Muallif - O.A.Amanov
ekanligini e’lon qiladilar. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng
chegaralarda tebranib turadi (bizning tovarlarimizga qo’yiladigan ustama bunga
misoldir). Shuningdek tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard iste’molchiga yetib
borishiga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo’yadigan ustama narxlar
yakunini ifodalaydi. Ustama narxlar negizida narxlarni hisoblash usuli ishlab
chiqaruvchilar o’rtasida eng keng tarqalgan, sababi bunda narx belgilash muammosi
soddalashadi, agar tarmoq bozorida sotuvchilarning ko’pchiligi shu yondashuvdan
foydalanadigan bo’lsa, narx raqobati minimumga keltiriladi. Ammo standart
ustamalarni qo’llash joriy talabning o’ziga xos tomonlarini e’tiborga olmaydi va
raqiblar tashlama bilan narx belgilagan hollarda xavfli bo’lib qoladi. Shu sababli eng
maqbuli — talab darajasi va tabiati aniq bo’lgan hollarda, shuningdek muayyan
miqdorda va kelishilgan narxlarda tovarlar ishlab chiqarish hamda yetkazib berish
kontraktlari tuzilganda narxni "o’rtacha xarajatlar plyus foyda" prinsipi bo’yicha
belgilash hisoblanadi, negaki ayrim mahsulotlar iste’moli yillar davomida turun
bo’lib, narxlarning o’zgarishiga ta’sirchan bo’lmay qoladi.
"Ko’zlangan foyda normasi" olishni ta’minlaydigan narx belgilash. Bunday
yondashuvni qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun
muayyan qaytim foiz olishga intiladilar. Bu usul o’rtacha solishtirma xarajatlarni
hisoblashga asoslanadi, investitsiyalangan kapital uchun kutiladigan qaytim foizi
doimiy xarajatlarga qo’shiladi va xarajatlarning bir qismi hisobiga o’tkaziladi,
so’ngra o’rtacha xarajatlar miqdori to’iladi, endi orzudagi foydani ham o’z ichiga
olgan narx belgilanadi. Agar kom’aniya rejalashtirilgan hajmda o’z tovarini sota olsa,
u ko’zlangan foyda normasini oladi. Agar savdo hajmi kam bo’lsa, unda mahsulot
bosilib qoladi, komp’aniya investitsiyalangan kapital uchun "salbiy foyda" bilan zarar
ko’radi.
Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash. Bunday yondashuvni qo’llash
bilan firma mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab
chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi
qo’lanadi, foyda amalga oshmaydi. Narxni belgilashning bunday strategiyasi agar
firma ishni to’xtatish xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab
qolishni xohlagan sharoitlarda naf keltirishi mumkin. Bundan tashqari, “narxlar
urushi”ga tortiladigan firmalar raqiblarini yo’ldan olib tashlashda ushbu usuldan
foydalanadi. Nihoyat savdoda magazinlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish
uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq baholab, "jalb
etuvchi" narxlar yaratadilar. Xaridorlar oqimi ko’payadi, ular arzon narxdagi tovarlar
bilan birga narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.
Narx belgilashning yuqorida ko’rib o’tilgan usullari xarajatlarini hisoblash,
to’liq, to’g’ri, o’rtacha, standart va chegaraviy xarajatlar haqidagi axborotlardan
foydalanishga asoslanadi. Ammo, shuni ta’kidlash lozimki, chet ellarda qabul
qilingan narx o’sishining xarajatlar usullari bizning korxonalarimizda qo’llaniladigan
usuldan katta farq qiladi, chunki mamlakatimizda narxlar jahon tovar bozorlariga xos
bo’lgan narxlardan oyat farq qiladi.
Shu sababli korxonalar mahsulot eksportida tashqi savdo narxlarini ma’muriy
yo’l bilan, narx belgilashning odatdagi bozor prinsiplariga tayanib, joriy qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |