Қосимжон содиқов тарихий лексикография

Биринчи мавзу: “КИРИШ”


Таянч тушунчалар: ўзбек тилшунослиги тарихи; лексикология, лексикография, тарихий лексикография; луғат, тарихий луғатлар, луғатчилик анъаналари.
Дарсни олиб бориш йўллари: маъруза, савол-жавоб. Маъруза баён, таҳлил усулида олиб борилади.
Дарсдан кўзланган мақсад ва вазифалар: талабаларга фаннинг мақсади ҳамда вазифаси; луғатчилик тарихи, унинг юзага келиши ва тарихий тараққиёти тўғрисида ялпи билим бериш.
Кўрсатма ва тарқатма материаллар: луғатчилик тарихи акс этган чизмалар; топшириқлар варақаси; турли жадваллар.
Дарсда қўллаш мумкин бўлган техник ускуналар: компьютер, расмни деворга туширувчи мослама, катта бичимли телеэкран, турли дисклар.

Э ъ т и б о р қ а р а т и л а д и г а н м а с а л а л а р:

“Тарихий лексикография” фанининг ўрганиш кўлами, мақсад ва вазифалари.
Туркий тилшуносликнинг юзага келиши ва унинг тарихий босқичлари
Тилшунослик тарихида луғат тузиш анъанасининг юзага келиши.
Энг қадимги даврларда яратилган луғатлар ва улардан қолган узиндилар.
Ўтмиш луғатчилигининг муҳим белгилари.


Лексикология – тилшуносликнинг бир бўлими бўлиб, тилнинг луғат таркибини, сўз бойлиги, сўзларнинг маъносини ўрганади. Лексикология ўз ичида семантика, семасеология, этимология, лексикография бўлимларига бўлинади. Булардан семантика, семасеология – сўзнинг луғавий маъносини, этимология – сўзларнинг келиб чиқишини, лексикография эса сўзларни кодлаштириш, рўйхатга олиш, тил бўйича тузилган луғатлар ва луғат тузиш принципларини ўрганувчи фандир.
Луғатлар замон нуқтаи назаридан иккига – тарихий ва замонавий луғатларга бўлинади. “Тарихий лексикография” фани ўзбек тилшунослиги тарихида луғатчилик анъанасининг шаклланиши ва унинг тарихий тараққиёти, ўтмишдаги луғатларнинг турлари, уларнинг тузилиш принциплари, луғатларда сўзларнинг изоҳланиш йўллари, шунингдек, тил тарихида сўз ва унинг маъносига муносабат, сўз маъноларининг талқини, тарихий грамматик асарларда лексикологияга тегишли билимларнинг берилиши сингари лингвистик масалаларни қамрайди.
Шарқда луғат тузиш анъанаси жуда эски замонларга бориб тақалади (қаранг: Sodiqov 2009,69-78). Бу анъана юзйилликлар оша давом этиб, илмий жиҳатдан такомиллашиб келган. Ҳар қайси замоннинг ўзига яраша луғат тузиш принциплари, луғатларда сўзларни ва уларга тегишли қонун-қоидаларни бериш усул ва йўллари амал қилган.
Аҳамиятли ери шундаки, ўтмишда яратилган луғатлар ҳозиргилардан анча фарқ қилади. Улар ёлғиз сўзликнинг ўзидан иборат эмас, уларда грамматик қоидалар аралаш берилади. Масалан, луғатдан жой олган муайян гуруҳ сўзлардан кейин уларнинг грамматик қоидалари, кўп ўринда эса сўзнинг талаффузи ёки морфем тузилишини бериш мақсадида унга тегишли фонетик ва морфологик қоидалар келтирилади. Яна бир жиҳати, ўтмишда яратилган грамматик асрларнинг кўпида биринчи бўлими луғат бўлса, кейинги бўлимлар грамматик қоидаларга бағишланган.
Энг эски давр тилшунослиги давридан (бу VI-X юзйилликларни қамрайди) тилшуносликка бағишланган махсус асарлар, луғатлар тўлиғича етиб келган эмас. Шунга қарамай, исломдан аввалги даврларда қадимги туркий ёзувларда битилган грамматик асарлар ҳамда луғатларнинг узиндилари сақланиб қолган. Ушбу узиндилар ўша замонларда тилшунослик фани, хусусан, луғат тузиш анъанаси юзага келганидан дарак беради.
Ўтмишда луғатшунослик тилшуносликнинг муҳим бир қисми сифатида қаралган. XVI юзйилликда яратилган “Аттуҳфа” асарининг муаллифи машҳур тилшунос Абу Ҳайян сўзларига ишора этиб, луғатшунослик тўғрисида аниқ маълумот берган эди. У асарнинг кириш қисмида ёзади: “Андалисли улуғ шайх аллома, тангри ёрлақағур, Шарафиддин Абу Ҳайян Маҳмуд бин Юсуф бин Али бин Ҳайян туркий тиллар хусусида ёзган китобида шундай ёзган: Ҳар бир тилни билиш уч нарсани ўзлаштириш билан ҳосил қилинади. Биринчиси: ҳар бир сўз маъносини ўзлаштириб олиш. Бу қисм луғатшунослик деб аталади. Иккинчиси: сўзларнинг айрим-айрим ҳолдаги хусусиятларини ўрганиш. Бу қисм илми сарф деб юритилади. Учинчиси: сўзнинг бир-бирига боғланишига доир хусусиятларини ўрганиш. Бу қисм арабча илми наҳв дейилади” (AZFT,9-10).