O’rta Osiyoning qadimgi aholisi va ularning diniy tasavvurlari

VI-VIII asrlardagi etnik-madaniy jarayonlar xususida

Eramizning 551 yilida Oltoyda yangi davlat – Turk xokonligi yuzaga keldi. Turk xokonligi xukmdori Mukanxokon (554-576 yy.) va uning amakisi Istami YabKularning O’rta Osiyoga yurishlari VI asrning 50-yillari oxiri va 60-yillarida ayniksa kuchaydi. 568 yili O’rta Osiyo batamom ular kuliga utdi. Ular avval kuprok uzlashtirilmagan yerlarga, sungra asta-sekin maxalliy axoli yashaydigan kishloklarga yakinlashib, yerli xalq madaniy-xujalik yutuklari ta’sirida yarim utrok va kup xollarda utrok turmush kechirishga, ular bilan iktisodiy va madaniy alokani kuchaytirishga muyassar buldilar. Natijada Xorazm, FarKona, SuKdning katta kismida yashovchi turkiy kabilalar ular bilan aralashib ketdi.
VI asrning 60-70 yillarida xokonlik kabilalari Buxoro voxasi va xatto Shimoliy AfKoniston xududlariga xam borib urnasha boshladilar. Buning natijasida maxalliy axoli bilan uzaro yakinlashuv va kon-karindoshchilik alokalarining rivojlanishi jarayoni sodir bula boshladi. 603 yilga kelib Turk xokonligi uzil-kesil 2 kismga: Sharkiy va o’arbiy kismlarga bulinib ketadi. O’rta Osiyodagi bir nechta kichik yarim mustakil davlatlar o’arbiy Turk xokonligi tarkibida edi.
Yangi yer egaligi munosabatlari rivojlanayotgan o’arb xokonligining ijtimoiy tarkibi xam, siyosiy boshkaruvi xam ancha-muncha murakkab edi. Yarim asrlik xukmronlik jarayonida turklarning bir kismi utroklashadi, kolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. Utrok xayotning an’anaviy-ma’muriy udumlari ta’sirida boshkaruv tarkiblari asta-sekin uzgarib, xokonlik kabilalarining ijtimoiy-siyosiy mavkei mustaxkamlanib boradi. Turklar etnik-siyosiy xayotda faollashib, O’rta Osiyo jamiyatining barcha jabxalarida teng katnasha boshlaydilar. Xokon Sheguy vafotidan keyin (618 y.) xokimiyatga kelgan Tun YabKu (Tun baxodir) davrida o’arbiy xokonlik yanada kuchayadi.
Bu jarayonni tuxtatish uchun xech bir siyosiy kuch maydonga chikmadi. Aksincha, maxalliy aslzodalar, ayniksa, suKd zodagonlari turk xokonlari ximoyasida uz savdo-sotik ishlarini rivojlantirib, bu ishlardan juda katta daromad olar edilar. Turkiy axoli son jixatdan kupayib, ularning maxalliy axoli urtasidagi etnik katlami tobora kalinlashib bordi. Ayniksa, turkiy katlam VII-VIII asrlarda Shosh va FarKonada ustun darajaga ega edi. Garchi o’arbiy Turk xokonligi 659 yilga kelib parchalanib ketsa-da, uning etnik ta’siri ulkada saklanib koldi.
VIII asr boshida arablarning O’rta Osiyoga bostirib kirishi maxalliy axoli etnogeneziga deyarli ta’sir kursatmadi. Arablar ulardan siyosiy xukmronlikni tortib olib, turkiy xalqlarning O’rta Osiyoga kirib kelish jarayoniga chek kuya boshladilar. Xokonlik kabilalarining maxalliy axoli bilan aralashib ketishi, ularning tobora utrok xayot tarziga utishi xolati yuz berdi. Turkiy til tobora keng tarkala boshladi. Arablar turkiy xalqlar ta’sirini sindirish maksadida Movarounnaxrni eronliklarga yakinlashtirish siyosatini tutdilar. Shu maksadda O’rta Osiyoga VIII-IX asrlarda arabiy va eroniy oilalarni kuchirib keltirib joylashtirish siyosatini yurgizdilar. Bu davrga kelib turklar uz ta’sirlarida Yettisuvni saklab koldilar xolos.
O’zbek xalqi etnogenezining keyingi davrlari.
«O’zbek» atamasi xususida
O’zbek xalqi shakllanishining keyingi, yana bir muxim davri IX-XII asrlar xisoblanadi. X asrning oxirlarida turkiy etnik katlamning Movarounnaxrning barcha xududlarida ustunligini ta’minlovchi tarixiy vokealar sodir buldi. ArKu, tuxsi, karluk, chiKil va yaKmo kabilalari ittifokidagi koraxoniylar davlati yuzaga kelib, bu davlat 999 yili Movarounnaxrni uz ilkiga kiritdi. Јoraxoniylar davlatida karluk-chiKil turkiy til laxjasi keng tarkaldi. Keyinchalik shu til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Maxmud KoshKariy «eng ochik va ravon til» deb atagan. Turkiy tilda IX-XII asrlar mobaynida bir kator asarlar yozilgan bulib, Axmad Yugnakiyning (775-869) «Uibatul-xakoyik» (Uakikatlar tuxfasi) dostoni, Yusuf Xos ¥ojibning (XI asr, «ЈutadKu bilik» (Saodatga yullovchi bilim) asari, Maxmud ЈoshKariyning mashxur «Devonu luKatut-turk» asari, Axmad Yassaviyning (1041-1167) «Uikmatlar»i xamda «UKuznoma», «Alpomish», «GuruKli» kabi dostonlar shular jumlasidandir.
Movarounnaxr va Xurosonning forsiy-dariy tilida suzlashuvchi axolisi X asrdan boshlab uzini «tozik» — ya’ni «tojik» deb yurita boshlaydi. Somoniylar va Јoraxoniylar (IX asr urtalaridan -1213 yilgacha) dan tashkari xukmronlik kilgan keyingi sulolalar, o’aznaviylar (997-1187), Saljukiylar (1040-1157), Xorazmshox-anushteginiylar (1097-1231) ning barchasi turkiy kavmga tegishli bulib, uz vaktida nafakat O’rta Osiyo, balki O’rta Sharkda xam xukmronlik mavkeiga ega bulganlar. MuKullar istilosi garchi axoli boshiga nixoyatda oKir kulfatlar va yukotishlar olib kelgan bulsa-da, tadkikotchilar fikricha, uzbek xalqi etnogenezi va irkiga deyarli ta’siri bulmadi.
Movarounnaxr va Xorazmdan shimolda joylashgan viloyatlarni, musulmon mualliflari Dashti Јipchok-Јipchok chuli deb atashgan. Јadimdanok bu yerlarda asosan turkiy xalqlar va turklashgan muKullar istikomat kilar edilar. Chingizxon boskinidan sung bu yerlar katta uKil Juchining ilkiga tushgan edi. Keyinchalik bu xudud ikki kismga bulinib ketdi. Juchining uKli bulmish Shaybonning avlodidan bulgan Sulton Muxammad 13 yoshida (1312-1341) Ok Urdaga xukmdor buladi. Sulton Muxammadga O’zbekxon deb taxallus berilgan.
Kupchilik tadkikotchilarning fikrlariga karaganda ulkamiz xududlarida eng kadimgi davrlarda yashagan utrok maxalliy axoli – sugdiylar, xorazimiylar, baktriylar, saklar, massagetlar, xozirgi uzbek xalqining asosini tashkil etadi. Tarixning kadimgi davrlarida axoli kup xollarda uzlari yashagan joy nomi bilan atalgan bulib, urta asrlarga kelib bu nomlar uzgaradi. Xususan, Dashti £ipchok xududlarida yashagan turkiy axoli Movarounnaxr yerlariga kelib, bu yerda yashayotgan utrok axoli bilan uygunlashib ketgan va axoli uz nomini uzbek deb atagan. O’rta asrlar tarixiy adabiyotlarida xam bu nom «uzbek», «uzbeklar» sifatida tilga olinadi. Ammo, shu narsa anikki, Dashti £ipchok xududlaridan kelgan turkiy kabilalar maxalliy axoli etnogeneziga, urf-odat va an’analariga sezilarli darajada ta’sir etmadilar, aksincha uning orasiga singib ketib yukori darajadagi madaniyat ta’sirida buldilar.
Tadkikotchi Abdukaxxor Ibroximovning yozishicha, uzbek xalqi asosan ikki etnik katlamdan tashkil topgan. Birinchi katlam Turon-Turkiston xududlarida shakllangan. Ikkinchi katlam esa Volga (Itil) daryosi buylaridan tortib, to Xorazmning shimoli, Sirdaryoning urta va kuyi okimlarigacha bulgan xududlarda shakllangan, bu makon utmishda turli nomlar bilan, chunonchi £ipchok dashti, Oltin Urda, uzbek viloyati, uzbek mamlakatlari, uzbek ulusi deb atalgan. Xalkimizning bu katlamini jugrofiy urin jixatidan shartli ravishda shimoliy katlam deb atash xam mumkin.
Xulosa kilib aytadigan bulsak, uzbek xalqining etnik shakllanishi uzok davom etgan murakkab jarayondir. O’zbek xalqining asosini xozirgi O’zbekiston xududlarida bir necha ming yillar davomida yashab kelgan maxalliy suKdiylar, kanKlar, baktriylar, xorazmiylar, dovonliklar, saklar va massagetlar tashkil etadi. Turli davrlarda bu xududlarga kirib kelgan kabilalar, elatlar va xalqlar davr utishi bilan maxalliy axoliga uz ta’sirini kisman utkazgan. O’zbek xalqi shakllanish jarayonining barcha boskichlarida maxalliy axoli chetdan kelgan (kelgindi) axoliga nisbatan ustun bulgan.
Bu fikrimizni isbotlovchi dalillardan biri, keyingi uch-ikki ming yil davomida O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda maxalliy axolining tili uch marta uzgardi. Xususan, sharkiy eroniy tillar urniga Karbiy eroniy tillari (fors tili) va eramizning boshlaridan boshlab turkiy tillar keng tarkala boshladi. Ammo maxalliy xalqning «koni», ya’ni genetikasi aytarli uzgarmadi va kadimiy xalqlarga xos kupgina antropologik xususiyatlar shu kunlarga kadar saklanib kelmokda.
O’zbek xalqi kelib chikishining asosini eng kadimgi davrlardan boshlab ulkamiz xududlarida yashab kelgan xalqlar va elatlar tashkil etgan. Ikki ming yil davomida maxalliy axoliga kelib kushilgan turkiy tilli elat va xalqlar uzbek xalqining shakllanishida asosiy tarkibiy kism sifatida katnashgan.