Основные понятия об измерениях и измерительных приборах

 
 
САТХНИ ЎЛЧАШ
 
Сатхни ўлчашдан мақсад, идишдаги модда миқдорини аниқлаш ва технологик 
жараён кетишида, ишлаб чиқариш қурилмаларида суюқлик ва сочилувчан моддалар 
сатхини назорат қилиш ҳисобланади. Энг кўп тарқалган сатх ўлчагичлардан бу 
кўрсатувчи шишалар, қалқовучли, гидростатик, электр, радиоизотоп ва ультратовуш 
сатх ўлчагичлардир. 
 
Кўрсатувчи шишалар 
Суюқликлар сатхини кўрсатувчи шишаларнинг (расм 71) ишлаши туташ 
идишлар принципига асосланган. Улар объектнинг, очиқ идишларда тубига ва 
босимда ишлайдиган идишларда эса, туб қисмига ва тепасига уланади. Бу шишалар, 
уларни тизимдан узиш учун ва ҳаво хайдаб тозалаш учун, қўшимча кранлар билан 
таъминланадилар. Сатхни кўрсатувчи шишалар 3,0 МПа гача босимда ва 300
0
С гача 
температурада ишлатилиши мумкин. 
 
Расм 71. 
 
Қалқовучли сатх ўлчагичлар 
Қалқовучли сатх ўлчагичларда сатх ўзгариши билан қалқовуч сатхнинг 
кетидан силжийди ва унинг бу силжиши ўлчаш қурилмасига узатилади ёки кучни 
ёки силжишни компенсацияловчи сигнал ўзгартиргичда чиқиш сигналига 
айлантирилади. Икки хил қалқовучли сатх ўлчагичлар мавжуд. Биринчисида (расм 
72), акс таъсир кучи қалқовучни кўтариш кучига тенг бўлиб, у қалқовучнинг 

---

74 
оғирлик кучига G тенг, яъни G=F=const; (Архимед қонунига мувофиқ F=
ρ
sxg, бу 
ерда, 
ρ
- суюқлик зичлиги; s- қалқовучнинг кўндаланг кесим юзаси; x – чўкиш 
баландлиги; g- эркин тушиш тезланиши).
Қалқовучнинг чўкиш даражаси,
X=
ρ
sg
G
яъни, қалқовуч суюқлик сатхининг ўзгаришини қайтаради.
Расм 72. 
Иккинчи холатда (расм 73), акс таъсир этувчи куч пружина ёрдамида ҳосил 
қилиниб, унинг қиймати сатх ўзгариши билан ўзгаради.
Расм 73. 
Бир хил чўкиб турувчи қалқовучли сатх ўлчагичнинг энг содда чизмаси 
эгилувчан тросга осиб қўйилган ва роликлар (2 ва 3) ёрдамида қалқовучга (1) 
уланган кўриниши ...расмда келтирилган. Троснинг иккинчи учига тросни таранг 
ушлаб туриш учун юк 4 ва сатхни шкала 5 да кўрсатиб туриш учун стрелка 
ўрнатилган. Ушбу сатх ўлчагичнинг камчилиги унда шкаланинг тескарилигидир, 
яъни, шкаланинг ноли тепада, максимуми пастдалиги. Бу сатх ўлчагичларнинг 
масофага узатиш тизимида сельсинли сигнал ўзгартиргичлардан фойдаланилади.
Цилиндрик қалқовучли (буёкли) сатх ўлчагичларда сатх ўзгариши билан 
қалқовучнинг чўкиш даражаси ўзгаради ва бунда қалқовучга таъсир этаётган кучлар 
мувозанати қуйидаги тенгламалар ёрдамида ёзилиши мумкин: биринчи холат учун 
(35-расмнинг I холати учун),
Slρg = LZ 
Z – пружинанинг қаттиқлиги (бикирлиги). 
Иккинчи холатда эса (35-расмнинг II холати учун), ,

---

75 
Slρg - (H - x) sρ
1
g = (L-х) Z 
Биринчи холат тенгламасидан иккинчини айириб оламиз:
(H-x) sρ
1
g = LZ - (L-х) Z 
Бу тенгламани Х га нисбатан ечиб, топамиз
х=
1
ρ
1
sg
Z
H

Ушбу тенгламадан кўриниб турибдики, қалқовучнинг силжиши сатх 
ўзгаришига пропорционал равишда бўлади. Пружина бикирлигининг ошиши билан 
қалқовучнинг нисбий силжиши камаяди.