O`smirlik davrida kasbiy niyatlar shakllanishning psixologik xususiyatlari Jalilova S. X. ps f. n.,Tdpu psixologiya kafedrasi dotsenti. Mirzayeva U. B. Tdpu psixologiya mutaxassisligi 2-bosqich magistri

O`smirlik davrida kasbiy niyatlar shakllanishning psixologik xususiyatlari Jalilova S.X. ps.f.n.,TDPU Psixologiya kafedrasi dotsenti. Mirzayeva U.B. TDPU Psixologiya mutaxassisligi 2-bosqich magistri.
Annotatsiya Maqolada kasbiy niyatlar shakllanishining psixologik xusussiyatlari, kasbiy faoliyatni amalga oshirish darajasidagi ijtimoiy rivojlanish mezonlari hamda o`smirlarning kasb tanlashga doir psixologik ma`lumotlar berilgan
Анотация В статье представлена ​​психологическая информация о формировании профессиональных намерений, критериев социального развития на уровне профессиональной деятельности, а также психологическая информация о выборе карьеры подростками.
Annotation The article provides psychological information on the formation of professional intentions, criteria for social development at the level of professional activity, as well as psychological information on career choices of adolescents.
Mamlakatimizda umumiy o`rta ta`lim muassasalari o`quvchilarining 7-sinfdan boshlab kasbga yo`naltirish ishlarini amalga oshirish, ularning dastlabki kasbiy tayyorgarligini tashkil etish, yuqori sinflarda zamonaviy kasb-hunar egallashlari uchun tegishli shart-sharoitlar yaratish hamda ularning har tomonlama yetuk malakali mutaxassis boʻlib yetishishlarini taʼminlash, shuningdek yoshlar orasida oʻzini-oʻzi band qilish kabi mehnat shakllarini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta'lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi farmoni e'lon qilindi va u «Kasbga yo‘naltirish tizimi»ni joriy etishni ham nazarda tutadi. Tizim doirasida 7-sinf o‘quvchilari uchun har oyda bir marta «Kasblar olamiga sayohat» mavzusida maxsus kurslar olib borish, 8-sinf o‘quvchilari uchun har chorakda kamida bir marotaba «Mening kelajakdagi kasbim» mavzusida seminar-treninglar olib borish hamda o‘quvchilarni kelajakda egallamoqchi bo‘lgan kasblarga yo‘naltirish, 9-sinf o‘quvchilarining kasbiy moyilligi bo‘yicha o‘tkazilgan psixologik-pedagogik diagnostik metodika natijalari asosida kelgusida aniq ishchi kasblar bo‘yicha kasb- hunar maktablarida ta'lim olishi mumkin bo‘lgan o‘quvchilar o‘rtasida kasbga yo‘naltirish ishlarini olib borish vazifasi topshirilgan. Bundan ko`rinib turibdiki, mamlakatimizda yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga, har tomonlama yetuk barkamol shaxs darajasida ulg`ayishiga, kelajakda ma`lum bir kasbning yetuk mutaxassisi bo`lishi uchun bajarilayotgan say-harakatlar bejizga emas,kasbga yo`naltirish muammosi bugungi kunning dolzarb masalasidir va bu o`z o`rnida o`g‘il-qizlarning zamonaviy bilim olishi, yuksak ma’naviyatli bo‘lib ulg‘ayishi uchun zarur sharoit yaratish borasidagi ishlar sifatida davom ettirilmoqda.
Xalq ta'limi vazirligi huzuridagi O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va pedagogik-psixologik Respublika tashxis markazi tomonidan maktablarning 7-sinfidan boshlab qiziqish hamda qobiliyatlarini aniqlash maqsadida zamonaviy psixodiagnostik uslublarni o‘tkazish va ularni hisobotini yurituvchi “Kasbim kelajagim” nomli onlayn platforma – profnavigator.uz yaratildi. Ushbu platforma 7-sinfdan boshlab o‘quvchilarning o‘z qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash imkonni beradi.Bu platformada “Testlar” rukni orqali o‘quvchilar o‘zlarining qaysi kasbga moyilliklari va layoqatlarni aniqlay oladilar. “Kasblar olami” rukni orqali kasblar to‘g‘risida rasm, professiogramma infografika ko‘rinishida ma'lumot va axborotlar berib boriladi. 2021-yil mamlakatimizda "Yoshlarni qo'llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili" deb e'lon qilinishi yuqoridagi fikrlarning yaqqol dalilidir.
Iltimoiy taraqqiyotni rivojlantirish uchun mamlakatda yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash va ularni jahon standartlari darajasiga, bugungi kundagi fan va texnikaning taraqqiyotiga javob berish uchun bilimdon,o`z kasbining fidoiy kishisini kamol toptirish lozim. Toki ular davr talablariga og`ishmay javob beradigan, izlanuvchan, mehnatsevar,vatanparvar, iymon-e`tiqodli insonlar bo`lib voyaga yetsin. Buning uchun uzluksiz tizimning barcha jabhalarida o`quvchilarni kasbga yo`naltirishning ahamiyati kattadir.
Kasbiy rivojlanish inson hayotining uzoq vaqtini (35-40 yil) qamrab oladi. Shu vaqt ichida hayot va kasbiy rejalar o'zgaradi, ijtimoiy vaziyat, yetakchi faoliyat, shaxs tuzilishini qayta qurish sodir bo'ladi. Ushbu kasb tanlashning muvaffaqiyati asosan o'quvchining psixologik tayyorgarligi bilan bog'liq bo'lib, shaxsning kasbiy yo'nalishini shakllantirish, qobiliyatlarni o'zini o'zi yetarli darajada baholash, intilishlarning real darajasi, barqaror kasbiy niyatlar va kasblardan yetarlicha xabardor bo'lishdan iborat.
Shaxsning kasbiy shakllanishi tushunchalarining tahlili shuni ko'rsatadiki, tanlangan mezonga qarab psixologiyada uning bosqichlari bo'yicha bir nechta qarashlar shakllangan. Birinchi qarash, kasbiy faoliyatni amalga oshirish darajasidagi ijtimoiy rivojlanish mezonlariga asoslanadi. Asosiy mezon - bu odamning xronologik yoshi. Xususan, T. V. Kudryavtsev va boshqa bir qator mualliflarning tushunchasida shaxsning kasbiy rivojlanishining to'rt bosqichi aniqlangan: 1) kasbiy niyatlarning paydo bo'lishi; 2) kasbiy tayyorgarlik; 3) kasbiy moslashuv; 4) ishda amalga oshirish.
A.K.Markova, professionallikning rivojlanish darajasiga tayanib, shuningdek, uch bosqichni ajratadi - o'z taqdirini o'zi belgilash, o'zini namoyon qilish, o'zini o'zi anglash. N.Yu. Volanyuk esa sub'ektlarning o'z-o'zini rivojlantirish qobiliyatiga asoslanib, kasbiy rivojlanishning yetti bosqichini belgilaydi: kasbiy tayyorgarlikdan oldin rivojlanish, tanlov bosqichi, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy moslashuv, boshlang'ich kasbiylashtirish, ikkinchi darajali professionallashtirish va mahorat.
Shaxsning ma`lum bir kasbni egallab, professional bo`lib rivojlanishi kasbiy niyatlarning paydo bo`lishi bilan vujudga keladi.Niyat insonning psihologik rivojlanishi jarayonida yuzaga keladigan yangi funksional shakllanishi bo`lib,unda affektiv va intellektual komponentlar ajralmas birlikda namoyon bo`ladi. Niyat bu xatti-harakat va faoliyatni rejalashtirish va rivojlantirish funktsiyasini bajaradigan ongli qaror.Bu qaror insonning xatti-harakatlarini tartibga solib,uning ehtiyojlarini qondirish imkon beradi. Shaxs o`zining shaxsiy xususiyatlarini aniq professional g`oyalarini munosib baholashi kerak,bu ko`p jihatdan kasbiy faoliyatning muvaffaqiyatini belgilaydi. Kasb tanlashning muvaffaqiyati asosan o'quvchining psixologik tayyorgarligi bilan bog'liq holda shaxsning kasbiy yo'nalishini shakllantirish, mavjud qobiliyatlarni bilish, o'zini o'zi yetarli darajada baholash, intilishlarning real darajasi, barqaror kasbiy niyatlar va kasblardan yetarlicha xabardor bo'lishdan iborat. A.P. Chernyavskaya kasb tanlashga psixologik tayyorlikning o'zaro bog'liq besh tarkibiy qismini aniqlaydi: avtonomiya, rejalashtirish, qaror qabul qilish, xabardorlik va hissiy munosabat. Muxtoriyat kasb tanlash jarayoniga nisbatan mustaqil, faol va mas'uliyatli pozitsiyani, shuningdek, boshqalardan mustaqillikni, o'z kasbiy ustuvorliklarini ta'kidlash qobiliyatini nazarda tutadi. Rejalashtirish ularning kasbiy rivojlanishi rejasini tuzish qobiliyatini, kasbiy maqsadlarga erishish uchun turli xil variantlarni taklif qiladi. Xabardorlik o'smirlarda kasblar dunyosi va individual kasblar, shuningdek, ma'lum bir sohada kasbiy faoliyatni o'zlashtirish uchun zarur bo'lgan kasbiy muhim fazilatlar to'g'risida ma'lumotlar mavjud deb taxmin qiladi. Hissiy munosabat kasb tanlashda hissiy ishtirokni, bu jarayonga ijobiy rang munosabatni, shuningdek, o'rta maktab o'quvchilarining mehnat sub'ekti bo'lishga tayyorligini nazarda tutadi. Qaror qabul qilish o`smir yoshdagi o`quvchilarning biron kasbni tanlashganligini, uni puxta egallashga qaror qilganliklarini va o'z kasbiy kelajagini uning doirasida rejalashtira olishlarini taklif qiladi.
Xulosa qilib aytganda, o`smirlarda kasbiy niyatlar shakllanishining psixologik xususiyatlari va ularning kasbga bo‘lgan munosabatlarini rivojlantirish uchun kasb ko ‘nikmalarini shakllantirish asoslari, kasb tanlashga yo‘llash sistemasining bosqichlari va kasb tanlashda asosiy mezonlarga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir.
Bu jarayonlarning nazariy jihatdan o‘rganar ekanmiz, o‘quvchilarning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish, kasb tanlashning ijtimoiy qimmatli motivlarini tarkib toptirish, o‘z professional mavqeini belgilashda ko‘maklashish ularning kasbiy bilimlariga tayanishini uqtirish zaruriy holatdir.
Kasbga yo’llash ishlarining ijtimoiy ahamiyatini oshirish, mutaxassislarga qanday talablar qo‘yilishini aniqlashtirish, kasbga yo‘naltirish ishlarini o‘tkazish zaruriyatidan kelib chiqib kasbiy bilim va ko‘nikmalarning ijtimoiy psixologik mazmunini va ahamiyatini belgilab beradi.
O‘quvchilarning kasb faoliyati har xil turlariga bo’lgan qiziqish va maylni rivojlantirish kasbga yo’naltirishning muhim tarkibiy qismi ekanligini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. Yoshlarni mehnatga tayyorlash yangi masala emas, hozir bu masalani ta’lim-tarbiya nazariyasi bilan uzviy birlikda ko’rib chiqish lozim, kasbga yo’naltirish muammosiga ko‘ra tarkib topgan, ilmiy yo’nalishlarni rivojlantirish – eng muhim vazifalardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar