O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

 
14 Mavzu: T
Е
MP
Е
RAM
Е
NT 
Reja: 
1. Temperament turlari va ularining tasnifi. 
2. Temperamentning ilmiy psixologik asoslari va uning  
fizioligik mexanizimi. 
3. Nerv sistemasi va temperament tiplari. 
4. Temperament va uni faoliyat talablariga muvofiqlashtirish. 
 
Insonning ruhiy olami beto`xtov harakatlar majmuasidan iborat bo`lib, biri 
ikkinchisini bevosita taqozo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o`xshash tarzda 
xukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruhiyatida tashqi atrof-muhit to`g`risidagi 
taassurotlar, o`tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, 
xohish istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy 
kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o`zaro o`rin almashtirib turiladi. 
Ruhiy olam kechishi, xususiyati, xislati, mexanizmi olohida individual  tarzda 
namoyon bo`lish kuzatiladi. Shuning uchun bo`lsa kerak, insonlar tabiat 
hodisalariga, ijtimoiy turmush voqeliklariga, omillariga, ta’sir kuchlariga tez yoki 
sekin, yengil yoki mushkulot bilan javob qaytarishga moyillik ko`rsatadilar. 
Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, psixik faoliyatning dinamikasi 
nafaqat temperamentga, balki motivlarga, psixik holatlarga, his-tuyg`ularga ham 
bevosita bog`likdir. Misol uchun, inson o`zi temperamentning qaysi tipiga 
 
133

---

taalluqli bo`lishidan qat’i nazar, o`z faoliyatiga layoqatli, mayli kuchli, intilishi 
qat’iy, qiziquvchan bo`lsa, uni tashkillashtirishda va nazorat qilishda 
uyushqoklik, harakat sur’ati esa tezkor amalga oshadi, unga loqayd munosabatni 
bildirsa, ish sur’ati sekin va sust kechadi. Psixologiyada temperamentga taalluqli 
individual dinamik xususiyatlar bilan motivlar va psixologik holatlar, hissiy 
kechinmalarning dinamik xususiyatlari o`rtasida muayyan darajasida tafovut 
mavjudligi alohida ta’kidlanadi. Ular orasidagi farqlarni ajratib ko`rsatish 
maqsadida qo`shimcha belgilar kiritiladi va o`ziga xos tarzda tavsiflab 
bsriladi. Ularning ayrimlarini ajratib ko`rsatish maqsadga muvofiq. 
1.
 
Favqulodda temperamentning bir xil xususiyatlari, motiv, psixik holat va 
hodisalardan farqli o`laroq, ayian shu shaxsning o`zida, uning turli 
faoliyatlarida, xatti-harakatlarida, muomalasida ifodalanadi. 
2.
 
Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli 
bo`lganligi tufayli inson hayoti va faoliyatining davomida yoki uning muayyan 
bir bo`lagida   barqaror,   o`zgarmas   va   mustahkamdir. 
3.
 
   Temperament   xususiyatlari   deganda,alohida bir shaxsning psixik 
faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o`zgarmas individual-
tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va 
mazmunga ega bo`lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda 
nisbatan o`zgarmovchi, temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi. 
Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentga 
nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to`g`risidagi talqinlar 
xilma-xil bo`lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o`ziga xos tarzda 
tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Temperament latincha 
“temperamentum” degan so`zdan olingan  bo`lib, buning ma’nosi «aralashma» 
degan tushunchani anglatadi. Temperament to`g`risidagi dastlabki ta’limotni 
yunon olimi Gippokrat  yaratgan bo`lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha 
qo`llanilib kelinmokda. 
Temperamentning fiziologik asoslari to`g`risida tushuncha Qadimgi yunon 
olimi Gippokrat ta’limotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari 
jihatidan o`zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a’zolaridagi 
suyuqliklarning turlicha nisbatda joylashuviga bog`liq ekanligi tasavvur 
qilinadi. Gippokrat ta’biricha, inson tanasida to`rt xil suyuqlik  mavjud bo`lib, 
ular o`t yoki safro, qon, qora o`t, balg`am  kabilardan iboratdir. Uning 
mulohazasicha; 
 1) o`tning xususiyati - quruklikdir, uning vazifasi-tana a’zolarida quruqlikni 
saqlab turish yoki badanni qurik tutishdir;  
2) qonning xususiyati - issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir; 
 3) qora o`tning xususiyati-namlikdir, uiing vazifasi-badan namligini saqlab 
turishdir;  
4)balg`amning xususiyati sovuqlikdir, uning vazifasi - badanni sovutib 
turishdan iboratdir. 
 Gippokrat ta’limotiga muvofiq, har bir insonda shu-to`rt xil suyuqlik mavjud 
bo`lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Shunga qarab insonlar temperament 
jihatdan farqlanadilar, chunonchi, xolerikda sariq o`t, sangvinikda qon, 
 
134

---

melanxolikda qora o`t, flegmatikda balg`am   ustun bo`lishi ta’kidlanadi. 
Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan  hissasini qo`shgan olimlardan 
biri rus fiziologi I. P. Pavlov  hisoblanadi. 
I.P.Pavlov hayvonlarning oliy nerv faoliyatini tadqiq qilayotganida itlarda 
shartli reflekslarning paydo bo`lishi, kechishi, davom etishi xususiyatlari 
insonlarnikidan farq qilishi va bu hodisa temperamentda ham uchrashi 
mumkinligini kashf etadi. I. P. Pavlov temperament ham shartli reflektor 
faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog`liq 
bo`lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I. P. Pavlov ta’limoti bo`yicha, shartli 
reflekslar paydo bo`lishining individual xususiyatlari ro`yobga chiqishining 
sabablari nerv sistemasi xususiyatlari mohiyatidandir. Muallif nerv 
sistemasining uchta asosiy xususiyatiga alohida ahamiyat beradi. 
  1)    qo`zg`alish jarayoni va tormozlanish  jarayonining kuchi;  
  2) qo`zg`alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o`rtasidagi muvozanatlik darajasi;  
  3)  qo`zg`alishning  tormozlanishi bilan almashinishi tezligi ya
ь
ni          nerv 
jarayonlarining harakatchanligi.  
I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan 
temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o`zaro qo`shiluvini 
nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to`rtta tipga ajratadi: a) kuchli, 
muvozanatli, epchil; b) kuchli, muvozanatsiz, epchil; v) kuchli, muvozanatli, sust; 
 g) kuchsiz tip. 
Yirik rus psixologlaridan biri B.M.Teplov va  uning  shogirdlari  I. P. 
Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining 
o`ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo`ldilar. B.M.Teplov ma’lumotlarga 
qaraganda, insonda hosil qilinadigan shartli reflekslarning ba’zi bir individual 
xususiyatlari o`zaro uyg`unlikka egadir. Ularning ta’biricha, o`zaro bog`liq 
individual xususiyatlar tizimi nerv sistemasining muayyan xususiyati bilan 
tavsiflanadi. Jumladan, o`zaro bog`langan xususiyatlar, birinchidan, shartli 
ko`zg`ovchi mustahkamlanishi davom etishidan qat’i nazar, shartli reflekslar 
so`nishi darajasiga, ikkinchidan, qo`zg`ovchilarning kuchli yoki kuchsizligi 
bilan shartli reaktsiyaning hajmi orasidagi tafovutlarga, uchinchidan, asosiy 
qo`zg`ovchi sezgirligiga begona  qo`zg`ovchini ijobiy ëki salbiy ta’sir o`tkazish 
darajasiga, to`rtinchidan, boshqa ko`rinishdagi yoki kuchlanishdagi qo`zg`alish 
jarayonlarining kuchiga bog`liqdir. Ma’lumotlarning taxliliga binoan, 
tormozlanishning  kuchi bilan nerv jarayonlarining muvozanatlashuviga taalluqli 
shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari turkumlari shunga 
o`xshash usul yordami bilan kashf qilingan. Ushbu individual xususiyatlar 
mohiyatida ifodalanuvchi nerv sisitemasining xususiyati dinamiklik deb 
nomlangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh 
individual xususiyatlari qo`zg`alish jarayoni to`xtalishining tezligi mahsuli 
sifatida taxmin qilingan xususiyatni yangi xislatni labillik ya’ni beqarorlik deb atay 
boshlagan. Shuning bilan birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari 
mavjudligi to`g`risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi: senzitivlik, 
reaktivlik va hokazo. 
Xuddi shu bois, nerv sistemasining xususiyati to`g`risidagi ilmiy 
 
135

---

mushohadalar faqat shartli reflektor faoliyati bilan o`zaro bog`liq individual 
xususiyatlar turkumiga taalluqli umumiy sabablar bo`yicha talqin qilishni 
ifodalaydi. 
Nerv sistemasi xususiyatlari bilan tempsramentning bog`liqligi aksariyat 
hollarda mana bunday omillarning mohiyatida aks etishi mumkin: 
1) insonda shartli refleks shakllangan bo`lsa-da, lekin u tez so`na boshlasa; 
 2) tashqi qo`zg`ovchi shartli refleksda kuchli tormozlanishni vujudga 
keltirsa; 
 3) shaxs kuchsiz qo`zg`ovchilarga kuchli qo`zg`ovchilar singari shiddat 
bilan reaktsiya qaytarsa;  
4) odam kuchsiz qo`zg`alish jarayoni bilan uyg`unlashgan xususiyatlarni 
aniqlasa;  
5) insonda kuchli emotsional qo`zg`alishi hamda diqqatning chalg`ishi 
yuzaga keladi. 
Yuqorida ta’kidlab o`tilganidek, I. P. Pavlov ta’limotida temperamentning 
psixologik ta’siri nerv sistemasining barcha xususiyatlari bilan alokadorligi yoki 
uning tipiga tegishli ekanligi tushuntiriladi. Xuddi shu bois, temperamentning u 
yoki bu xususiyati nerv sisitemasining birorta xislati bilan emas, balki 
xususiyatlarning turkumlari bilan aloqaga kirishadi. Buning ta’sirida nerv 
sistemasi xususiyatlarining miqdoriy munosabatlarida temperament 
xususiyatlari ham sifat o`zgarishini yasaydi. 
 
Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi irsiyatga bog`liq ekanligi 
haqidagi ma’lumotlar, omillar  juda ko`p bo`lib, ular qiyosiy psixologiyada 
hayvonlarni o`rganishda topilgandir.     
Xorijiy psixologik adabiyotlarda ta’kidlanishicha, temperament nerv 
sistemasi umumiy tipining nerv-fiziologik xususiyatlariga emas, balki: a) tashqi 
ko`rsatkichi badanning jismoniy tuzilishiga, b) uning ba’zi qismlari o`rtasidagi 
aloqaga, v) organizm turli tarkiblarining munosabatlaridan tuzilgan 
organizmning umumiy tuzilmasiga bog`likdir, degan nazariya jahon 
psixologiyasida ustuvor o`rin egallagandir. Bu nazariyaning asoschilari E. 
Krechmer  va  U. Sheldonlari hisoblanib, ularning talqinicha, tana tuzilishi ham, 
temperament xususiyatlari ham ichki sekretsiya bezlari faoliyatidagi o`zaro 
munosabatlarning nasliy belgilariga bog`liqdir. Ularning fikricha, tana 
tuzilishi bilan temperament xususiyatlari orasida muayyan mutanosiblik 
mavjuddir.  
Temperamentning muayyan xususiyati nerv sistemasi umumiy tipining birorta 
xususiyatiga aloqador bo`lmasdan, balki bir turkum xususiyatiga bog`liqdir. 
Temperament tipologiyasi mabodo insonlar temperamentlari bo`yicha 
qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o`zaro o`xshash shaxslarning 
guruhi mavjudligi namoyon bo`ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham 
temperament tiplari to`g`risida materiallar to`plangan. Ularda temperament tipi 
deyilganda, insonlarning muayyan guruxlarini tavsiflovchi psixik 
xususiyatlarnish yig`indisi  anglashinilgan. Hozirgi davrda temperamet tipi 
 
136

---

deganda, ma’lum insonlar guruhi uchun umumiy bo`lgan xususiyatlarning sodda 
majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarining qonuniy, zaruriy o`zaro 
bog`liqligi tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi xususiyatlarning 
qonuniy tarzda o`zaro bog`liqligi turlicha aks etishi mumkin. 
Har qaysi tip uchun o`ziga xos xususiyatlarning o`zaro aloqasi, har bir 
alohida xususiyatning sifat tavsifi temperament tipining boshqa xususiyatlari 
bilan bog`liqligida ham aks etadi. Masalan; o`zini tuta bilmaslik yoki o`zini tuta 
bilish temperamentning bitta tipi uchun: a) ehtiroslik shiddat, b) jazava-yuksak 
darajadagi muvozanatsizlikdir; bir xil tip uchun o`zini tuta bilish-emotsional 
irodaviy bir me’yorda tutish bo`lsa, boshqasi uchun u  ulug`vorlik, vazminlik 
namunasidir. 
Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi  
muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanadi. 
1.
 
Senzitivlik (latincha  sezish, his qilish degan ma’noni anglatadi). Senzitivlik 
yuzasidan insonda bironta psixik reaktsiyani hosil qilish    
uchun zarur bo`lgan o`ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, 
jumladan, sezgilarning paydo bo`lishi uchun  kerak  
 qo`zg`ovchining ozgina kuchi  ya
ь
ni ularning  quyi  chegarasi, ehtiyojlar 
qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi mujassamlashadi. 
2.
 
Reaktivlik. Bu to`g`rida aynan bir xil kuch bilan ta’sir etuvchi 
 tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emotsional  
reaktsiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning 
yorqin ro`yobga chiqishi -emotsionallik, ta’sirlanuvchanlik ifodalanishidir. 
3.
 
Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan  
tashqi olamga ta’sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishda  
ob’ektiv hamda sub’ektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan  
yengishiga qarab fikr yuritiladi. 
4.
 
Reaktivlik bilan faollikning o`zaro munosabati. Odamning 
faoliyati ko`p jihatdan nimaga bog`liqligiga binoan, chunonchi  
tasodifiy    tarzdagi    tashqi     va    ichki     sharoitlarga    (kayfiyatga,favquloddagi 
hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga, xohish-intilishlarga ko`ra fikr 
bildirish nazarda tutiladi. 
5.
 
Reaktsiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaktsiyalar va jarayonlar- 
ning kechish tezligiga, binobarin, harakat tezligiga, nutq  
sur’atiga,    farosatlilikka,    aql  tezligiga    asoslanib    xulosa chiqariladi 
6.Harakatlarning silliqligi va unga karama-qarshi sifat rigidlik (qotib 
kolganlik). shaxsning o`zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik yengillik va 
chaqqonlik bilan muvofiklashishiga ya
ь
ni   silliqlik   bilan   moslashishga,   
shuningdek,   uning  xatti-harakatlari  kanchalik sust va zaifligiga  nisbatan baho 
berishdan iboratdir. 
7.Ekstravertirovanlik va introvertirovanlik. Shaxsning faoliyati 
 va reaktsiya  ko`p jihatdan  nimalarga bog`likligiga,  chunonchi  
favquloddagi tashqi taassurotlarga  va   ichki  timsollarga,    
tasavvurlarga,    mulohazalarga     taalluqligiga asoslangan holdagi  munosabatdir. 
Sangvinik-juda faol, har bir narsaga ham qattiq kulaveradi;  
 
137

---

yolg`on dalillarga jaxli chiqadi. Atrofdagi narsalar, ma’ruzalar  
diqqatini tez jalb etadi. Imo-ishoralarni ko`p ishlatadi, chehrasiga  
qarab kayfiyatini anglab olish kiyin emas. Juda sezgir bo`lishiga qaramay, kuchsiz 
ta’sirni seza olmaydi, serg`ayrat, ishchan, toliqmas. Faollik bilan reaktivlik 
munosabati muvozanatda, intizomli, o`zini tiya biladi,  
boshqara oladi. Xatti-harakati jo`shqin, nutq sur’ati tez, yangilikni tez payqaydi, aql 
idroki tiyrak, topqir, kiziqishlari, kayfiyati,  
intilishlari o`zgaruvchan. Ko`nikma va malakalarni tez egallaydi. Ko`ngli ochiq, 
dilkash, muloqotga tez kirishadi. Xayolati yuksak darajada 
rivojlangan, tashki ta’sirlarga hozirjavob va hokazo. 
Xolerik-sust senzitivlik xususiyatiga ega. Juda faol va  
reaktiv. Ko`pincha reaktivligi faollikdan ustun keladi. Betoqat, serzarda, 
tinimsiz.Sangvinikka karaganda silliqrok, lekin ko`proq qotib kolgan. Qiziqishlari, 
intilishlari barkaror, xatti-harakatlarida qat’iylik mavjud. Biroq dikkatni bir joyga 
to`plashda qiynaladi. Nutq sur’ati tez  
va hokazo. 
Flegmatik-senzitivligi sust, his-tuyg`usi    kam o`zgaruvchan, shunga  
ko`ra bunday shaxsni kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ko`ngilsiz 
hodisa xavf-xatar haqidagi xabarga xotirjamlik bilan munosabatda bo`ladi. Vazmin, 
kam harakat. Imo-ishorasi, mimikasi ko`zga  
yakkol tashlanmaydi. Lekin, serg`ayrat, ishchan, faol, chidamli, matonatli.  
Nutq va harakat sur’ati sust. Diqkatni to`plashi osoyishta. Diqqatni  
ko`chirish kiyin. Introvert, kam gap, ichimdan top. Yangilikni kabul qilishi murakkab. 
Tashki taassurotlarga sustlik bilan javob beradi. 
Melanxolik-senzitivligi yuksak. Tortinchoq, g`ayratsiz. Arazchi, xafaxon. 
Jimgina yig`laydi, kam kuladi. Qat’iyligi va mustaqilligi zaif. Tez toladi. Ortiqcha 
ishchan emas. Diqqati beqaror. His-tuyg`usi sust o`zgaradi, rigid va   introvert. 
Psixologik ma’lumotlar e’tirof etilishicha, irsiyat va turmush sharoitlari 
temperament tiplari o`rtasidagi tafovutlarning sababchisidir. Shuning uchun irsiy 
fiziologik xususiyatlari bir xil va bitta tuxumdan yaralgan (gomozigot) 
egizaklarning temperament xususiyatlarini ikkita tuxumdan vujudga kelgan 
(geterozigot) egizaklarning temperament xususiyatlari bilan qiyoslansa, bu omil 
tasdiqlanishi mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda geterozigot egizaklardan farqli 
o`laroq, gomozigot egizaklar temperament xususiyatlari shunchalik o`xshashki, 
hatto ular irsiyat yo`li bilan berilish omilini 85% tasdiqdash imkoniyatiga ega. 
Tarbiyaviy muhit turlicha bo`lishiga qaramay, o`xshashlik saqlanib qolishi 
tajribalarda ko`p marta tekshirilgan. Lekin temperamentning ayrim xususiyatlari 
o`zgarishi to`g`risidagi ma’lumotlar inkor etilmaydi, unga favkuloddagi 
tashqi hamda ichki sharoitlar keskin ta’sir o`tkazadi. 
Shuni esda saqlash joizki, temperament ayrim xususiyatlarning turmush 
sharoiti bilan tarbiyaviy ta’sirida o`zgarish jarayoni temperament tiplarining 
takomilashuvidan farqlay olish shart. Ma’lumki, temperament tipi unga 
mutanosib xususiyatlari birdaniga paydo bo`lgan narsa emas, chunki nerv 
sistemasining takomillashuvi umumiy qonuniyatlari temperamentga ham ta’sir 
o`tkazib, o`z izmini koldiradi. Shaxsning kamolotiga binoan, temperament 
 
138

---

xususiyatlari nerv sistemasining takomillashuvi bilan bog`liq tarzda ro`yobga 
chiqa boradi va mazkur jarayon temperament rivojini uzil-kesil hal qiladi. 
Shuni ta’kidlash o`rinliki, temperamentni faoliyat talablariga moslashtirish 
imkoniyati mavjuddir. Chunki har qanday faoliyat psixik jarayonlari 
dinamikasiga muayyan talablar tizimini qo`yadi. Chunonchi: 1)kasb-hunarlarning 
insonlar temperamentiga mos turini tanlash kerak, chunki ularning psixik 
xususiyatlariga mutanosib kasbni tanlash professional tanlash deyiladi; 
2)shaxslarning individual xususiyatlarinihisobga olish joiz; 
  3) temperamentga xos kamchiliklarni ya
ь
ni salbiy illatlarni bartaraf etish lozim; 
 4) insonlarda individual uslubni shakllantirish zarur. Shaxsning faoliyatiga ongli, 
faol va ijodiy bo`lishidir. 
       Faoliyatning  individual uslubi insonda o`zidan o`zi vujudga kelmaydi, u 
shaxs kamolotining barcha bosqichlarida ya
ь
ni bog`cha yoshidan e’tiboran to 
kasbiy mahorat egallangunga qadar shakllanib boradi. Insonning 
temperamentini faoliyatning zarur talablariga moslashtirish orqali unda 
individual uslub tarkib toptiriladi. Xuddi shu boisdan, faoliyatning individual 
uslubi deyilganda shaxs uchun o`ziga xos va muvaffaqiyatga erishishning 
maqsadga muvofiq yo`llari individual tizimi tushuniladi.