O’simlikler sistematikasi

O’simlikler sistematikasi

Reje

1. O’simlikler sistematikasi neni u’yretedi

2. O’simlikler sistematikasi ta’riyxi

3. Karl Linney sistematikasi

4. Engler sistematikasi

5. To’men da’rejeli o’simleklerge xarakteristika.

Sistematika bul o’simliklerdin’ du’zilisi ta’repinen bir-birine jaqinlig’in aniqlap, toparlarg’a ajiratadi. O’simlikler jer ju’zinde eramizdan 1700 jil burin payda bolg’an. Jer ju’zinde 500.000 tu’r o’simlik bar. Jabayi halda ushirasatug’in o’simliklerdin’ tu’ri 350.000, solardan 200.000 gu’lli o’simlikler, 150.000 gu’llemeytug’in sporali o’simlikler. O’simliklerge en’ bay jerler Kavkaz ha’m Orta Aziya. Orta Aziya ha’m Kavkaz florasinda 7000 o’simlik tu’ri ushiraydi.

Botanikanin’ sistematika ha’m morfologiya bo’limi a’yyemgi zamanlardan berli tekserilip u’yrenilip kelingen. Misrda bizin’ eramizdan 3000 jil aldin ju’zimshilik rawajlana baslag’an. Misrda da’rilik o’simliklerdi egiw basqa ma’mleketlerge qarag’anda aldiniraq baslang’an. Bul jerde bizin’ eramizdan 2000 jil aldin Keneku’njit-Ricinus comunis egilgen.

Bizin’ da’wirimizge shekem saqlanip qalg’an a’yyemgi zaman o’simlikleri haqqinda mag’liwmatlardi grek a’debiyatlarinda ushiratiw mu’mkin.Sol waqitlarda grek alimlarinan Gippokrat, Aristotel, Dioskard, siyaqli alimlar 4 a’sir aldin jasap, ko’pshilik o’simlik tu’rlerin jazip, olardin’ paydali qa’siyetlerin aniqlag’an ha’m o’simliklerdin’ bir u’lesli eki u’lesli boliwlarin ko’rsetken. Teofrast botanikanin’ atasi esaplanadi. Sebebi onin’ jazg’an kitaplarinan 15i usi pa’nga arnalg’an. Dioskard bizin’ eramizdin’ I a’sirinde jasag’an. O’zinin’ ataqli “Materia Medica” degen kitabinda ko’p da’rilik o’simliklerdi su’wretleri menen su’wretlegem. A’yyemgi Rimnin’ o’simlikler menen shug’illang’anlardan Pliney Starshiy. Dioskarid ha’m Pliney Starshiy gu’lleytug’in ha’m gu’llemeytug’in o’simliklerdi aniqlap, olarg’a latinsha at berip baslag’an. Ma’selen ; Achillyea, Adonis ha’m basqalar. A’yyemgi zamanlarda da’rilik o’simlikler tiykarinda jazilg’an hind kitaplarinan en’ a’hmiyetlisi ” Yadjur veda” esaplanadi. Bul kitapta ko’rsetilgen da’rilik o’simlikler ha’zir de o’z qiymtain jog’altpag’an. Qitayda o’simlikler haqqinda Xon-Shen-nun nin’ bizin’ eramizdan 3000 jil aldin “Bensao” degen kitap jazg’an. Orta a’sirlerde jasag’an alimlardan pu’tkil du’nyag’a belgili bolg’an vrach Abu Ali Ibn Sino esaplanadi. Avitsenna Buxarag’a jaqin jerdegi awilda tuwilg’an. 1020-jilda “Alqonunfit Tib” dep atalg’an 5 tomli kitap jazg’an. Petr I 1724-jilda Rossiyada pa’nler Akademiyasin ashiw haqqinda buyriq shig’ardi. Ol pa’nler akademiyasi aldina Rossiya florasin tekseriw waziypasin qoyadi. Usi maqsette bir qansha ekspediciyalar sho’lkemlestirdi. Ekspediciya qatnasiwshisi akademik Pallas “Flora Rossica” degen kitap jazg’an. XVIII a’sirdin’ baslarinda shved alimi Karl Linney (1707-1778) o’simliklerdin’ sistematikasin 1000g’a jaqin o’simliklerdi morfologik terminlerdi islep shiqti. Karl Linney “ O’simlik tu’rleri “ degen shig’armasinda 10.000 tu’r o’simlik tu’rlerin su’wretlep olardi 1000 a’wladqa, bul a’wladlardi 116 ta’rtipke, ta’rtiplerdi bolsa 24 klasqa bo’lip shig’adi. Solardan 23 klasqa gu’lleytug’in o’simliklerdi, 1 klasqa bolsa, gu’llemeytug’in o’simliklerdi kirgizedi. Gu’llemeytug’in o’simliklerge suwotlarin, zamarriqlardi, moxlardi ha’m qirqqulaqlardi kirgizedi. Karl Linney gu’lleytug’in o’simliklerdi “jinisli ko’beyiwi aniqlang’an” gu’llemeytug’in o’simliklerdi jinisi ma’lim emes” dep ataydi. Karl Linney ha’r bir o’simlikti 2 at penen ataliwin kirgizdi. Binar-nomenklatura eki at penen ataw. Bunda aldin a’wlad, keyin tu’r ati jaziladi. A’wlad atin – at, tu’r atin sipat qilip alinadi. Ma’selen ; paqtaanin’ a’wladi, Yossypium Amerika paxtasi. –Yossypium hirsutum, Misr paxtasi- Yossypium barbadense. Misali; aq tut- morus alba, qara tut – morus nigra, qizil tut – morus rubra Karl Linney sistemasi jasalma Sistema esaplanadi. Sebebi Linney o’simliklerdin’ kelip shig’iwin, bir-birine jaqinlig’in ha’m rawajlaniwin esapqa almag’an. Linney idealist alim bolg’an. Onin’ pikirinshe o’simlikler ha’m haywanlar o’zgermeydi, olar bir waqitta jaratilg’an. Biz tu’rdi solay tu’sinemiz, tu’r birqansha individlerden ibarat bolip, sirtqi sha’rayat ta’sirinde, adam ta’sirinde, ishki protsessler na’tiyjesinde o’zgerip rawajlanip turadi. Tu’r o’zgeriwi mu’mkin. Karl Linneydin’ o’simliklerdi toparlarg’a bo’lip tekseriwge ha’zir o’zgeris kiritilgen : 1.Tu’r – vid – Specis en’ kishi – sub species 2. A’wlad – rod – genus 3.Tuqimlas – semeystvo – amilia 4. Ta’rtib – poryadok – Ordo 5. Klass – klass- classic 6. Tip – tip – tipus 7. Bo’lim – otdel – division Bazida tu’r ja’ne kishi tu’rlerge bo’linedi. Kishi tu’rdi – Sub species delinedi. Ta’biyiy sistemani birinshi ma’rte 1841-jil Peterburg akademiyasinin’ professori Goryaninov du’zgen. Bul o’simliklerdi to’rt gruppag’a bo’lgen. 1 – gruppasinda sporali o’simlikler, lichaynikler, moxlar, qirqqulaq ta’rizliler ha’m basqalar. 2- gruppasina " Jalg’an tuqimlilar” – iyne japiraqlilar, qarag’ay, arsha. 3-gruppasina g’a’lle da’nli o’simlikler yag’niy bir u’lesli o’simlikler. 4- gruppasina haqiyqiy tuqimli o’simlikler yag’niy eki tuqim u’lesliler gruppasi. Suw otlari, zamarriqlardi bolsa haywanat ha’m o’simlikler du’nyasi aralig’indag’I organizm dep esaplaydi. Ta’biyiy filogenetik sistemani o’simliklerdin’ rawajlaniwina tiykarlanip, rus alimlarinan Varshava Universitetinin’ professorlarinan Belyayev, Moskva Universitetinin’ professori Gorojankinler du’zgen. Olar sistemani du’ziwde tuqimli o’simlikler sporali o’simliklerden payda boliwina tiykarlang’an. Olar o’z sistemasin ulli ingliz alimi Charlz Darvin teoriyasina tiykarlanip du’zgen. Darvinnin’ 1859-jilda “ Tu’rlerdin’ ta’biyiy saralaniwi na’tiyjesinde kelip shig’iwi” atli shig’armasi bolip esaplanadi. Bul shig’armasinda Darvin o’simlik ha’m haywan tu’rlerinin’ jer ju’zinde payda boliwi ha’m rawajlaniwin ko’rsetedi. Darvin materialist alim bolg’an. Darvin 3 faktorg’a tiykarlanadi ; 1. NA’SILLIK – nasledstvennost 2. O’ZGERIWSHEN’LIK – izmenchivost 3. Ta’biyiy saralaniw – yestetstvenniy stbor 1897-jilda Gorojankinnin’ du’zgen tabiyiy filogenetik sistemasi boyinsha o’simlikler sistemasin 3 bo’lim 7 klassqa bo’ledi. 1-bo’lim To’men sporali o’simlikler – Oodoniata - bul bo’limge 2 klass kiredi a) Aldae – suw otlari b) Fungi – zamarriqlar 2- bo’lim Joqari sporali o’simlikler – Archimycetes - bul bo’limge 3 klass kiredi a) Moxlar – Bryophyta b) Qirqqulaqta’rizliler – Polyhodyophyta v) Ashiq tuqimlilar – pinophyta 3-bo’lim Jabiq tuqimli o’simlikler – Angiosoermae - bul bo’lmge 2 klass kiredi a) bir tuqim u’lesliler – monocotyledoneae b) eki tuqim u’lesliler- Dicotyledoneae Bunnan son’ da o’simlikler sistemasi o’zgertirilip, quramalastirilg’an. Ha’zirgi Sistema nemis alimi Engler sistemasina tiykarlang’an. Jer ju’zindegi barliq o’simlikler 2 toparg’a bo’linedi ; 1. SPORALILAR – Sporophyta 2. TUQIMLILAR – Spermatophyte a) sporalilar 2 bo’limge bo’linedi 1) To’men sporali o’simlikler ; suw otlari- algae, bakteriyalar – bacteriophyta, Zamarriqlar- Fungi, Lichaynikler – Lichenophyta kiredi. 2) Joqari sporali o’simliklerge; moxlar- bryophyte, qirqqulaqta’rizliler- pteriodophyta kiredi. b) TUQIMLILARg’a 1) ashiq tuqimli o’simlikler – gymnospermae ya’ki Pinophyta 2) Jabiq tuqimli o’simlikler- Angeospermea Mongoliophyta. To’men sporali o’simliklerdin’ jinisli organlari bir kletkali, a’piwayi du’zilgen. Bulardin’ denesi organlarg’a bo’linbeydi. Joqari sporali o’simliklerdin’ jinisli organlari ko’p kletkeli, quramali du’zilgen Bulardin’ denesi organlarg’a bo’lingen boladi. Jabiq tuqimli o’simliklerdin’ tuqimi miywe ishinde boladi. Ashiq tuqimli o’simliklerdin’ miywesi bolmaydi. Engler sistemasi boyinsha o’simlikler to’mendegi tiplerge bo’linedi ; 1. Bakteriya – Bacteria 2. Ko’k jasil suw otlari – Cyanophyceae 3. Jasil suw otlari – Chlorophyceae 4. Sari jasil suw otlari – Diatomiaea 5. Qon’ir suw otlari – Phacophyceae 6. Qizil suw otlari – Rhodophyceae 7. Shilimshiqlar ya’ki miksomitsetler – Myxophyta 8. Zamarriqlar – Fungi 9. Lichaynikler – Lichenes 10. Moxlar – Bryophyta 11. Qirqqulaq ta’rizliler – Pteridophyta 12. Ashiq tuqimlilar – Gymnospermae 13. Jabiq tuqimlilar - Angiospermae