O’simliklarning Kimyoviy Tarkibi Va Oziqlanishi
R E J A:
1.Suv
2.O’simliklar quruq moddasi.
3.Oqsillar va boshqa azotli birikmalar.
4.Uglevodlar.
5.Yog’lar.
O’simliklar organizmi suv va quruq moddadan tarkib topgan.
Quruq modda organik va mineral birik-malardan iborat.
O’simliklarning organlari va to’qimalaridagi suv va quruq modda
miqdori turlicha bu-ladi.
1. O’simliklarning o’sayotgan vegetativ organlarida 70 dan
95 %,urug’larning zahira to’plovchi to’qimalarida suv bo’ladi.
O’simliklardagi suvning funktsiyalari uning fizik va himiyaviy
xossalari bilan bog’’liq. Suv ko’pgina birikmalar elektrolitik
dissotsiyalanadi va bu ionlarni o’simliklar zaruriy ozuqa
elementlari tariqasida o’zlashtiriladi.
Suvning sirti tarangligi yuqori bo’lganligi sabab u turli
jarayonlarda va mineral hamda organik birikmalarning bir joydan
ikkinchi joyga siljishiga katta rol o’ynaydi.
Suv o’simliklardagi energetik o’zlashtirishlarda avvalo, quyosh
energiyasi ishtirokida yuzaga chiqadigan fotosintezda ximiyaviy
birikmalar katta ahamiyatga ega.
O’simliklar to’qimalarini hujayralaridagi suv saqlashiga sabab
bo’ladi, bu turli tuman fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning
yo’nalishini belgilab beradi.
Suv tuproqdan o’tadigan mineral tuzlarni erituvchi va
o’simliklardagi moddalarning harakatlanishi almashshinuvi
uchun,
muhimgina
bo’lib,
qolmay
o’simlik
hujayralari
strukturasining ajralmas qismi hamdir.
2. O’simliklar quruq moddasi va agregatdan tarkib topadi.
Qishloq xo’jaligi asosiy ekinlarni tovar bilan birga ketadigan
quruq modda miqdori juda keng doirada o’zgarish gektariga 15-
100 ts bo’lishi mumkin.
O’simlik mahsulotlari ayrim organik moddalarning qimmati
shu mahsulotlarning turi va qay maqsadda ishlatilishiga qarab
turlicha bo’lishi mumkin. Don ekinlari orasida tarkibida oqsil
miqdori ko’p bo’ladigan ekin bug’doy, kraxmal ko’pi esa guruch
bilan arpadir. Arpa donida oqsil miqdori ko’p bo’lsa, pivo
tayyorlanadigan donning sifati yomonlashadi.
3.Oqsillar juda cheklangan aminokislotalardan tuzilgan yuqori
molekulyar moddadir.
O’simliklarning vegetativ organlarida 5-20 boshoqli don
ekinlaridan 6-20 dukkakli va moyli urug’larda 20-35% oqsillarning
elementlar tarkibi ancha o’zgarmas S-51-55,0-21-24,N-15-18, N-
6,5 S-0,3-1,5 Oqsillar tarkibida urug’lardagi azotni va ko’pincha
vegetativ organlardagi azotning ko’p qismi bo’ladi.
O’simliklarning vegetativ organlarida oqsillar miqdori ular
massasining 5-20 % ni tashqil etsa, boshoqli don 6-20 %, dukkakli
va moy ekinlar urug’’ida esa 20-35% tashqil etadi.
Oqsilning elementlari tarkibi ancha o’zgarmas, ya’ni barqaror
bo’lib , quyidagicha (% hisobida) S-51-55,X-21-24%,N-15-18, H-
6,5-7-0,3-1,5.
O’simliklar oqsillari 20 ta aminokislota va ikkita amiddan
tuzilgandir.
Oqsillar tarkibida urug’lardagi azotni umumiy azot
miqdorining kamida 90% va ko’pgina o’simliklar vegetativ
organlaridagi azotning ko’p qismi (75-90%)bo’ladi.
4. Shakarlar barcha qishloq xo’jaligi ekinlarida oz miqdorda
bo’ladi, ko’pgina o’simliklarda monasaxaridlar asosan glyukoza,
fruktoza, oligosaxaridlar esa disaxarid saxaroza holida bo’ladi.
Monosaxaridlar avvalo, glyukoza o’simliklarning nafas olishida
asosiy energetik material hisoblanadi, ularning boshqa saxarofosfat
bilan fotosintezda murakkab uglevodlar sintezida va moddalar
almashinish jarayonlarida ishtirok etadi. Fruktoza, glyukoza va
saxarozadan shirinrokdir.
Saxaroza kand lavlagida (14-22%) va shakar qamish
poyasining shirasida (11-25%)asosiy zahira uglevod hisoblanadi.
Kraxmal o’simliklarning barcha yashil organlarida ozroq
miqdorda bo’ladi, lekin tuganaklarda, piyozboshlarida va
urug’larda asosiy zahira uglevod sifatida to’planadi. Kartoshka
ertangi navida kraxmal miqdori 10-14%, o’rta va kechpishar
navida esa 16-22%. Boshqa g’allagullilar donida kraxmal odatda 55
- 70% ga etadi.
Sellyo’loza-hujayra devorlarining asosiy tarkibiy qismidir.
Paxta tolasi 95-98% zig’ir, lub, kanop, jut da esa 80-90 %
sellyo’lozadan iborat. Pardali gallagullilar (suli,guruya,tarik)
urug’’larida sellyo’loza 10-15% bo’ladi.
5. Yog’lar va yog’simon moddalar (lipidlar) o’simlik hujayrasi
sitoplazmasining struktura komponentlari hisoblanadi, moyli
ekinlarda zahira birikmalar rolini bajaradi. Odatda strukturali
lipidlarning miqdori ko’p emas o’simlik ho’l massasining 0,5-0,1%i
atrofida bo’ladi, lekin ular o’simlik hujayralarida muhim
fukntsiyalarni, shu jumladan membranalarning sigdiruvchanligini
boshqarishda doir funktsiyalarni bajaradi.
Eng muhim moyli ekinlar va soya urug’lardagi moy (yog’) ning
o’rtacha miqdori: % hisobida:
Kanakunjut -60
Zig’ir -30
Kunjut-45-50
Kanop-30
Ko’knori-45-50
Hantal-30-35
Zaytun-45-50
Chigit- 25
Kungabokar-24-50
Soya-20
BILIMINGIZNI SINAB KURING:
1. Turli xil o’simlik va mahsulotlarida suv va quruq
moddaning miqdori qanday bo’ladi.
2. Suv o’simliklar tanasida qanday asosiy vazifalarni bajaradi.
1. Makro va mikroelementlar to’g’risida nimalarni bilasiz?
2. Oqsillarning kimyoviy tarkibi qanday?
3. Nima uchun kul elementlari deymiz?
4. Proteinlar va proteidlarning farqi nimada.
5. O’simliklar tarkibida uchraydigan qaysi azotli moddalarni
bilasiz?
6. "Hom potein" deganda siz nimani tushunasiz?
7. O’simliklar tanasidagi asosiy uglevodlarni birma-bir ayting
va ularning O’simliklardagi miqdorini va vazifasini ayting?
8. Kraxmal tarkibidagi amilaza va ami lopek tining uh
shash va farklanuvchi tomonlarining ayting?
9. O’simliklar tarkibidagi yog’lar va yog’simon moddalar
haqida nimalarni bilasiz?
10.
Asosiy moyli ekinlar tarkibidagi eg miqdorini ayting?
11.
O’simliklarning mineral oziqlanish elementlarini birma-
bir aytib bering?
12.
G’o’za usimligining kimyoviy tarkibini yozing?
Test savollari.
1. Tarkibida juda kam miqdorda suv tutgan O’simlik urug’’i
nomini toping?
A.
Makkajo’xori
V. Javdar
S. Suli
D. Grechixa
E. Zig’ir
2. «Kul elementlari» qaysi javobda keltirilgan?
A. N, CL,S,P:
V. Ca,Mg, Cu, S:
S. O, H, Fe, Na:
D. Fe, Mg, CL, O:
E. N, O,H,CL.
3. Agrokimyo fani o’simliklar oziqlanishining qaysi turini
o’rganadi?
A. Fotosintez
V. Saprofit
S. Geterotrof
D. Mineral
E.
Aytilganlarni
barchasi.
4. Oqsillarn kimyoviy tarkibi qaysi javobda to’g’ri berilgan?
A. S-51-55; 0-21-24; N- 15-18; N-6,5-7; S-0,3 -1,5.
V. S- 48-50; O-16-18; N -14-15; N-4,5-5; S- 0,5-2,0.
S. S- 35-41; O-8-11; N- 9-11; N-2-2,5; S- 1,5-3,0.
D. S-28-31; O-7-9; N – 7-11; N-2-4; S -2-4,0%
E. S- 51-54; O-19-23; N -15-17; N-6,4-7,0; S-0,2-1,5.
5. Kunjit o’simligining urug’’idan necha, % yog’ (moy)
saqlanadi?
A. 45-50%,
V. 44-49%,
S. 45-48%,
D. 50-55%,
E. 60-70%.
6. Oqsilga boy o’simlik turini ayting?
A.
Makkajo’xori
V. G’o’za
S. Bug’doy
D. Loviya
E. Bodring
7. Pomidor tarkibida suv necha % ni tashkil qiladi?
A. 20-30,
V. 40-50
S. 90-95
D. 60-70
E. 70-80
8. Tarkibida ko’p miqdorda yog’ to’tadigan o’simliklar nomini
ayting?
A.
Piyoz,
bodring,
kartoshka
V. Arpa, suli, mosh
S. Soya, zaytun, zig’ir
D.
Mosh,
lavlagi,
kungaboqar
E. Qovun, tarvuz, tariq
ADBIYOTLAR:3, 4, 5, 9.
4-MAVZU: O’SIMLIKNI OZIQLANTIRISH.
R E J A:
1.Havodan oziqlanish.
2.Ildizdan oziqlanish.
3.Oziqlanishda tuproq eritmasining ta’siri.
4.O’simliklarning oziq moddalarni etishga tashqi muhit
ta’siri.
5.O’simlikning oziqlanishiga mikroorganizmlarning roli.
Yuksak o’simliklar avtotrof organizmlardir ularning o’zi mineral
birikmasi hisobiga organik moddalar sintez qiladi.
1. Fotosintez o’simliklarda organik moddalar hosil bo’lishiga
olib keladigan asosiy jarayondir, bundan o’simlik bargi orqali
quyosh energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi, bu esa S0
2
va
suvdan sintez bo’lishida foydalaniladi.
Mahsulot sifatida oddiy uglevodlar hosil bo’lishiga olib
boradigan fotosintezning umumiy tenglamasi quyidagicha bo’ladi:
6SO
2
Q6N
2
O S
6
N
12
O
6
Q6O
2
Q2874 kj
Keyingi
o’zlashtirishlar
natijasida
o’simliklar
oddiy
uglevodlardan ancha murakkab uglevodlar, boshqa azotsiz organik
birikmalar hosil qiladi. O’simliklarda aminokislotalar oqsil va
boshqa azotli organik birikmalarning sintezi azotning (shuningdek
fosfor va oltingugurtli) mineral birikmalar va oraliq almashinish
mahsulotlari sintezlanish va parchalanish mahsulotlari uglevodlar
hisobiga amalga oshadi.
Fotosintez intensivligi va mineral oziq elementlari bilan
ta’minlanganlik darajasiga bog’liq.
Fotosintezda o’simliklar barglari orqali atmosferadan o’tgan SO
2
ni o’zlashtiradi. SO
2
ning ozgina qismigina o’simlik ildizlari orqali
yutilishi mumkin.
2.Tuproqda azot va kul elementlari ildiz sistemasining
yuzasidan ionlar holida yuritadi masalan azot anion NO
3-
va kation
NH
4
+
holida yuritiladi o’simlik ildiz nafas olishida ildiz yuzasidan
ionlar tuproq eritmasi ionlari bilan almashtirib o’simlikka
o’zlashtiriladi. Dukkakli o’simliklar tugunak bakteriya bilan
simbioz holida yashab atmosferadan molekulyar azotli ham
o’zlashtira oladi.
O’simliklar ionlarni faqat tuproq eritmasidan o’zlashtirish
bilangina qolmay, qolloidlarga yutilgan ionlarni ham o’zlashtiradi.
Bundan tashqari o’simlik tuproqlarning kattik fazasiga aktiv ta’sir
etib (ildizdan ajralib chiqadigan, tarkibida karbonat kislota,
organik kislotalar va aminnokislotalar bo’lgan moddalarning
erituvchilik
xususiyati
tufayli),
zaruriy
oziq
moddalarni
o’zlashtiriladigan shaklga aylantiradi.
Ildizning nafas olish jarayonida ildiz tolalar yuzasida joylashgan
ionlar
(H
+
,HCO
3
)
tuproq
eritmasi
bo’lgan
ionlarga
(K
+
,Na
+
,Ca
2+
,Mg
2+
,NH
4
+
,H
2
PO
4
,SO
2-
,NO
3
) almashlab O’simlikka
o’zlashtiradi.
3.O’simliklarni oziqlantirish uchun tuproq eritma-sida
Ca
2+
,NH
4
+
,K
+
,NO
3
-
,H
2
PO
4
ionlarning bo’lishi, tuproq eritmasi
doimiy ravishda tuyinib turishi ahamiyatga ega. Tuproq eritmasida
mineral birikmalardan NSO
3
,S
2-
, SO
2-
, H
2
PO
4
aionlari va
K
+
,Na
+
,Ca
2+
,Mg
2+
,NH
4
+
kationlar bo’lishi mumkin.
O’simlik tanlash hususiyatiga ega va tuproq erit-masidan kerak
bo’lgan ionlarni o’zlashtiradi. Birok bir element tuproq eritmasida
bulmasa, salbiy ta’sir etadi.SHuning uchun tuproq eritmasida
doimo kation teng ravishda yoki Muvozanatlashgan holda bo’lishi
kerak, o’g’it solishda shuni hisobga olish kerak.
Tuproq eritmasida kationlar va anionlarning fizi ologik
tengligi bo’lishi muhim. O’g’it solingan O’simlik-larning kationi va
anionlarni tanlash yo’tishiga qarab tuproq muhiti fiziologik
kislotali yoki ishkoriy bo’ladi.
O’simlik tuproq eritmasidan kationlarni ko’p o’zlashtirsa
fiziologik kislotali tuzlar hosil bo’ladi.
(NH
4
)Cl, (NH
4
)
2
SO
4
KCL, K
2
CO
4
, (NH
4
)
2
CO
3
NH
4
NO
3
).Bu
tuzlar tuproqni kislotali muhitga aylantiradi.
4.O’simlikning oziq moddalarni yo’tishi ko’p darajada
tuproqning
xossalarida
tashqi
muhit
sharoitiga
bog’’liq
eritmasining muhiti o’simlikka ionlar o’tish va moddalar
almashuviga ta’sir kursatadi ildizlar normal rivojlanishi uchun
eritmasidagi ionlar nisbati ahamiyatga ega.
Tuproq aeratsiyasi yaxshi bo’lmaganda, past temperaturada,
tuproqda namlik o’tishi sezilarli darajada kamayadi.
Ildizlarning normal rivojlanishi uchun tuzlar eritmasidagi
ionlar nisbati, eritmaning fiziologik muvozanatlashganligi ham
muhim ahamiyatga ega. Ildizlar ko’p tuzli eritmada yaxshi
rivojlanadi. Masalan: Ca
2+
kontsentratsiyalarda Ca
2+
K
+
Na
+
yoki Mg
2+
ionlarning ortikcha miqdorda kirishini tuhtatadi va
aksincha. Shunday antogonistik munosobatlar K
+
va Na
+
K
+
va
NH
4
+
va boshqa ionlarda ham bo’ladi.
5.O’simliklar oziqlantirishda mikroorganizmlarning ahamiyati
katta mikroorganizmlar tuproqdagi organik moddalarni parchalab
mineral holatga o’tkazadi.
Hamma mikroorganizmlar ham o’simlik uchun foydali
bo’lavermaydi.
Lekin somonli, go’ng solinsa mikroorganizmlar tez ko’payadi.
Ilgari immobilizatsiyalashgan azotning keyingi minerallashuvi
ancha sekin bo’ladi. Madomiki shunday ekan, foydali
mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun qulay va zararli
mikroorganizmlar uchun noqulay sharoit yaratish kerak.
BILIMINGIZNI SINAB KURING.
1. O’simliklarning havodan oziqlanishini birinchi bo’lib, kim
kafsh qilgan va fotosintez jarayonini ayting?
2. O’simlikning ildizdan oziqlanish mexanizmini tushuntirib
bering?
3. Ildizning nafas olish protsessida ildiz yuzasida joylashgan
ionlarni ayting?
4. Tuproq eritmasi nima?
5. O’simlik nafas olganda ajralib chiqadigan gaz qaysi?
5. O’simliklarning normal o’sishi va rivoji uchun tuproq
eritmasida qaysi ionlarni ko’p bo’lishi ahamiyatli bo’ladi?
6. O’g’itlar solingan o’simliklarning kation va anionlarni
tipiga qarab tuproq eritmasi qanday holatda bo’ladi?
7. O’simlik tuproq eritmasidan kationlarni ko’p o’zlashtirsa
qanday tuzlar bo’ladi?
8. O’simlikning
anionlarni
ko’p
o’zlashtirishi
qanday
ahamiyatga ega?
9. Tuproq namlik, yorug’lik va harorat kabi omillar va ozuqa
moddalarning
yutilishi
orasidagi
munosabatni
qanday
tushunasiz?
10.
O’simliklarning tuproq mikroorganizmlarning roli
nimadan iborat?
11.
O’simliklarning oziqlanishida necha xil yutilish jarayoni
mavjud?
12.
Tuproq eritmasida uchraydigan kislota tuzlarini ayting?
13.
Tuproq eritmasida sodir bo’ladigan fiziologik ishqoriy
tuzlarni ayting?
Test savollari
1. Barcha yashil o’simliklarga oziqlanishning qaysi tipi xos?
A. Avtogrof,
V.
Geterotrof,
S. Mikotrof,
D. Saprofit,
E. Barchasi.
2. Oziq elementlarning yutilishidagi «Diffuz - osmotik» nazariya
asoschisi kim?
A. Vavilov,
V. Overton,
S. Pfeffer,
D. Sabinin,
E.
Lomonosov.
3. Ildizning 1 mm yuzasida necha dona ildiz tukchasi bor?
A. 200-500
V.100-200
S. 20-30
D. 50-100
E. 5-20
4. Ionlar antagonizmi kationlar o’rtasida kuchli namoyon
bo’ladimi yoki anionlar o’rtasidami?
A. Kationlar o’rtasidami
V. Anionlar o’rtasidami
S. Barchasida bir xil
D. Ikkalasida kuchli
E. Ikkilasida kuchsiz
5. Tuproqning singdirish sig’imi eng yuqori bo’lgan tuproq
turini kursating?
A. Loyli,
V. Toshloq,
S. Qumoq,
D. Qumli,
E. Barchasi.
6. Qaysi jarayon tuproqda nitrat shaklidagi azotning
to’planishiga yordam beradi?
A. Ammonifikatsiya,
V. Nitrifikatsiya,
S. Denitrifikatsiya,
D. Azotfikatsiya,
E. Mineralizatsiya.
7. Tuproq mikroorganizmlari faoliyati natijasida tuproqqa
qanday singdirish ro’y beradi?
A. Biologik,
V. Fizikaviy,
S. Fizik – kimyoviy,
D. Kimyoviy,
E. Mexanikaviy.
ADBIYOTLAR: 5, 8, 12, 13.
5-MAVZU: O’SIMLIKLAR OZIQLANISHIDA TUPROQLAR
TARKIBINING AHAMIYATI.
R E J A:
1.Tuproq havosi.
2.Tuproq eritmasi.
3.Tuproqning qattiq fazasi.
4.Tuproqdagi asosiy oziq elementlari va ularning o’simliklar
tomonidan o’zlashtirish hususiyatlari.
O’g’itlardan to’g’ri foydalanish uchun faqat o’simliklarning
oziq elementlariga bo’ladigan talabini hisobga olibgina qolmay,
shuningdek tuproqning kimyoviy tarkibini, biologik, fizik, fizik
kimyoviy xossalarini ham bilish kerak, bular esa o’z navbatida
uning unumdorlik darajasini,o’simliklarning oziqlanish sharoitida
va tuproqqa solingan o’g’itlarning o’zgarish harakterini belgilaydi.
1. Tuproq havosi o’simlik uchun qanday ahamiyatga ega?
Tuproq havosi tarkibida karbonat angidrid (SO
2
)ko’p va kislorod
(O
2
) kam bo’lishi bilan farq qiladi. Tuproq havosida 0,3 da 1%
ba’zan 2-3% va undan ham ko’proq karbonat angidrid bo’lishi
mumkin.
Tuproq havosidagi kislorod miqdori 8-12% dan kamayib
ketganda o’simliklarning rivojlanishi yomonlashadi, kislorod
miqdori 5% dan ham kamayib ketadigan bo’lsa o’simliklar nobud
bo’ladi va anaerob sharoit ustunlik qiladi. Mineral moddalarning
qayta tiklanishi boshlanadi.
Tuproq qattiq suyuq tuproq havosi fazalardan tarkib topgan
tuproq havosi tarkibida karbonat angidrid 0,3 dan 1 bazan 2-3%
bo’lishi mumkin atmosferada esa 0,03% bo’ladi. Tuproq
havosining
SO
2
bilan
boyishi
organik
moddalarning
mikroorganizmlar parchalanishi va ildizlar nafas olish hisobiga
bo’ladi.
2. Tuproq eritmasi tuproqning eng harakatchan qismi
hisoblanadi. O’simliklar oziq moddani tuproq eritmasidan
o’zlashtiradi. O’simliklar oziq moddaning to’p-rok eritmasidan
o’zlashtiradi tuproq eritmasidan mineral va organik moddalar
shuningdek erigan holatdagi gazlar bo’ladi.
Shurlangan erlarda tuproq eritmasida Na
+
,K+,Cl
-
,HCO
-3
SO
4
2-
va boshqa ionlar miqdori ko’p bo’lishi mumkin, qolgan
tuproqlarda ionlarning umumiy miqdori uncha ko’p bo’lmaydi.
Tuproq eritmasiga tuzlarning o’tib turishi nurash jarayonining
borishi va minerallarning emirilishiga tuproqdagi moddalarning
parchalanishiga yerga organik va mineral o’g’itlar solinishiga
bog’’liq. Tuproqda suvda eruvchan tuzlar miqdori ortib ketsa, u
o’simlikka salbiy ta’sir etadi. 0,3-0,5% dan ko’p bo’lsa, o’simlik
nobud bo’ladi.
3.Tuproqning qattiq fazasi mineral va organik qismlardan
iborat. Fazaning 49% i kislorod 33%i kremniy, 10%dan ko’pi
temir va alyuminiy 7% qolgan elementlarni tashkil qiladi.
Tuproq qattiq fazasining mineral qismi uning 90-99% ini
tashqil etadi. Tuproqdagi organik moddalar miqdori 1-3% dan
(chimli-podzol va bo’z tuproqlardida) 8-10%gacha boradi va undan
ko’proqqa (kuchli tuproqlarda) o’zgarib turadi.
Tuproqdagi organik moddalar asosan (85-90%) gumus
moddalardan, ya’ni o’ziga xos tabiatli,tarkibida azot saqlovchi
yuqori molekulyar birikmalardan iborat bo’lgan gumin va
fulfokislotalar, bir oz qismi o’simlik, mikrob va chorva mollarining
gumin hosil qilmaydigan qoldiqlaridan tarkib topgan.
Organik moddalarining tarkibida azotdan tashqari S va R
elementlari unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda kaliy, kaltsiy,
magniy va boshqa oziq elementlari O’simliklar oson o’zlashtira
oladigan mineral holatda bo’ladi.
Tuproqlarning haydalma qatlamida har yili gektariga 0,6 t dan
bir tonnagacha organik modda minerallashadi va 30 dan 50 kg
gacha o’simlik o’zlashtira oladigan mineral azot hosil bo’ladi.
Agar gumus tarkibida azot 5 % ni tashqil qiladigan bo’lsa,
o’simlik tomonidan tuproqdan o’zlashtiradigan har azot birligi
hisobiga 20 barobar miqdorda gumus minerlashishi kerak.
Tuproqda o’simlik qoldig’i qolishi va uning parchalanishi hamda
minerallashishi natijasida tuproqlarda hamisha gumus paydo bo’lib
turadi.
4.Turli xil tuproqlarda haydalma qatlamidagi gumus umumiy
azot, fosfor va kaliy miqdori.
Tuproq Azot
Gumus
%
P
2
05
K
2
O
%
Tonn
a, ga
%
Tonna,
ga
%
Tonna,
ga
Chimli
podzol
0,02-
0,13
0,6-4
0,5-3
0,03-
0,12
0,9-3,6
0,5-2,5 15-17
Qora
tuproq
0,2-
0,5
6,15
4-12
0,1-
0,3
3-9
2-3,5
60-75
Bo’z
tuproq
0,05-
0,15
1,5-
4,5
0,5-3
0,08-
0,2
1,6-6
2,5-3
75-90
Bu tuproqlarda gumus miqdori:
Och tusli bo’z tuproq - 1-1,5% oddiy - 3-4,5% tuk tusli - 4-5%
tuproqdagi umumiy azot bevosita gumusga, fosfor miqdoriga
bog’’liq, organik moddalarga boy bo’lsa kaliy miqdorining asosiy
tuproq mineral qismining mexaniq va mineralogik tarkibi bilan
aniqlanadi.
Tuproqlarda N, P, K umumiy zahirasi ko’p, lekin oziq
moddalarni asosiy qismi o’simliklarning bevosita o’zlashtirilishi
mumkin bo’lgan holatda bo’ladi.
O’g’itlardan to’g’ri foydalanish uchun dala tajribalarini o’tkazish
bilan bir vaqtda tuproq tarkibidagi harakatchan azot, fosfor va
kaliy miqdorini aniqlash maqsadida agrokimyoviy analiz olib
borish kerak.
SINOV SAVOLLARI:
1. Tuproq havosi, eritmasi va qattiq fazalari tarkibi qanday va
ular o’simlik hayoti uchun qanday ahamiyatga ega?
2.Respublikamizda uchraydigan tuproqlar va uning tarkibidagi
chirindi miqdorini bilasizmi?
3. Tuproqning mineral tarkibi nima va ular o’simliklarning oziq
manbai sifatida qanday ahamiyatga ega?
4. Tuproq havosi nima?
5. Tuproqda suvda eruvchan tuzlarning miqdori, necha %
bo’lganda o’simlik nobud bo’ladi?
6. Tuproqlarning haydalma qatlamida har yili necha tonnagacha
organik modda minerallashadi?
7. Gumus nima?
8. O’zbekistonda
tarqalgan
asosiy
tuproq
tiplarining
agrokimyoviy xossalarini bilasizmi?
9. Tuproqdagi umumiy azot, fosfor va kaliylarning miqdori
qanday?
10.
Tuproqning qattiq fazasi necha qismdan iborat?
11.
Chirindi asosan qachon ko’payadi, parchalanadi va
gektariga necha kg azot to’planadi?
12.
Chirindi asosan qachon ko’payadi?
13.
100-120 kg azot 1ga ga to’planishi uchun necha tonna
organik modda minerallashuvi kerak?
14.
Qanday holatda tuproq havosi tarkibida SO
2
ko’payib
ketadi?
Test savollari.
1. Tuproq havosida karbonat angidrid (SO
2
) necha % tashqil
qiladi?
A. 0,3-1%
V. 1-1,5%
S. 0,2-1,2%
D. 2-3%
E.
0,3-6%
2. Atmosfera havosida SO
2
necha % atrofida bo’ladi?
A. 0,03%
V. 0,05%
S. 0,01%
D. 0,3%
E.0,06%
3. Tuproq havosidagi kislorodni miqdori necha %dan kam
bo’lsa, o’simlik nobud bo’ladi?
A. 8-12%
V. 5%
S. 7-10%
D. 8-11%
E. 4-6%
4. Tuproqning qattik qismini mineral qismi necha % ni tashqil
qiladi?
A. 90-99%
V. 60-70%
S. 50-70%
D. 85-90%
E. 89-96%
5. Tuproqning 0-30 sm qatlamida har yili gektar hisobiga,
necha kg organik modda minerallashadi?
A.
0,6-1000
kg
V. 0,5-1,5 t
S. 0,3-0,8 kg
D. 0,4-0,7 kg
E. 0,5-1,5 kg
6. Bo’z tuproqlarning 0-30 sm qatlamida qancha, % yalpi kaliy
saqlanadi?
A. 4-5,
V. 2-3,
S. 6-7,
D. 1-2,
E. 5-6.
7. Bo’z tuproqlarning haydalma qatlamida gumus necha %
bo’ladi?
A. 0,5-3
V. 0,8-4
S. 1-1,5
D. 0,6-1,9
E. 0,3-4
ADBIYOTLAR: 1, 2, 3, 5, 8.
6-MAVZU: O’SIMLIKLAR OZIQLANISHIDA TUPROQ
SINGDIRISH QOBILIYATLARINI O’RGANISH.
R E J A:
1.Biologik singdirish hususiyati.
2.Mexaniq singdirish hususiyati
3.Fizik singdirish hususiyati.
4.Ximiyaviy singdirish hususiyati
5.Fizik-ximik yoki almashinadigan singdirish hususiyati.
O’simlikning oziqlanishida va erga solingan o’g’itlarning
o’zgarishida tuproqning singdirish hususiyatlari katta rol o’ynaydi.
Tuproqning singdirish hususiyati deganda, tuproqning o’zi orqali
o’tkazadigan eritmasi turli xil moddalarni singdirish ularni ushlab
qolish hususiyati tushuniladi.
1.
Biologik
singdirish
hususiyati
O’simliklar
va
tuproq,mikroorganizmlarning hayot faoliyati bilan bog’’liq bo’lib,
ular tuproq eritmasidan mineral oziqlanish uchun kerakli bo’lgan
elementlarni tanlab singdiradi va o’z tanasida organik
birikmalariga aylantiradi, shu bilan ularni tuproqdan yuvilib
ketishidan saqlaydi. O’simlik va mikroorganizmlar nobud
bo’lganidan keyin ular asta-sekin minerallashib boradi va ularning
tarkibidagi oziq elementlari o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi
mumkin bo’lgan holatda aylanadi. Tuproqdagi organik
moddalarning
minerallishishi
bilan
bir
vaqtda
yengil
o’zlashtiriladigan mineral holatdagi azot va boshqa oziq
elementlarning,
shuningdek
tuproqqa
mikroorganizmlari
tomonidan tushgan o’g’itlarning o’zlashtirilishi va ularning organik
holatga aylantirish jarayoni boradi.
Biologik singdirish intinsivligi tuproq aeratsiyasiga, tuproq
namligiga uning boshqa xossalariga tuproqdagi geterotrof
mikroorganizmlar uchun oziq va energiya manbai hisoblangan
organik moddalarning miqdori hamda tarkibiga bog’’liq bo’ladi.
S.N.Mishustin ma’lumotiga ko’ra mikroorganizmlar tanasi da 1
ga erda 125 kg N 40 kg P 205 va 25 kg K 20 mavjud. Biologik
singdirish natijasida 20-40 ammiak, kamroq ( ya’ni 10-20%)
miqdorida nitratli o’g’itlar organik holatda mustahkamlanadi.
2.Ariq va yomg’ir suvlari orqali oqib kelib loyqa va suvda
erigan har xil mineral moddalarning tuproq qatlamining quyi
qismida singib ushlanib qolish hodisasi mexaniq singdirish deb
ataladi.
Mexaniq singdirish tuproqning fizik mexaniq holatiga, ya’ni
g’ovak va zichlik darajasi hamda strukturasiga bog’liq.
Tuproqning mehnik singdirishini tuproqdagi loyqa zarrachalari va
yerga solingan suvda erimaydigan o’g’itlarning qanchaliq ushlanib
qolishi va taqsimlanishi shu bilan izohlash mumkin.
3.Tuproqda amalga oshiradigan fizik singdirish suvda erigan
turli xil moddalar , mikroorganizmlar, gaz, bug’ kabilarning
tuproqdagi mayda zarrachalar sirt yuzi energiyasi ta’sirida
ushlanib qolish hodisasidir. Fizik singdirish serchirindi (unumdor)
qumoq og’ir tuproqlarda unumsiz engil tuproqlarga nisbatan
kuchliroq bo’ladi.
Gaz holatiga fizik singdirish yo’li bilan tuproq yuzasiga bir
qator moddalar va azotli birikmalar singdiriladi. Fizik singdirish
yo’li tufayli azotli birikmalarda ammiak tuproqqa singdiriladi,
ammo nitrat kabi azotli moddalarni tuproq o’zida ushlab qolmaydi.
4.Kimyoviy singdirish hususiyati tuproqdagi ayrim eruvchan
tuzlarning o’zaro kimyoviy reaktsiyalarga kiritishi natijasida suvda
erimaydigan birikmalarning hosil bo’lishi va u birikmaning
qatlamlarida ushlanib qolish hususiyati.
Kimyoviy
singdirish
anionlar
(SO
4
2-
,PO
4
3-
,CO
3
2-
)
va
kationlarning (Ca
2+
, Mg
2+
,NH
4
+
, Al
3+
, K
+
, Fe
3+
) o’zaro birikib suvda
qiyin eriydigan tuzlar hosil bo’ladi. Tarkibida singdirilgan holatda
ko’plab Ca
2+
va Mg
2+
saqlaydigan asoslar bilan to’yingan va
tuproq eritmasida kaltsiy biokarbonat bo’lgan tuproqlarda
fosforning kimyoviy kuchsiz eruvchan 2 va 3 kaltsiy fosfatlarning
CaHPO
4
va Ca
3
(PO
4
)
2
hosil bo’lishi bilan boradi.
Ca ( H
2
PO
4
)
2
+ Ca(HCO
3
)
2
= 2CaHPO
4
.
2H
2
CO
3
Ca ( H
2
PO
4
)
2
+ Ca(HCO
3
)
2
= 2Ca
3
(PO
4
)
2
.
H
2
CO
3
tuproqCaQCa(H
2
HPO
4
)
2
tuproq
H
HQ 2CaHPO
4
tuproq
Ca
Ca
QCa(H
2
PO
4
)
2
tuproq
H
HQ Ca
3
(PO
4
)
2
5. Fizik kimyoviy yoki almashinadigan singdirish xususiyat
mayda dispers kolloidlar (0,00025 mm,m) loyqa zarralari
(0,001mm.M) ning eritmalaridan turli xil kationlarning singdirilishi
tuproqning qattiq fazasi tomonidan oldin o’zlashtirilgan n ta
ekvivalent bo’lgan boshqa kationlarning siqib chiqarilishi bilan
boradi.
Tuproq
eritmasidagi
kationlarni
tuproqlarning
singdirish
kompleksidagi kationlar bilan almashshinishi ekvivalent miqdorda
boradi.
BILIMINGIZNI SINAB KURING.
1.
Tuproqning singdirish
qobiliyati deganda siz nimani
tushunasiz?
2.
Tuproqning singdirish qobiliyati ahamiyati va uni kim
aniqlagan?
3.
Tuproqning singdirish xossalaridan siz qaysilarini bilasiz?
4.
Tuproqning biologik hususiyati nima?
5.
Tuproqda fosforning o’zgarishida tuproqning kimyoviy
singdirish xossasi qanday ahamiyatga ega?
6.
Tuproqning kislotaligiga, ishqoriyligiga va neytrallashuviga
nima sabab bo’ladi?
7.
Tuproqning mexanikaviy singdirishi nima va uning
ahamiyati nimadan iborat?
8.
Tuproqning singdirish sig’imi va unga ta’sir qiluvchi omillar
to’g’risida fikringizni so’zlang?
9.
Turli xil tuproqlarda singdirish sig’imi va singdirilgan
natijalar tarkibi qanaqa bo’ladi?
10. Tuproq tabiiy holda doimo qanaqa singdirilgan kationlarda
saqlaydi?
11. Tuproqning kimyoviy singdirishi deb nimaga aytiladi va
uning ahamiyati nimadan iborat?
Test savollari.
1. Tuproq eritmasi va singdirish kompleksida vodorod ioni ko’p
bo’lsa, tuproqning qaysi xossasi namoyon bo’ladi?
A. Sho’rlanish,
V. Sho’rtoblanish,
S. Mo’tadillik,
D. Nordonlik,
E. Ishqoriylik.
2.
Suvda
erimaydigan
o’g’it
zarrachalari
tuproqda
singdirilishining qaysi turi asosida ushlab qolinadi?
A. Biologik,
V. Fizikaviy,
S. Fizik – kimyoviy,
D. Mexanikaviy,
E. Kimyoviy.
3. Ishqoriy tuproqlarda pH ko’rsatkichi qaysi raqamdan katta
bo’ladi?
A. 5,0
V. 6,0
S. 7,0
D. 8,0
E. 9,0
4. Ammiakli azotli hamda kaliyli o’g’itlar tuproqqa kiritilganda
T.S.K ning qaysi turi yuz beradi?
A. Biologik
V. Fizikaviy
S. Fizik - kimyoviy
D. Kimyoviy
E. Mexanikaviy
5. Nordon tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun
qanday tadbir o’tkaziladi?
A.Gipslash,
V. Sho’r yuvish,
S. Ohaklash,
D. Go’nglash,
E.
Aytilganlarni
barschasi.
6. Singdirish sigimi T.S.K. eng yuqori bo’lgan tuproq turini
ko’rsating?
A. Qumoq,
V. Loyli,
S. Qumli,
D. Toshloq,
E.
Barchasi.
7. Tuproqlarning singdirish qobiliyatini o’rgangan olim kim?
A. Gedroyts,
V. Vilyams,
S. Pryashinikov,
D. Koritskaya,
E. Sabanin.
Do'stlaringiz bilan baham: |