O’rta osiyoda matematika rivoji tarixidan 5-mashG’ulot. Al-xorazmiy va uning matematik merosi


 Al-Xorazmiy  algebra asoschisi sifatida



Download 488,08 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/10
Sana19.07.2021
Hajmi488,08 Kb.
#123451
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
3. Al-Xorazmiy  algebra asoschisi sifatida 

Algebra  fan  sifatida  tenglamalar  yechish  masalasi  bilan  bog’liq  ravishda 

rivojlanadi.  Qadimda  misrliklar,  vavilonliklar  va  hindlar  algebraning  dastlabki 

elementlariga ega bo’lganlar: ular tenglamani masala shartlari bo’yicha tuza olish va 

ulardan  ba’zilarini  yecha  olganlar.  Aslida,  ular  hali  miqdorlarni  harf  bilan 

belgilashlarni va umumiy formulalarni tuza olmaganlar. 

 

«Algebra»  so’zi  birinchi  marta  IX  asrda  yashagan  vatandoshimiz  buyuk 



matematik va munajjim Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy ishlarida uchraydi. Al-

Xorazmiy  asli  Xorazmdan  bo’lib  yoshligidan  fan  va  ilmga  qiziquvchan  bo’lgan, 

keyinchalik matematika va astronomiya sohasida katta ilmiy kashfiyotlar ochgan. 

   


Al-Xorazmiy  algebraik  tenglamalarni  tuzish  va  ochishga  bag’ishlangan 

«Hisob al-jabr val  muqobala» asarini yozgan. Al-jabr so’zidan algebra so’zi paydo 

bo’lgan. Uning nomi algebra fani paydo  

 

bo’lishiga olib keldi va unda hali simvolik belgilashlar yo’q edi va barchasi  so’zlar 



bilan yozilgan edi.    

      


«Al-jabr»  va  «val  muqobala»  atamalari  o’ng  va  chap  tomonlarida  musbat 

hadlar bo’lgan tenglamaga keltirishga imkon beruvchi eng oddiy va asosiy usullarni 

bildiradi. Al-jabr - amali (so’zma-so’z-taqqoslash, qiyoslash) tenglamaning chap va 

o’ng  qismlarida  o’xshash  hadlarni  ixchamlashdan  iborat  va  tenglamani  qulay 

ko’rinishga keltirish maqsadga ega.  

     


Algebra uchun katta ilmiy yutuq – bu ko’rish va yozish uchun qulay harfiy 

belgilashlarning  kiritilishidir.  Hozirgi  zamon  harfiy  belgilashlarning  kiritilishidir. 

Hozirgi zamon harfiy belgilashlar sekin-asta yaratilgan. XI asrda arab matematigi 

al-Karxiy  ba’zi  algebraik  miqdorlar  uchun  maxsus  belgilar  kiritgan,  noma’lumni 

maxsus belgi bilan ifodalagan. 



Birinchi  darajali  tenglamalarga  Al-Xorazmiy  ham  katta  e’tibor  bergan, 

bunday tenglamalarni yechish uchun o’zining «Al-jabr» va «val muqobala» usulini 

qo’llagan. Bu usulning mohiyatini misolda qaraymiz. 

2

3



5

7





x



x

 

tenglama berilgan bo’lsin. «Al-jabr» amalini bajarib 



2

3

2



7





x

x

 

ni olamiz. «Val-muqobala» amalini qo’llab esa 



3

4



x

 

ga ega bo’lamiz, bundan 



  

4

3





х

 

 



XIII  asrda  yevropalik  matematiklarda  birinchi  darajali  tenglamalarning 

nazariyasi  O’rta  Osiyolik  matematiklardagi  kabi  holatda  bo’lgan  edi.  Masalan, 

ital’yan matematigi o’zining «Abak to’g’risidagi kitob» (1202) asarida Al-Xorazmiy 

kabi  birinchi  darajali  tenglamalarni  yechish  uchun  qoidalarni  beradi,  ya’ni 

mohiyatdan «tiklash» usulini qo’llaydi. 

 

Birinchi  darajali  tenglamalarni  yechishning  keyingi  rivoji  belgilashlarni 



yaxshilash va hozirgi zamon ko’rinishiga keltirish yo’nalishida bordi. 

Kvadrat tenglamalar nazariyasini al-Xorazmiy keng ravishda ishlab chiqdi va 

kvadrat tenglamalarning olti turini tekshirdi: 

bx

x

2



)

1



с

x

2



)

2




Download 488,08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish