Ovqatlanish fiziologiyasi. Asosiy energetik va plastik oziq moddalar

OVQATLANISH FIZIOLOGIYASI. ASOSIY 
ENERGETIK VA PLASTIK OZIQ MODDALAR
Bu  qismda  asosiy  (oqsillar,  uglevodlar  va  yog'lar)  va 
qo'shim cha  (vitaminlar,  m a ’danli  moddalar  va  bosq.)  oziq 
moddalari,  ulaming  o'ziga  xos  xususiyatlari,  inson  organizmida 
tutgan  o ‘mi,  manbalari,  ularga  bo'lgan  talab  va  ehtiyojlar  haqida 
zamonaviy m a’lumotlar keltirilgan.Hozirgi  paytda  yer  yuzidagi  aholining  1  mlrd.dan  k o ’prog’i to ’yib  ovqatlanmayotgan  yoki  och  qolayotgan  bo ’lsa,  taxminan 
shunchasi  keragidan  k o ’p  miqdorda  ovqatlanishi  sababli  aziyat 
chekmoqda.  Bu  noxush  holatning  oldini  olishda  eng  muhim  tadbir 
aholi  orasidaratsional, y a’ni to’g’ri yoki oqilona  ovqatlanishni joriy  qilishdir. 
Ratsional  ovqatlanishga  o ’tishda  esa  qator omillarga,  jumladan,  obhavo  sharoitiga,  insonlaming  yoshi,jinsibajaradigan  mehnati  xususiyatlariga  tegishli  e ’tibor  berish   lozim. Shuning  uchun  ushbu  qismda  keltirilgan  m a ’umotlar  (turli  oziq- 
ovqat mahsulotlarini  qabul  qilishga nisbatan)  aytib  o ’tilgan  omillar 
hisobga olingan holda berilgan.
Yana  shu  narsa  muhimki,  aholi  turli  guruhlarining  ovqatlanish 
m e’yorlari  tamoman  o ’zgarmas  miqdor  bo'lmasdan  u  turli  obyektiv 
omillar ta ’sirida (masalan, ekologik omillar) o ’zgarib turadi.
Biz  insonlaming  ovqatlanish m e’yorlarini  aniqlashda nafaqat 
sobiq ittifoq davrida  qilingan in e ’yor jadvallaridan (1982- va  1992- 
yillar),  balki  O ’zbekiston  Respublikasida  ishlab  chiqilib  joriy 
qilingan m a’lumotlardan ham foydalandik.
Asosiy energetik va plastik,  y a’ni  qurilish vazifasini  o'tovchi 
moddalarga oqsillar, y o g ia r va uglevodlar kiradi.
169
www.ziyouz.com kutubxonasi

OQSILLAR

Oqsillarazotli, yuqori molekulali polimerlar  b o iib , aminokislotalardan  tuzilgan.  Ular   ikkita  katta  guruhga  b o iin ad i, y a’ni  proteidlar  (murakkab  oqsillar)  va  proteinlar (oddiy  oqsillar). Tana  vaznining  20%  ini,  hujayra  quruq  vaznining  esa  50%  ini 
oqsillar  tashkil  qiladi.  Oqsillaming  vujuddagi  vazifasi  xilma-xil 
b o iib ,  ular  hujayra  tarkibining  asosini  tashkil  qiladi,  y a ’ni  hujayra 
va to ‘qimaning  hosil  b o iish id a  qatnashadi,  mushaklar  qisqarishida 
ishtirok  etadi,  fermentlar,  gormonlammg  asosini  tashkil  qiladi. 
Proteinlar  vujudda  himoya  vazifasini  ham  bajaradi.  Oqsillar 
toksinlami  zararsizlantirib  vujuddan  chiqarib  yuboradi.  Qon  ivishi, 
qon orqali kislorod,  karbonat angidrid,  oziq moddalaming tashilishi 
ham  oqsillar  ishtirokida  sodir  b o ia d i.  Oqsillar  boshqa  oziq 
moddalarga  o 4xshab  (yog‘  va  uglevodlarga  o ‘xshash)  vujudda 
zaxira  holatda  saqlanmaydi,  shuning  uchun  u  ovqat  bilan  peshma- 
pesh  doimiy  holda  qabul  qilib  turilishi  kerak.  Oqsillarga  b o ig a n  
talabni  o ‘rganish  uchun  tanada  oqsil  muvozanati,  y a ’ni  kecha- 
kunduz davomida oziq moddalari bilan qabul qilingan proteinlar va 
shu  vaqt  ichida  ularning  parchalanishidan  hosil  b o ig a n   moddalar 
nisbati  solishtiriladi.  Oqsil  muvozanati  haqida  xulosa  azot muvozanatini  o ic h ash   bilan  chiqariladi.  Agar  ovqat  tarkibida  t o i a  qiymatli  oqsil  yetarli  b o is a ,  tanaga kirgan  hamda  chiqarib yuboriladigan  azot  miqdori  bir-biriga  teng  b o iib , bu azot