Qiziqish bilimlarii ongli, puxta, barqaror, anglagan holda o`zlashtirishda, 
ko`nikma va malakalarni shakllatirishda, shaxs qobiliyati, zexni, o`quvchanlikni  
rivojlatirishga, olamni mukammalroq tushunishga, bilim saviyasinnng 
kengaytirishga yordam beradi. 
Qiziqishiing psixologik mohiyatdan kelib chiqqan holda yondashilganda, 
qiziqish, insonda intilish, faollik, ichki turtki, extiyojni ro`yobga chiqarish manbai 
 
42

---

rolinn bajaradi. 
Psixologiya fanining yirik namoyandalarining ta’limoticha, kiziqish 
odamlarning ehtiyojlari negizida yuzaga keladi, yaqqol jtimoiy-tarixiy shart-
sharoitda vaziyatlar vujudga keladi, shakllanadi  hamda    ularning    shaxsiy    
turmush sharoitida va faoliyatida, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishi singari 
omillarda gavdalanadi. Umuman talqinlarga asoslanib mulohaza bildirilganda, 
kiziqish alohida jarayon, ma
ь
lum psixologik funktsiya emas, chunki u xis-tuyg`u, 
iroda, ong, qolaversa jamiki psixologik holatlar, hodisalar va ichki kechinmalni 
o`zida mujassamlashtirgan, murakkab tizimli ruhiy vokelikdir. 
Qiziqishni psixologik mohiyatining dastlabki ko`rinishi-bu uni odamlar 
tomonidan anglab yetishi yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsuli, 
uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina ob’ektiv borliqdagi narsa va 
hodisalarga ongli, tanlab munosabatlarda bo`ladi. Lekin bu voqelik insonda 
birdaniga sodir bo`lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda bilish jarayonlari, 
shaxsiy fazilatlari, individual-tipologik xususiyatlari rivojlanishi tufayli yuzaga 
keladi. 
Qiziqishni psixologik mohiyatini ikkinchi ko`riiishi-uning xis-tuyg`ular, 
emotsional holatlar bilan uyg`unlashgan, mujassamlashgan tarzda ifodalanishidir. 
Ma’lumki, xis-tuyg`ular, shuningdek, emotsional holatlar shaxsning borliqdagi 
aniq voqelikka, narsa va hodisalarga, muayyan faoliyatga nisbatan intilishni, sa
ь
i-
harakatlarni kuchaytiradi. Inson o`z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyin unda 
yoqimli his-tuyg`ular uyg`onadi  ruhiy qoniqish esa o`z navbatida lazzatlanish 
hisini vujudga keltiradi. 
Qizikishni psixologik mohiyati uchinchi ko`rinishi-uning irodali sifatlari bilan 
yoinki iroda akti bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir. Irodaviy zo`r 
berish, muayyan qaror bo`yicha intilish, ba’zi qiyinchiliklarni yengish, mustakillik 
namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari yetaklaydi. 
Qiziqishni psixologik mohiyatini to`rtinchi ko`rinishi- uni oliy nerv faoliyati 
xususiyatlari va temperamentlari bilan birga mujassamlashgan holda namoyon 
bulishidir. 
Qiziqishning maqsad jihatdan farqi bevosita va bilvosita namoyon bo`ladigan 
qiziqishlarning mavjudligini anglaydi. Bevosita qiziqishlar voqelikning, jismlar va 
hodisalarning emotsional jozibaliligi, his-tuyg`ularga ega bo`lishligi, tashqi 
ta’sirlarga beriluvchanligi tufayli vujudga keladi. Bevosita qiziqishlar 
o`rganilayotgan narsaning ma’nosi bilan unish shaxs faoliyati uchun ahamiyati 
mos tushgan taqdirda paydo bo`lishi mumkin. Psixologiyada bevosita qiziqishning 
yuzaga kelishini faoliyatning maqsadini anglash bilan bog`liq bo`lgan bilishni 
ehtiyoj deb atash qabul qilingan. 
Mehnat va o`qish faoliyatida hamisha his-tuyg`uga, jozibaga tayanib ish 
tutish imkoniyati mavjud bo`lmasligi sababi jismoniy va aqliy mehnatni ongli 
idora qilishda muhim ahamiyat kasb etadigan bavosita kiziqishlarni tarkib 
toptirish masalasi ishlab chiqarish hamda ta’lim tizimi oldida turgan muxim 
vazifa hisoblanadi. 
Shunday qilib 
u 
yoki bu narsalarni  bilish, ko`rish, idrok qilish, anglab yetish 
uchun qiziqarli tugallgan ichki kechinmalar bevosita qiziqishni aks ettiradi. 
 
43

---

Qiziqishlar o`ylarining darajasiga qarab barqaror va beqaror turlarga ajratiladi. 
Barqaror qiziqishga ega bo`lgan shaxs uzoq vaqt davomida yoqtirgan 
predmetlariga, ob’ektlariga, xodisalarga nisbatan o`z maylini hech o`zgarishsiz 
saqlab tura oladi. Shu boisdan inson extiyojlarini o`zida mujassamlashtiruvchi, 
shaxsning ruhiy fazilatiga aylana bog`langan qiziqishlar barqaror qiziqishlar 
deyiladi. Barqaror qiziqish shaxs qobiliyatining rivojlanganligidan darak berishi 
mumkin. Ana shu nuqtai nazardan olib qaraganimizda, mazkur qiziqish tashxis 
qiluvchanlik xususiyatiga ega. Biroq insonlardan barqaror qiziqishning mavjud 
yoki mavjud emasligini aniqlash uchun ularning mehnat faoliyati va o`quv 
jarayonidagi qiziqishlarini tashqi ifodasini atroflicha o`rganishga to`g`ri keladi. 
Odatda qiziqishning tashqi ifodasi shaxsning o`ziga o`zi baho berish, o`zini o`zi 
tahlil qilish faoliyatlarida namoyon bo`ladi. Barqaror qiziqish to`g`risida 
mulohaza yuritilganda uning boshqa tarkibiy qismlari va qirralarini hisobga olish 
lozim, chunki bu narsa ko`p jihatdan shaxsning irodaviy sifatlari, xarakterining 
vazminligiga bog`lik. 
Qiziqishning barkarorligi uning nisbatan jadal tarzda namoyon bo`lishi hamda 
uzoq davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning zaruriy ehtiyojlarini yuksak 
darajada aks ettiradigan, shuningdek, uning psixologik tuzilishiga xos xislatlarga 
aylanib boradigan qiziqishlari barqaror qiziqish deyiladi. Barqaror qizikish 
qobiliyatning bir ko`rinishiga o`xshash bo`lib, maqsadga yo`nalganligi bilan 
muhim ham individual, ham ijtimoiy ahamiyatga egadir. 
Qiziqishlarning ba’zi holatlarda beqaror bo`lishligi insonlarning yosh, jins, 
tipologik xususiyatiga bog`liqdir. Bunday toifadagi odamlarda kiziqishlar 
g`oyatda ehtirosli kechadi, biroq qisqa muddatli bo`lishi mumkin. Masalan, bir 
vaqtning o`zida ular bir nechta fanlarga, tabiat hodisalariga kiziqadi, barcha 
narsaga ishtiyoq bilan kirishib, muammo mohiyatiga chuqur kirib bormasdan, 
boshqa holatlar bilan mashg`ul bo`lib ketadilar. Unday xususiyatli shaxslar 
mashg`ulotlarga tez kirishadi va shunday yo`sinda so`nib turadi ham. Qiziqishlar 
salohiyatli voyaga yetgan odamlarning, yoshlarning o`z iste’dodlarini maqsadga 
yo`naltirish  tarzda amalga oshishini ta’minlaydi. 
  Shunday qilib, u yoki bu narsalarni  bilish, ko`rish, idrok qilish, anglab yetish uchun 
qiziqarli  tuyulgan ichki kechinmalar bevosita qiziqishni aks ettiradi.  
Psixologik ma’lumotlarga ko`ra, har qanday faoliyat muayyan motivlar ta’sirida 
vujudga keladi va yetarli shart-sharoitlar yaratlgandagina amalga oshadi. Shuning 
uchun ham ta’lim jarayonida o`zlashtirish va egallash va  o`rganishni amalga 
oshirishni ta’minlash  uchun o`quvchilarda o`quv motivlari mavjud bo`lishi shart. 
Motivlarning navbatdagi toifasiga, ya’ni ichki motivlar t u r kumiga individual 
xususiyatli motivlar kiradiki, ular o`quvchi shaxsida   o`kishga   nisbatan   
individual   maqsadni   ro`yobga   chikaruvchi ko`zg`alish negizida paydo 
bo`ladi. Chunonchi, bilishga qizikishning vujudga kelishi shaxsning ma’naviy 
darajasini oshirish uchun undagi intilishlarning yetilishidir. Bunga o`xshash 
motivlarning ta’sirida o`kuv jarayonida nizoli, ziddiyatli holatlar  yuzaga 
kelmaydi. Albatta bunday toifaga taalluqli motivlar paydo bo`lishiga qaramay, 
ba’zan qiyinchiliklar vujudga kelishi ehtimol, chunki bilimlarni o`zlashtirish 
uchun irodaviy  zo`r berishga to`g`ri keladi. Bunday xossalargaegabo`lgan  
 
44

---

irodaviy zo`r berishlar  tashqi xalaqit beruvchi qo`zg`atuvchilar  kuchi va 
imkoniyatini kamaytirishga qaratilgan bo`ladi.  
Pedagogik  psixologik nuqtai nazardan ushbu jarayonga yondashilganda 
to`laqonli va ziyatgina optimal deyiladi.