O‘simliklarninig generativ a’zolari, ularninig tiplari va morfologiyasi

1. Siklik gullar (sabzida). 2. Asiklik gullar (magnoliya). 3.Gemosiklik gullar (ayiqtovonlarda).

Siklik gulda gul a`zolari doira bo`lib joylashadi. Bu xolat o`rik, g`o`za, pomidor, zig`ir, limon, ko`pchilik yopiq urug`li o`simliklar vakillarida ko`rishimiz mumkin. Gulda, gul a`zolari spiral holda joylashsa, bunday gullar asiklik gullar deyiladi. Misol uchun: magnoliya o`simligida. Gemosiklik gullar yarim doiraviy gullar, ularning bir qismi spiral, ikkinchi qismi esa doira shaklida joylashadi. Masalan uchma o`t, ayiqtovon o`simliklarida shunday gullar mavjud. Gul o`rami bir yoki qo`sh o`ramli bo`ladi. Gul o`ramini hosil qilgan bir xil rangli barglar necha qator bo`lib joylashishidan qat`iy nazar bir o`ramli gul deyiladi. Masalan; lavlagi (Beta vulgaris), otquloq (Rumux), izen` (Kochia prostrata) va boshqalarni keltirish mumkin. Gul kosa barglari gulni g`uncha vaqtida tashqi tomonini o`rab turadi gultoji barglari tiniq rangli bo`lib, xashorotlarni o`ziga jalb qiladi. Gulkosa va gultoji barglari o`zaro birikkan yoki birikmagan bo`lishi mumkin. Karamning gulida gul barglari erkin. Pechakni gulida gulkosa va gultoji barglar birikib o`sib qo`ng`iroqsimon gultoji barglarni hosil qilgan. Gul qismlari gul o`rnida joylashishiga ko`ra, gullar aktinamorf (to`g`ri ), zigamorf (noto`g`ri) assimetrik gullarga bo`linadi. Aktinomorf gulda uning yuzasidan bir nechta simmetriya o`tkazish mumkin. Zigomorf gullar yuzasidan faqat bitta simetriya o`tkazish mumkin. Assimetrik gullar yuzasidan birorta simmetriya o`tkazish mumkin emas.

O`zida gul o`rami, changchi va urug`chisi bo`lgan gullar to`liq gullar deyiladi, faqat changchisi yoki urug`chisi bo`lgan gullar yalong`och gullar deyiladi. Guldagi changchilarning to`plami androsey deb ataladi. Changchilar gulda erkin yoki chang ipi bilan birikib o`sadi. Gulning o`rtasida mevabargchalar o`rnashgan bo`lib ular, megasporabargchalar hisoblanadiyoki urug`chi deyiladi. Urug`chilar-ning to`plamiga genesey deb ataladi. Geneseyda urug`chilarning tumshug`i, ustunchasi va tugunchasi mavjud. Tumshuqchasi chang hujayrasini qabul qilib oladi va changlanish jarayoni o`tadi.
Ko`pchilik o`simliklarda gullari to`p-to`p bo`ladi va ular to`pgullar deyiladi. To`pgullar shoxlanishiga ko`ra, monopodial va sipodial to`pgullarga bo`linadi.
Monopodial to`pgullarda gullar to`pgulning birinchi tartibida joylashgan bo`lsa, oddiy monapodial to`pgul, aksincha gullar 2 - 3 tartibli shoxlarda joylashgan bo`lsa murakkab to`pgul deyiladi. Monopodial to`pgulda o`sish nuqtasi cheksiz o`sish xususiyatiga ega bo`lib, yon shoxlarning soni aniq bo`lmaydi. Gullar, to`pgulning asosidan uchiga qarab doimiy ravishda ochilib boradi. Simpodial shoxlanuvchi to`pgullarning o`sishi cheklangan bo`lib, har bir oilaga kiruvchi o`simlik turlaridan farq qiladi. Bunday to`pgullarda guli to`pgulning uchidan asosiga qarab ochilib boradi. Oddiy monopodial to`pgullarga boshoq, zubtrumda, kuchalayong`oqda, so`ta makkajo`xorida, shingil karamdoshlarda, qalqoncha nokda, boshcha sebargada, soyabon ziradoshlarda, savatcha kungaboqarda.
Murakkab monopodial to`pgullar murakkab boshoq bug`doy, arpa, murakkab soyabon sabzi, shivitda, murakkab shingil yoki ro`vak sholida, qo`ng`irboshda. Meva.
Urug`langandan keyin o`sgan va ichida urug`i bo`lgan tugunchaga meva deyiladi, har-xil o`simliklarning mevasi yirik maydaligi tashqi ko`rinishi, rangi va hakozolarga qarab bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ular bir qancha belgilariga, kelib chiqishi, meva qatining tuzilishi va miqdoriga qarab klassifikasiya qilinadi. Kelib chiqishiga qarab mevalar, haqqiqiy, soxta, oddiy, murakkab va to`p mevalarga bo`linadi. Haqiqiy mevalar faqat, urug`chi tugunchasining o`sishidan, soxta mevalar urug`chi tugunchaning o`zidan emas, balki juda o`sib ketgan gulqo`rg`on va gulkosa ishtirokida xosil bo`ladi. Olcha, o`rik mevalari haqiqiy meva, qulupnay, na`matak, olma mevalari soxta meva hisoblanadi. Agar gulda 1ta urug`chi bo`lib uning tugunchasidan meva hosil bo`lsa, oddiy meva deyiladi (o`rik, olcha, gilosda). Murakkab soxta meva bitta gulning bir necha urug`chisi ishtirokida hosil bo`ladi (malina, maymunjon). To`p meva gullari juda zich joylashgan, keyinchalik mevalar ham qo`shilib o`sgan to`p gullardan hosil bo`ladi. Mevalar qatining tuzilishiga qarab quruq va ho`l mevalarga bo`linadi. Quruq mevalarning meva qati quruq qalin va yog`ochsimon bo`ladi, ba`zan esa po`choqqa o`xshaydi. Ho`l mevalarning meva qati seret sersuv ko`pincha ochiq rangli bo`ladi. Quruq va ho`l mevalarning urug`i har xil miqdorda bo`ladi urug` bir donadan bir necha yuz donagacha bo`lishi mumkin. Shuning uchun mevalarning urug`ini soniga qarab; bir urug`li va ko`p urug`li quruq meva; bir urug`li va ko`p urug`li ho`l mevaga bo`lish mumkin. Bir urug`li quruq mevaga pistacha, don, yong`oq, xakalak, qanotli mevalar kiradi, ko`p urug`li quruq mevalar ko`sak, qo`zoq, qo`zoqcha dukkak va boshqalar. Bir urug`li ho`l mevalar olcha, o`rik, shaftoli. Ko`p urug`li ho`l mevalar umimiy nom bilan rezovor mevalar deb ataladi. Bu mevalarda seret meva qati bo`ladi. Uzum pomidor, qoraqat, qovun, tarvuz, bodring, olma, nok, behi va boshqalar kiradi Partenokarpiya - urug`siz mevalarning hosil bo`lishidir (uzum, anjir, mandarin, limon). Su`niy yo`l bilan urug`chi tumshiqchasi kuydirilsa partenokarp meva hosil bo`ladi.
Urug`. Gulli o`simliklarning hayotiy sikli davomida. urug`ning unib chiqishidan voyaga etgan o`simlikda yangi urug` paydo bo`lguncha barcha asosiy organlar shakllanadi. Urug`dan urug` hosil bo`lguncha o`tgan bu hayotiy sikl - davr ontogenez yoki o`simlik organizmining indivudial rivojlanish davri deb ataladi. Gulli o`simliklar ontogenezning davomiyligi bir birinikidan katta farq qilishiga qaramay, har bir induvudning hayoti urug`ning unib chiqishidan boshlanib, urug` hosil bo`lishi bilan tamomlanadi. Urug`ni unib chiqishi ya`ni murtagi rivojlanishi uchun albatta zahira oziq moddalar bo`lishi shart. Bu moddalarning vazifasi urug`ning rivojlanayotgan murtagini oziqlantirib turishdan iborat. chunki, bu vaqtda murtak hali tashqaridan oziqlana olmaydi, shuning uchun gulli o`simliklarning har bir urug`ida murtakdan tashqari alohida to`qimalarida endosperm yoki peresperimda zahira oziq moddalar to`planadi. Persperm urug` kurtakning nusellusidan hosil bo`ladi. Unda zahira moddalar ko`p peresperm ba`zi bir chinniguldoshlarda uchraydi. Ularning tarkibida odatda kraxmal ko`p, oqsil kam bo`ladi. Zahira oziq moddalar murtakning to`qimalarida va qisman urug` pallalarida hosil bo`ladi. Urug`ning zahira oziq moddalari uglevodlar, lipid, oqsildan iborat. Bulardan tashqari vitaminlar, fermentlar, anorganik moddalar bo`ladi, ba`zi o`simliklarda, masalan: dukkakdoshlar (mosh, loviya, no`xat) urug`ida asosan oqsil, g`alladoshlarda (bug`doy, javdar, sholi) donida uglevodlarning kraxmal shaklidagi hosilalari ko`p bo`ladi. Go`za chigiti, yeryong`oq, kanakunjutda moy ko`p bo`ladi. Shuni aytish kerakki, moylar zahira oziq moddalarning eng ko`p kalloriya beradigani hisoblanadi. Masalan: 1 gr uglevod yonganda 4200 kal, 1 g oqsil yonganda 4400 kal, 1 gr moy yonganda 9500 kal issiqlik chiqadi.
Urug` tiplari quyidagicha bo`ladi: 1)Perspermli urug`, 2)Endospermli urug`.
3) Endospermsiz urug`.
Perspermli urug`lar; urug`larida perisperm yaxshi rivojlangan, zahira moddalar urug` kurtakning nuselluss hujayralarida to`plangan bo`lsa, perspermli urug` deyiladi. Chinniguldoshlar (Caryophlaceae) sho`radoshlar (Chenopodiaceae) oilasining vakillarida uchraydi.
Endosperimsiz urug`lar. Murtak unib chiqishi uchun kerak bo`lgan oziq moddalar murtakning o`zida, ya`ni urug` pallalarida to`plansa, endosperimssiz urug`lar deyiladi, murakkabguldoshlar (Asteraceae), Dukkakdoshlar (Fabaceae), Qovoqdoshlar (Cucurbitaceae) oilalarining vakillarida uchraydi.
Endospermli urug`lar. Urug`da murtak unib chiqishi uchun kerak oziq moddalar maxsus g`amlovchi to`qima - endosperma to`plansa, endospermli urug` deyiladi. Bularga qo`ng`irboshlar, ituzumdoshlar, soyabonguldoshlar oilasining vakillari kiradi.
Adabiyotlar:

1.