Ota-ona-bola munosabatlari tizimida bola shahsida himoya mehanizmlarining rivojlanishini óziga hosligi mundarija

2.2. Oiladagi ta’lim-tarbiya uslubi va o'ziga bo'lgan munosabatni bog’liqlik xususiyatlari
Shaxslararo munosabatlar bolalarning kognitiv sohasiga ta’sir etishini tadqiq etish maqsadida “Shaxsiy fikrlash uslublari" testi olindi hamda “Ota-onalar uchun so'rovnoma” metodikasi olindi va bu ikki metodika natijalari solishtirilib tahlil qilib chiqildi. Tahlil natijalarida esa Oiladagi shaxslararo munosabatlar aynan ota – onalarning farzandlari bilan bo’ladigan munosabatlari ularning kognitiv sohasiga ta’sir qilishini o’rganildi. Biztadqiq qilgan kognitiv sohadagi fikrlash uslubi bo’ldi va sinaluvchilarda5 ta fikrlash uslubianiqlandi. Fikrlash uslubi esa oiladagi shaxslararo munosabatlarning 5 ta shkalasi foizlarida solishtirib chiqildi. Hamda oiladagi munosabatlarning shkalalardagi ballik tizimida ya’ni yuqori yoki past Juda qattiqo’llik bilan bolani bosim ostida, nazoratda ushlamslik bolaning fikrlarini erkin bayon qilishga o’rgatadi. Maktab va u qatnashayotgan to’garaklar bilan hamkorlikda ishlash uning shaxsiy va aqliy xususiyatlarni o’stiradi. Oilada har bir oila a’zolariga hurmat bilan munosabatda bolishni o’rgatish uni birdamlik kayfiyatiga ta’sir qiladi.
“Ota-onalar uchun so'rovnoma” (A.Ya. Varga, V.V. Stolin) metodik tavsifi.
Mavzuimiz bo’yicha bolaning emotsional holatiga oiladagi shaxslararo munosabatlar ham ta’sir etishi mumkinligi haqida faraz qo’ygan edik. Shu sababli biz oladagi shaxslararo munosabatlarni aynan ota – ona va farzand o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish uchun ushbu so’rovnomadan foydaandik. So’rovnoma tavsifi quyidagicha. Ota-onalarning munosabati bo'yicha test anketasi bu psixologik yordam so'ragan shaxslarda ota-onalarning munosabatlarini aniqlashga qaratilgan psixodiagnostik vosita bolalarni tarbiyalash va ular bilan muloqot qilish to'g'risida. Ota-onalar turli xil tizim sifatida bolaga nisbatan his-tuyg'ular, u bilan muloqot qilishda qo'llaniladigan xulq-atvor stereotiplari, idrok va xarakterni anglash kabi xususiyatlarini nomoyon etadi. Hamda bu bolaning bolaning shaxsiyati, uning harakatlarida nomoyon bo’ladi. So’rovnoma 61 ta savoldan iborat bo’lib, ota – onalar savollarni o’qib o’zlariga mos yoki mos kelmasligiga qarab turib, “ ha ” yoki “ yo’q” deb javob berishadi. So'rovnoma beshta o'lchovdan iborat: I – Qabul qilish / rad etish; II - Hamkorlik; III - simbioz; IV – Avtoritar gipersotsializatsiya yoki "Nazorat" shkalasi; V – Infantilizatsiya yoki "Bolaning muvaffaqiyatsizligiga munosabat" shkalasi I. Qabul qilish/ rad etish:3, 8, 10, 12,14, 15, 16, 18, 23, 24, 26, 29, 39, 40, 42, 44, 46, 47, 49, 51, 52, 55, 60. "yo'q" javobi uchun 1 ball beriladi.5, 6, 20, 27, 37, 38, 43, 45, 53, 56 Savollarida “ha” javobi uchun 1 balldan beriladi.
II. Hamkorlik: 21, 25, 31, 33, 34, 35, 36. III. Simbioz: 1, 4, 7, 28, 32, 41, 58. IV.Nazorat shkalasi : 2, 19, 30, 48, 50, 57, 59. V.Bolaning muvaffaqiyatsizligiga munosabat" shkalasi: 9,11,13,17, 22, 28, 54, 61. Umumiy ballar hisoblb chiqiladi hamda har bir shkala bo’yicha ballar to’planadi. Qabul qilish-rad etish shkalasi bo'yicha yuqori ko'rsatkichlar - 24 dan 33 gacha bu ota - onaning bolaga nisbatan ijobiy munosabati borligini ko'rsatadi. Voyaga yetgan kishi bu holatda bolani qanday bo'lsa, shunday qabul qiladi, uning individualligini hurmat qiladi va tan oladi, uning manfaatlarini ma'qullaydi, rejalarini qo'llab-quvvatlaydi, u bilan ko'p vaqt o'tkazadi va afsuslanmaydi. Xuddi shu shkala bo'yicha past ko'rsatkichlar - 0 dan 8 gacha - kattalar bolada asosan faqat salbiy his-tuyg'ularga ega ekanligini ko'rsatadi: ko’ngil g’ashlik xususiyati, g'azab, bezovtalik, hatto ba'zida nafrat. Bunday kattalar bolani muvaffaqiyatsizlik deb hisoblaydi, uning kelajagiga ishonmaydi, uning qobiliyatini yomon baholaydi va ko'pincha bolaga o'z munosabati bilan munosabatda bo'ladi. Bunday moyillikka ega bo'lgan kattalar yaxshi ota –ona bo'la olmasligi aniq. "Hamkorlik" shkalasi bo'yicha yuqori ko'rsatkichlar - 7-8 ball - kattalar bola qiziqtirgan narsaga samimiy qiziqish bildirishi, bolaning qobiliyatlarini qadrlashi, bolaning mustaqilligi va tashabbuskorligini rag'batlantirishi va har doimgidek bo'lishga intilishining belgisidir. U bilan teng huquqli.Berilgan shkala bo'yicha past ko'rsatkichlar - 1-2 ball - kattalar bolaga qarama-qarshi yo'l tutishini va o'zini yaxshi tarbiyachi sifatida ko'rsatolmasligini ko'rsatadi. "Simbioz"shkala miqyosidagi yuqori ballar - 6-7 ball - bu kattalar o'zi va bola o'rtasida psixologik masofani o'rnatmaydi, har doim unga yaqinroq bo'lishga, uning asosiy oqilona ehtiyojlarini qondirishga, muammolardan himoya qilishga intladi. Xuddi shu shkala bo'yicha past ko'rsatkichlar - 1-2 ball - bu kattalar, aksincha, o'zi va bola o'rtasida sezilarli psixologik masofani o'rnatganligi, u haqida ozgina g'amxo'rlik qilayotganligining belgisidir. Bunday kattalar bola uchun yaxshi tarbiyachi bo'lishi mumkin emas. "Nazorat" shkalasi bo'yicha yuqori ko'rsatkichlar - 6-7 ball - kattalar bolaga nisbatan o'zini juda avtoritar tutishini, undan so'zsiz itoatkorlikni talab qilishini va unga qattiq intizomiy asos o'rnatilishini ko'rsatadi. U deyarli hamma narsada bolaga o'z irodasini yuklaydi. Bunday kattalar har doim ham bolalar uchun tarbiyachi sifatida foydali bo'la olmaydi. Xuddi shu shkala bo'yicha past ko'rsatkichlar - 1-2 ball - aksincha, kattalar tomonidan bolaning xatti-harakatlari ustidan deyarli nazorat mavjud emasligini ko'rsatadi. Bu o'qitish va tarbiya uchun juda yaxshi bo'lmasligi mumkin. Ushbu o'lchov bo'yicha kattalarning pedagogik qobiliyatini baholashning eng yaxshi varianti o'rtacha ball, 3 dan 5 gacha. "Bolaning muvaffaqiyatsizligiga munosabat" shkalasi bo'yicha yuqori ko'rsatkichlar - 7-8 ball - kattalar bolani ozgina yutqazgan deb hisoblashi va unga aqlsiz mavjudot kabi munosabatda bo'lishining belgisidir. Bolaning qiziqishlari, sevimli mashg'ulotlari, fikrlari va hissiyotlari kattalar uchun beparvo bo'lib tuyuladi va u ularni e'tiborsiz qoldiradi. Bunday kattalar bola uchun yaxshi tarbiyachi bo'lishi mumkin emas. Xuddi shu shkala bo'yicha past ko'rsatkichlar-1-2 ball, aksincha, bolaning muvaffaqiyatsizliklari kattalar tomonidan tasodifiy hisoblanadi va unga ishonadi. Bunday kattalar yaxshi o'qituvchi va o'qituvchiga aylanishi mumkin. Tadqiqot olib borayotgan mavzuimiz bo’yicha biz yuqoridagi ikkta metodikalarni tanladik va sinaluvchilarda ushbu metodika o’tkazildi.

XULOSA
Oila-bu insonni barcha ko'rinishlarida umuman "qamrab oladigan" dargohdir. Barcha shaxsiy fazilatlar oilada shakllanishi mumkin. O'sib borayotgan shaxsning shaxsiyatini rivojlantirishda oilaning taqdiriy ahamiyati juda kattadir.Oila tarbiyasi - bu ma'lum bir oilada ota-onalar va qarindoshlarning kuchlari bilan shakllanadigan tarbiya va ta'lim tizimi. Oila tarbiyasi murakkab tizimdir. Bunga irsiyat va bolalar va ota-onalarning biologiksog'lig'i, moddiy va iqtisodiy ta'minoti, ijtimoiy holati, turmush tarzi, oila a'zolarining soni, yashash joyi, bolaga bo'lgan munosabati ta'sir qiladi. Bularning barchasi organik ravishda bir-biriga bog'langandir. Oilada shaxs kamolga yetar ekan oilaning barcha psixologik xususiyatlarini o’zida nomoyon etadi. Ya’niki bolaning shaxsiy xususiyatlariga o’z ta’sirini ko’rsatib, nomoyon ham qiladi. Oilaviy munosabatlarda ota – onalarni farzandning emotsional va kognitiv sohasiga ta’siri yuqori. Bu jarayonni mavzuimiz doirasida ham nazariy ham amaliy jihatdan o’rganildi. Hamda 3ta metodika o’tkazildi. Qatnashuvchilar soni 64 ta. Natijalar tahlil qilindi. Olingan natijalarga ko’ra oiladagi shaxslararo munosabatlar farzandlarning emotsional sohasga ta’sir qilishi aniqlandi. Emotsional sohasini bir qismi sifatida xavotirlanish darajasi tanlab olindi va tadqiqot natijalariga ko’ra sinaluvchilarda xavotirlanish darajasi umumiy arifmetik qiymatda me’yorida ekanligi aniqlandi. Oilaiy munosabatlarda esa farzandning qabul qilishini esa 90,6 % ni tashkil etdi bu birgin misol sifatida. Oiladagi shaxslararo munosabatlar bolaning xavotirlanish darajasiga ta’sir qilishi mumkinligi isbotlandi. Navbatdagi farazimiz esaota – ona va bola munosabatlari o’smirlarda kognitiv sohani fikrlash uslubiga ta’sir qilishi mumkin deb qo’ygan edik. Hamda buni o’rganish uchun metodika o’tkazildi. Biztadqiq qilgan kognitiv sohadagi fikrlash uslubi bo’ldi va sinaluvchilarda5 ta fikrlash uslubianiqlandi. Fikrlash uslubi esa oiladagi shaxslararo munosabatlarning 5 ta shkalasi foizlarida solishtirib chiqildi. Hamda oiladagi munosabatlarning shkalalardagi ballik tizimida ya’ni yuqori yoki past ekanligi bilan qiyoslandi. Shaxsiy fikrlash uslubi bu shaxsning xatti – harakatlariga, o’zini tutishiga bevosita ta’sir qiladi. Va bu qanchadir miqdorda oiladagi shaxslararo munosabatlarning boladagi fikrlash, odob –axloq kabi jihatlariga ta’sir etishi o’ranildi. Oiladagi avtoritar yoki bo’lmasa demokratik uslublar ham bolning fikrlashiga ta’sirini o’tkazadi. Yuqorida ko’rib turganimizdek ba’zi shaxslar dalillar asosida fikrlar yuritadi, ba’zilari qarama – qarshi fikrlarni yoqtiradi, ba’zilari qarama – qarshiliklarni yumshatishga harakat qiladi. Bu kabi fikrlar esa bevosita oila vaoilaviy munosabatlar bilan bog’liq hisoblanadi. Sababi har bir inson oilasi bilan bevosita bog’liq. Inson o’z xatti- harakatlarida, fikrlarida oilasining bir qismini ko’rsatib turadi. Hamkorlik ustunlik qiladigan oilalarda ulg’ayayotgan bolalarda boshqa insonlarga nisatan hayrihohoh bo’lish, insonlarni ham hamkorikka chorlash kabi xususiyatlar shakllanadi.Demak bundan ko’rinib turibdiki oiladagi har qanday munosabatlar farzandlarning psixologik holatiga ta’sir ko’rsatadi. Oilaviy munosabatlar bolaning emotsional sohasiga ta’sir ko’rsatar ekan, emotsional sohaning qay darajada ekanligi uning kognitiv sohasiga ham ta’sir qiladi. Boshqa bir tarafdan esa oilaviy munosabatlar bolaning kognitiv sohasiga ta’sir qilar ekan kognitiv soha ham bevosita emotsional sohaga ta’sir ko’rsatadi. Demak, shunday xulosaga kelish mumkin, Oiladagi munosabatlar bolaning psixologik jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi va bir jarayon boshqa jarayonlarga ham ta’sir ko’rsatadi. Bundan ko’rinadiki shaxsning shakllanishida va uning kamolotida, shaxslararo munosabatlarida, jamiyatdagi ro’lida, ilmiy faoliyati sohalarida ham oilaning o’rni beqiyosdir.