Oxirgi besh yilning choraklari bo’yicha mamlakatga

Mavsumiy komponentalar baholash uchun turistlar soni(C ustun) bilan markazlashtirilgan o’rtacha (E ustun) orasidagi farq hisoblanadi (F ustun).





4.5-rasm. Mavsumiy komponentalar.

Ulardan mavsumiy komponenta(S)larning qiymatlarini hisoblashda foydalaniladi. Buning uchun yillar bo’yicha har bir chorak uchun o’rtacha mavsumiy komponenta qiymatlari (S_i )larni (4.5-rasm. F ustun) 4.4-jadvalga joylashtiriladi.

4.4-jadval

Yillar bo’yicha har bir chorak uchun o’rtacha mavsumiy yuristlar oqimi

Ko’rsatkichlar	Yil	Chorak raqami, i
		I	II	III	IV
	2014			5931	-3632.9
	2015	-2919.8	-3669.5	1290.3	4018.4
	2016	19358.9	-11739.4	-5408.1	1065.4
	2017	-1168	91.8	552.1	-343.6
	2018	-325.5	-196.4
i-chorak bo’yicha jami (barcha yillar uchun)		14945.6	-15513.4	2365.3	1107.4
i-chorak uchun mavsumiy komponentalarni o’rtacha qiymati( Si )		3736.41	-3878.35	591.33	276.85
Tuzatilgan mavsumiy komponenta, Si		3554.85	-4059.91	409.77	95.29

Choraklar bo’yicha mavsumiy komponentalar o’rtachalarining yig’indisini nolga teng yoki teng emasligi tekshiriladi (4.4-jadvalning ko’rsatkichlar ustunida 3-qator): 3736.41-3878.35+591.33+276.85 = 726.24.

Yig’indi nolga teng bo’lmaganligi sababli tuzatish koeffitsiyenti hisoblanadi:

k = 726.4 / 4 =181.56.

Mavsumiy komponentalarning choraklar bo’yicha tuzatilgan qiymatlari o’rtacha turistlar soni bilan tuzatish koeffitsiyenti(k) orasidagi

farqi S_i  S_i  k , formula yordamida topiladi, bu yerda, i= 1, 2, 3 ,4.

Topilgan qiymatlarni jadvalga qo’yib (4.4-jadvalning ko’rsatkichlar ustunida 4-qator) mavsumiy komponentalarning qiymatlari yig’indisi nolga teng bo’lish shartini takroran tekshirib ko’ramiz:

3554.85-4059.91+409.77+95.29 = 0.

Nolga teng bo’lish sharti bajarildi, shunday qilib, turistlar oqimining mavsumiy komponentalari qiymatlari quyidagicha:
I chorak: S₁ = 3554.85; II chorak: S₂ = -4059.91; III chorak: S₃ = 409.77; IV chorak: S₄ = 95.29.

3. 
   Berilgan vaqtli qatordan mavsumiy komponentalarni chiqarib tashlab trend tenglamasi – additiv modelni tuzish va modelning xatoligini baholash(4.8-rasm).
   

1. 
   Berilgan qatorning darajalari (D ustun)dan mavsumiy komponentalarning qiymatlarini (E ustun) ayiriladi va F ustunda har bir davr uchun faqat tendentsiya va tasodifiy komponentalardan iborat qator hosil bo’ladi.
   
2. 
   Trend tenglamasi –additiv modelni tuzish uchun (T+E) qatorni chiziqli trend yordamida analitik tekislanadi. Buning uchun MS Exel dasturining “Регрессия‖ buyrug’idan foydalanib trendning analitik ifodasining parametrlarini qiymatlari aniqlaniladi. Buning uchun 4.6- rasmdagi amallar bajariladi. Natija 4.7-rasmdagi oynada hosil bo’ladi. Regression tahlilning natijasiga asosan qator darajalarining vaqtga bog’lanish zichligi tenglama parametrlari: a₀=692150,15; a₁=24289 ga teng. Shunday qilib, trendning analitik ko’rinishi quyidagicha:
   

Ushbu tenglamaga t = 1,2,…,20 qiymatlarni qo’yib, har bir vaqt uchun Tning vaqt bo’yicha qiymatlari topiladi (4.8-rasm. F ustun).

3. 
   Berilgan vaqtli qatorning har bir darajasidan (4.8-rasm. C ustun) masumiy komponentalarning ta‘sirini (4.8-rasm. D ustun) chiqarib tashlab, T+E = Y – S qiymatlarini topamiz(4.8-rasm. G ustun). Natijada faqat tendentsiya va tasodifiy komponentalardan iborat bo’lgan qator hosil bo’ladi.
   

4.6-rasm. Trendni aniqlash uchun ma‟lumotlarni kiritish.