O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

Mavzu yuzasidan savollar  
 
1.
 
Psixika tushunchasining taxlili 
 
27

---

2.
 
Miya va psixika muammosi  
3.
 
Psixika va ong                   
4.
 
Ong va ongsizlik 
Tayanch iboralar  
Psixika, analizator, refleks, ong, psixoanaliz, miya faoliyati, ong strukturasi, 
instinkt, ko`nikma, intelektual xarakatlar, ongsizlik, ontogenetik, filogenetik 
 
Mavzu 3. Shaxs strukturasi va yo`nalishlari 
 
  Reja: 
 
1. Shaxs to`g`risida umumiy tushuncha 
2. G`arb psixologiyasida shaxs nazariyalari 
3. «Men» obraz iva o`z-o`zini anglash 
4. Shaxsning psixologik tuzilishi 
 
 
 Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ, shaxs, 
individuallik  tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog`lom 
odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo`q, oddiy malakalarni o`zlashtira 
olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan 
birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o`sha zotgina 
ijtimoiy mavjudot, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol 
qatnashchisi bo`la oladi. Individ sifatida yorug` dunyoga kelgan odam ijtimoiy 
muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-
tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog`idanoq individ muayyan ijtimoiy 
munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi 
tarixiy shakllangan bo`lib, u yoshligidanoq shu tayyor ijtimoiy munosabat, 
muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov, ya’ni oila 
a’zolari, mahalla ahli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi, ijtimoiy guruh 
ichida  odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, 
uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog`liq bo`lmagan har xil 
xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi. 
 
 
  Jahon 
psixologiyasi 
fanida onda-sonda uchrab turadigan 
shaxsni ijtimoiy muhitning sust mahsuli deb tushuntirish va unda faollikni inkor 
etish o`ta bahsli fikrdir. Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, shaxsning 
ijtimoiy tajribani o`zlashtirish jarayoni odamning o`zicha amalga oshirayotgan 
faoliyatiga va uning bilan qanday maqsad ko`zlayotganiga nisbatan munosabatini 
aks ettiruvchi ruhiy dunyosi orqali namoyon bo`ladi. Odatda faollik shaxsga 
xos xulq-atvor,   faoliyat,   muomala   motivlarida,   ustanovkalarida,   amaliy 
ko`nikmalarida ko`zga tashlanadi. Boshqacha so`z bilan aytganda, faollik 
shaxsining atrof-muhitdagi voqelikni egallashga intilgan sa’y-harakatlarda 
vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o`z istiqboli uchun yo`l-yo`riq tanlashda, 
uni o`zlashtirishda, hayotda o`t mavqei va o`rnini topishda gavdalanadi. 
Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda 
har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniyatiga ega, hayotda biron bir 
 
28

---

tanbeh berishning o`zi kimgadir ruhiy hisni uyg`otsa, boshqa birining sirtiga ham 
kirmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi 
qo`zg`atuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari  
tuzilishi yig`indisi bilan boyitilgani evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo`ladi. 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning nndividualligidir, 
ya
ь
ni yakkaxolligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik 
xususiyatlariniig betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, 
temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar 
yig`indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil 
shakldagi reaktsiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik xususiyatlarning 
birikmasini aynan o`xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, 
yaqin odamdan ayrilganligi g`amu-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab 
bo`lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab vokelikning 
mangulikka yo`nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o`zining qadr-qimmati va 
nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta’lim va tarbiya 
yordamida yuzaga kelgan o`zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, 
betakror oliy zotdir. 
Odam jamiyatda turli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko`pincha, ularda 
har xil vazifalarni  bajaradi.  
Inson jamiyatning turli guruhlarida odamlarning o`z zimmasiga olgan vazifalari 
va rollari qanchalik rang-barang bo`lmasii, turmushdagi mavqei ko`p ma’no, ko`p 
qirrali xususiyatga ega bo`lishidan qat’i nazar, inson shaxsiga to`la mos 
keladigan hakiqiy tavsif berish imkoniyati saqlanib qoladi. Unga beriladigan 
tavsif fakat uning o`ynaydigap asosiy rollarini, egallagan mavqeiiing 
individualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan emas, balki uning 
ishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni o`zlashtirishga nisbatan munosabatini 
o`rganish orqali beriladi.  
Psixik holatlar, hodisalar, ya’ni hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar 
uzluksiz ravishda o`zgarib turishi, ijtimoiy guruxlarda, hayotiy vaziyatlarda odam 
o`z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o`zgarishi, yoshni ulg`ayib 
borishi ham shaxsning psixologik qiyofasi, ya’ni milliylik, etnik ta’sir asosida 
muayyan darajada barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam 
katnashadigan uning yashash sharoitlari, jismoniy xususiyatlarining qiyofasi bilan 
uyg`unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig`indisining doimiyligi 
bilan uzviy bog`liqdir.  
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o`zgaruvchan xususiyatlari 
inson xislatlarining yaxlitligi va o`zaro bog`liqligidan tarkib topuvchi murakkab 
birlikdan iboratdir.  
Jaxon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi to`g`risida 
xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo`lib, tadqiqogchilar inson shaxsini 
o`rganishda turlicha pozitsiyada turadilar va muammo mohiyatini yoritishda 
o`ziga xos yondashishga egadirlar. Mazkur  nazariyalar  qatoriga biogenetik,  
sotsiogenetik,  psixogenetik,  kognitivistik, psixoanalistik, bixevioristik 
kabilarni kiritishi mumkin. Quyida sanab o`tilgan nazariyalar va ularning ayrim 
 
29

---

namoyandalari    tomonidan    shaxsni    rivojlantirishning    printsiplari 
to`g`risidagi qarashlariga to`xtalib o`tamiz. 
Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh omil 
sifatida qabul qilingan bo`lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy 
xususiyat kasb etib, ular bilan o`zaro shunchaki aloqa tan olinadi, xolos. 
Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning; bosh maqsadi - biologik 
aniqlovchilariga qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial-psixologik 
xususiyatlar keltirilib chiqariladi. 
Taraqqiyot jarayonining o`zi, dastavval biologik yetilishning universal 
bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. 
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq hali u odam emas, balki 
faqat sut emizuvchi hayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik taraqqiyoti 
jihatidan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida esa oddiy odam 
holiga keladi, besh yoshlarda ibtidoiy poda holatidagi odamlar darajasiga yetadi, 
maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi, kichik maktab 
yoshida o`rta asr kishilar ongiga va nihoyat yetukli davrdagina (16-18 yoshlarda) 
u hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga urishadi. 
Biogenetik nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo`lmish amerikalik 
psixolog S.Xolldir. 
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko`rinishi Zigmund Freydning 
shaxs talqinida o`z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan shaxsning barcha 
xatti-harakatlari ongini biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, 
ayniqsa birinchi navbatda, u jinsiy  mayliga bog`liqdir. Bunga o`xshash 
biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror 
turtki rolini bajara olmaydi. 
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko`rinishi - bu aqsil qutbga 
joylashgan sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik  yondashishga 
binoan, shaxsda ro`y beradigan o`zgarishlar jamiyatini tuzilishi, ijtimoiylashish  
usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o`zaro munosabati vositalaridan kelib 
chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko`ra inson biologik tur 
sifatida tug`ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta’siri ostida 
shaxsga aylanadi. 
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo`lib, u sotsiogenetik 
omillarning himmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar taraqqiyotining 
birinchi darajali ahamiyatga ega hisoblaydi. Ushbu yondashishning uchta 
mustaqil yo`nalishga ajralib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o`z 
mohiyati, mahnat va jarayon sifatida kechishi bilan o`zaro tafovutlanadi. 
Psixikaning irratsional tarkibiy qismlari bo`lmish emotsiya, mayl va shu kabilar 
yordamida shaxs xulqini taxlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. 
Mazkur nazariyaning yirik namoyandalaridai biri - bu amerikalik psixolog 
E.Eriksondir. U shaxs rivojiii 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o`ziga 
xos betakror xususiyatga egadir. 
Birinchi davr - go`daklik. Ushbu davrda go`dakda ongsizlikka asoslangan 
tashqi dunyoga nisbatan ''ishonch" tuyg`usi vujudga keladi. Buning bosh 
sababchisi ota—onaning mehr-muhabbati, g`amxo`rligi va jonkuyarligining 
 
30

---

nishonasidir. Agarda go`dakda ishonch negizi paydo (bo`lmasa, balki borliqqa 
nisbatan ishonchsizlik hissi tug`ilsa, u taqdirda voyaga yetgan odamlarda 
mahdudlik, umidsizlik shaklida aks etuvchi xavf vujudga kelishi, ehtimol. 
Ikkinchi davrda, ya’ni ilk bolalikda jonzodda yarim mustaqillik va shaxsiy 
qadr-qimmat tuyg`usi shakllanadi yoki aksincha, ularning qarama-qarshisi 
bo`lmish uyat va shubha hissi hosil bo`ladi. Jumladan mustaqillikning o`sishi, 
o`z tanasini boshqarishga keng imkoniyat yaratib, bo`lg`usida shaxs 
xususiyatlariga aylanuvchi tartib va intizom, mas’uliyat, javobgarlik, hurmat 
tuyg`ularini tarkib toptirishga puxta zamin hozirlaydi. 
Uchinchi davr - o`yin yoshi deb atalib 5 yoshdan 7 yoshgacha bo`lgan bolalarni 
o`ziga qamrab oladi. Mazkur davrda tashabbus tuyg`usi, qaysidir ishni amalga 
oshirish va bajarish maylini tarkib toptiradi. Mabodo unda hohish-istakni 
ro`yobga chiqarishning yo`li to`sib qo`yilsa, ushbu holatda bola o`zini aybdor deb 
hisoblaydi. Mazkur yosh davrida ya’ni guruhiy o`yin, tengqurlari bilan 
muloqotga kirishish jarayonlari muhim ahamiyat kasb etadi, natijada bolaning 
turli rollar sinab ko`rishiga, hayoloti o`sishiga imkon yaratiladi. Xuddi shu 
davrda bolada adolat tuyg`usi, uni tushunish mayli tug`ila boshlaydi. 
To`rtinchi davr - maktab yoshi deb nomlanib, undagi asosiy o`zgarishlar 
ko`zlagan maqsadga erishish qobiliyati, uddaburonlik va mahsuldorlikka intilish 
tuyg`usi bilan ajralib turadi. Uiing eng muhim qadriyati - omilkorlik va 
mahsuldorlikdan iboratdir. Ushbu yosh davrining salbiy jihatlari ham ko`zga 
tashlanadi va ularning qatoriga ijobiy xislatlari yetarli darajada bo`lmaganligi, 
ongi hayotning barcha qirralarini qamrab ololmasligi, muammolarni yechishda 
aql-zakovatning yetishmasligi, bilimlarni o`zlashtirishda qoloqligi (sustligi) va 
hokazo. Xuddi shu davrda shaxsda mehnatga nisbatan individual munosabati 
shakllana boshlaydi. 
Beshinchi davr - o`spirinlik - o`zining betakror xislagi, indi-vidualligi va 
boshqa odamlar bilan keskin tafovutini bilan tavsiflanadi. Shuningdek, o`smirlik 
shaxs sifatida noaniqlik, muayyan rolni uddalamaslik, qat’iyatsizlik singari 
nuqsonlarga (illatlarga) egadir. Mazkur davrning eng muhim xususiyati "rolni 
kechiktirish"ning o`zgarishi hisoblanib, birmuncha taraqqiyot bosqichiga 
ko`tarilishining daqiqasidir. Unda ijtimoiy hayotda bajarayotgan rollarining 
ko`lami kengayadi, lekin ularning barchasini jiddiy egallash imkoniyati mavjud 
bo`lmaydi, vaholanki bu kezda o`spirin rollarda o`zini sinab ko`rish bilan 
cheklanadi xolos. Erikson o`spirinlarda o`z-o`zini anglashning psixologik 
mexanizmlarini batafsil taxlil qiladi, unda vaqtni yangicha his qilish, 
psixossksual qiziqish, pagogen (kasallik qo`zg`atuvchi) jarayonlar va ularning 
turqi ko`rinishlari namoyon bo`lishini sharhlaydi. 
Oltinchi davr - yoshlik boshqa odamga nisbatan psixologik intim yaqinlashuv 
qobiliyati  va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, jinsiy mayl bu 
sohada alohida o`rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholik va odamovilik kabi 
bexosiyat xususiyatlari bilan tafovutlanadi. 
Yettinchi davr - yetuklik davri deb atalib, hayot va faoliyatning barcha 
sohalarida (mehnatga, ijodiyotga, g`amxo`rlikda, pusht qoldirishda, tajriba 
uzatishda va boshqalarda) maxsuldorlik tuyg`usi unga hukmsiz ravishda xamrox 
 
31

---

bo`ladi va ezgu niyatlarini amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. 
Shuningdek, mazkur davrda ayrim vaqtlarda turg`unlik tuyg`usi nuqson (illat) 
sifatida hukm surishi ehtimoldan holi emas. 
Sakkizinchi davr. ya’ni qarilik inson tariqasida o`z burchini uddalay 
olganligi, turmushning keng qamrovli, undan qanoatlanishligi tuyg`ulari bilam 
tavsiflanadi. Salbiy xususiyat sifatda ushbu yoshda hayotdan, faoliyatdan 
noumidlilik, ulardan ko`ngil sovish his-tuyg`ulariii ta’kidlab o`tish o`rinlidir.  
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo`lmagan tushunchalar 
qo`llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini 
aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tahlil kilish 
maqsadga muvofiq.