O’rta Osiyoning qadimgi aholisi va ularning diniy tasavvurlari

O’rta Osiyoning qadimgi axolisi


Uar bir xalqning uz kelib chikish va rivojlanish tarixi bor. O’zbek xalqining xam uzok va vokeliklarga boy tarixi mavjud bulib, u xalq bulib shakllangunga kadar uzok va murakkab etnik jarayonlarni boshidan kechirdi. Umuman olganda, xozirgi kunda xalqlarning kelib chikishi-etnogeneziga e’tibor ayniksa kuchayganki, bu xolat millatlar ichida uz-uzini anglash jarayonining usganligi, uz tarixi, utmishiga kizikishning oshganligi, yangi mustakil davlatlar paydo bulishi bilan uz ifodasini topadi.
Mustakillik sharofati ila utmishimiz, tariximizga bulgan munosabat tubdan uzgardi. Tariximizni, boy utmishimizni ilmiy, xolisona tarzda bayon kilish zamon talabiga aylandi. Prezidentimiz Islom Karimovning 1998 yil iyun oyida bir gurux olimlar bilan utkazgan uchrashuvida, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish tuKrisidagi» 1998 yil 27 iyul karorida va Prezidentimizning tarixiy utmishimizni urganish muammolariga baKishlangan «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» asarida xamda sunggi paytlardagi kupgina chikishlarida uzbek xalqining tarixini ilmiy, xakkoniy tarzda bayon kilish, tarixiy tadkikotlarga keng kulamda yul ochib berish, madaniy merosimizni asrab-avaylash, milliy mafkura Koyalarini rivojlantirib tarKib etish va boshka kuplab muammolarni xal etish masalalari kurib chikildi.
Prezidentimiz jumladan shunday degan edi: «Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bulishidan kat’iy nazar, jamiyatning xar bir a’zosi uz utmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yuldan urish, xar xil akidalar ta’siriga tortish mumkin emas. Tarix saboklari insonni xushyorlikka urgatadi, irodasini mustaxkamlaydi». Darxakikat, jamiyat tarakkiyotida tarixning urni va roli nixoyatda katta bulib, bu jarayonning xozirgi kunda davlatimiz ma’naviy xayotida tutgan urni bekiyosdir.
O’zbek xalqining kelib chikishi tarixi xozirgi kunda tariximizda kam yoritilgan va ilmiy asosda tamomila yangitdan kurib chikishga mansub bulgan masalalardan biridir. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, «biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma’naviyati orkali bilamiz, tarixni tag-tomirigacha nazar tashlaymiz». Darxakikat, uch ming yillikdan ziyod davlatchilik tarixiga ega bulgan xalqimizning ildizlari asrlar ka’riga borib takaladi.
Ma’lumki, «O’zbekiston kadimgi tarixining juda katta davri yozma manbalarsiz, arxeologiya va antropologiyaga oid manbalarga tayangan xolda urganiladi. Јadimgi Shark yozma manbalaridan (Uind, Ossuriya va Eron) ma’lumki, mil. avv. II ming yillikning urtalari va oxirlari (bronza davri)-O’rta Osiyo, AfKoniston, Uindiston va Eron tarixi-xind-eron kabilalari yoyilishi bilan boKlik bulgan. Uind-eron kabilalari dastlab juda keng xududlarda — Volga, Ural va Janubiy Sibir oraliqidagi yerlarda yashaganlar».
Tadkikotchi T.Xodjayov fikriga kura, bronza davriga kelib, O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland buyli, boshi chuzinchok, yuzi tor irkning vakillari tarkalgan. Shimoliy dasht va chul xududlarida esa, janub axolisidan fark kilgan boshi dumalok, yuzi juda keng va chuzik bulmagan kabilalar yashagan. Fanda janubiy kiyofali odamlar O’rta Yer dengizi irkining vakillari deb ataladi. Ular Old Osiyo, Mesopotamiya, Eron, AfKoniston, O’rta Osiyo, Uindiston kabi katta geografik xududga yoyilganlar. Shimoliy kiyofali odamlar Janubiy Sibir xududidan to ЈozoKiston, O’rta Osiyoning shimoli-sharkiy kismida Ural, Volga buyi yerlarigacha tarkalgan.
A. Sagdullayev tadkikotlariga kura, bronza davriga kelib, O’rta Osiyo xududida kadimgi janubiy va shimoliy kiyofadagi odamlar vakillarining kushilish jarayoni boshlanadi xamda aynan mana shu davrga kelib, ulkamizda yashab utgan bronza davri kabilalari O’rta Osiyoning kadimgi xalqlariga asos solganlar. Tadkikotlar natijalariga karaganda mil. avv. II ming yillikning oxiri-I ming yillikning boshlari O’rta Osiyo xududlarida murakkab etnik-madaniy jarayonlar bulib utadi. Xususan, janubiy xududlardagi xosildor voxalar utrok dexkonchilik axolisi tomonidan uzlashtirila boshlangan bulsa, shimoliy viloyatlarda kuchmanchi chorvador kabilalar tarkala boshlaydi. Kuchmanchi chorvadorlar va utrok axolining uzviy munosabatlari asosida ijtimoiy-iktisodiy va madaniy jarayonlar avj oldi.
Etnogenez jarayoni turli xalqlarning ajdodlari tarixidan boshlanadi. O’zbek xalqi ajdodlarining tarixi juda katta tarixiy davrni uz ichiga oladi. Uzok tarixiy tarakkiyot yulida ajdodlarimiz murakkab etnogenez jarayonlarini boshdan kechirganlar. Bu jarayonlar antropologik kiyofalar va boshka kabilalarning aralashib ketishi, madaniy an’analarning kushilib yangi asosda rivojlanishi bilan uzviy boKlik bulgan.
O’zbekiston O’rta Osiyoning kadimdan utrok dexkonchilik madaniyati uchoklari tarkib topgan xududda joylashgan. Diyorimiz shu bois arxeologik va me’morchilik yodgorligiga boy. FarKona vodiysining SelunKur Koridan topilgan kadimgi tosh davriga oid topilmalar va Teshiktoshdan topilgan urta paleolit davriga oid odamzod koldiklari, bizning yurtimiz Afrika va Old Osiyo bilan bir katorda insoniyat paydo bulgan xududlar tarkibiga kirganligi xozirgi kunda uzil-kesil isbotlandi. Shuningdek, mezolit davriga (urta tosh davri) oid Machay Koridan topilgan yodgorliklar, neolit (yangi tosh) davriga oid ovchilik va balikchilik madaniyatini uzida jam kilgan Kaltaminor, janubdagi ilk dexkonchilik madaniyatiga oid bulgan Joytun, Uisor toK madaniyati, bronza davriga oid bulgan xilma-xil Zamonbobo, Sopollitepa, Sarazm, Dalvarzintepa, Chust madaniyatlari ulkamizda kadimgi ajdodlarimiz xujaligining jadallik bilan rivojlanganligini isbotlaydi.
Ulkamiz kadimgi axolisi tosh va bronza davrlarida kanday nom bilan atalganliklari bizga noma’lum. Ilk bora O’rta Osiyo axolisi xususidagi ma’lumotlar Shark va antik davr yunon-rim manbalarida tilga olinadi. Yunon tarixchilarining ma’lumotlariga karaganda, Yevrosiyoning katta xududlarida yashovchi kabilalar umumiy «skiflar» nomi bilan ataladi. Yunon tarixchisi Gerodot, «bu xalqlar kadimiylikda misrliklardan kolishmaydi», deb yukori baxo bergan edi. Pliniy O’rta Osiyo xududlarida 20 ga yakin kabilalar borligi xususida uz asarida eslab utadi. Yozma manbalarda skiflarning ikkita yirik kabilasi: saklar va massagetlar xususida kuprok gap boradi. Axmoniy mixxat yozuvlarida saklar uchta kismga bulib kursatiladi (xaumavarka, tigraxauda, tiay-tara-darayya). Massagetlar xususida xam turlicha fikrlar mavjud bulib, ular kuchmanchi chorvador-xarbiy kabilalar bulganligi ta’kidlanadi.
Ilk temir davridan boshlab (mil. avv. IX-VII asrlar) kadimgi dexkonchilik voxalarida yashovchi utrok axoli uzlari joylashgan xudud nomlari bilan atala boshlaganlar. Bular SuKdiyonadagi-suKdiylar, kadimgi Xorazmdagi-xorazmiylar, kadimgi Baktriyadagi-baktriylar, kadimgi Chochdagi-chochliklar, FarKonadagi-parkanaliklar shular jumlasidandir. Bu tarixiy nomlarning kuplarini biz ilk yozma manbalarda, xususan zardushtiylik dinining mukaddas kitobi «Avesto»da, Axmoniy xukmdorlarning mixxat asarlarida uchratamiz.
Shuningdek, ЈozoKiston xududlarida yashagan chorvador kabilalar bronza davridayok («Andronovo madaniyati») turkiy tilda suzlashganlar degan asosli fikrlar xam mavjuddir. 1969 yili Olmaota yakinidagi IssikkurKon makonidan topilgan yozuv-mil. avv. IV-III asrlarga oid bulib, xozirgi kunda ilk turkiy tili yozuvi degan fikrlar xam bor. Bundan xulosa chikaradigan bulsak, demakki, mil. avv. IV-III asrlardayok O’rta Osiyoning shimoliy-sharkida turkiy tili axoli-kabilalar mavjud bulib, ularning xorazm, suKd, baktriya kabi yozuvlari usha joy axolisi ichida ishlatilgan. Yettisuvdagi saklarning bir kismi xam turkiy tilda suzlashgan.
Tadkikotchilar fikrlariga tayanib shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyoda kadimdanok 2 xil: turkiy va sharkiy eroniy tilda suzlashuvchi axoli mavjud bulgan. O’zbek xalqining kadimgi axolisini xuddi shu ikki bulak tashkil etgan. Mil. avv. II-I asrlarda va eramizning boshlarida esa, uzok davom etgan etnik jarayon natijasida xozirgi zamon uzbek xalqiga xos bulgan «ikki daryo oraliqi tipi» (Amudaryo, Sirdaryo) dagi irk kishilari O’rta Osiyoning katta xududlarida yashardilar.
Milodning IV asrlariga kelib bu tip kishilari xozirgi O’zbekiston xududining katta kismida uchray boshladilar. Eron axmoniylarining O’rta Osiyoni bosib olishlari, sungra makedoniyalik Iskandarning xarbiy yurishlari maxalliy axoli etnogeneziga sezilarli ta’sir etmadi. Mil. avv. I asr va eramizning IV asriga kadar O’rta Osiyoga kuchmanchi yuyechjilar, xioniylar, eftalit kabilalarining kirib kelishi davri buldi. Xuddi shu davr yangi yer egaligi munosabatlarining xam shakllanish davri buldi. Yukoridagi kabilalar turkiy tildagi kabilalar bulib, ularning kirib kelishi turkiylashuv jarayonini yanada kuchaytirdi.