so’ng, arablar Arabiston yarimi orolidan avvaldan yashab kelganliklari uchun uni
butunlay o’zlariga qaratdilar va bir necha o’n yilliklar davomida katta davlatni
tuzdilar. Ular Eron podsholigining butun hududini - Fors qo’ltig’idan Kavkazgacha
- Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya, Suriya, Misr, Shimoliy Afrikani egalladilar.
Ular Gibraltar orqali Ispaniyani ham egalladilar. So’ngra arablar franklar qirolligiga
hujum uyushtirdilar. Arablarning Yevropa bo’ylab yurishi 732 yilda to’xtatildi, bu
Osiyo bo’ylab arablar Xitoygacha yetib borishdi va 751 yilda Talasdagi
jangda xitoy qo’shinlariga katta zarba berdilar. Sharqiy Eron va Afg’onistonni
egallab, arablar Shimoliy-G’arbiy Hindistonga bostirib kirdilar. Shunday qilib, VII
va VIII asr birinchi yarmida ulkan davlat -poytaxti Damashqda bo’lgan Arab
xalifaligi vujudga keldi. Atlantika qirg’oqlaridan Hindiston va Xitoygacha bo’lgan
arab xalifaligi qudrati jo’sh urgan davrdagi Rim imperiyasidan ham katta huddudni
o’z ichiga olgan edi.
Arab istilosi bo’ysungan xalqlar orasida til va arablar dini -islomning
tarqalishiga asos bo’ldi. Bir vaqtning o’zida Arab xalifaligi hududida grek olimlari
kelishi munosabati bilan Yaqin va O’rta Sharqqa kirib kelgan antik an’anaga va
bo’ysungan xalqlar ilmiy yutuqlariga qator davlatlarga bo’linib ketsada, ularda ilm
tili bo’lib qolgan arab tili saqlanib qoldi.
IX-XII asrlarda arab tilli mamlakatlarda fan gullab yashnadi. Xalifalik
poytaxti bo’lgan Bag’dod ulkan ilmiy markazga aylandi. Bu yerda Platon, Aristotel,
Yevklid, Arximed, Ptolemey asarlarini tarjima qilib va sharhlash bilpan
shug’ullanuvchi tarjimonlar va kotiblar, olimlar faoliyat ko’rsatar edi. Ish faqat
birovlarning ishlaridan nusxa olishdan iborat bo’lmay, ular bu tadqiqotlarni davom
ettirdilar va yangi ishlarni bajardilar, observatoriyalar qurdilar, asboblar yasadilar,
mustaqil kuzatishlar olib bordilar. Matematik masalar uchun materialni esa Sharq
savdogarlarining keng rivojlangan savdo-sotig’i berar edi. Uzoq sayyohatlar esa
astronomiya va geografiya rivojlanishiga, hunarmandchilikning rivojlanishiga,
tajribaviy fanning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi.
786 yildan 809 yilgacha hukmronlik qilgan Xorun al-Rashid tabiiy fanlar va
matematika fanlari rivojlanishiga homiylik qildi. Uning davrida Bag’dodda katta
kutubxona ochilib, har bir mashhur kishi o’z atrofiga mashhur shoirlar, olimlar,
Qur’oni Karimni biluvchilarni to’plashga harakat qilar edi. Ular qanchalik ko’p
bo’lsa uning obro’si va shuhrati oshar edi. Katta shaharlarda machitlar qoshida oliy
musulmon maktablari-madrasalar qurildi.
Xorun al-Rashidning o’g’li xalif al-Ma’mun olimlarni o’ziga xos
akademiyaga- Donishmandlar uyi deb atalgan ilmiy maskanga yig’di. Bunda yaxshi
jihozlangan rasadxona bor edi. Qizig’i shundaki, Vizantiya imperatori bilan tinchlik
shartnomasiga al-Ma’mun talabi bilan unga ko’pgina grek qo’lyozmalarni berish
ham kiritilgan edi. Ular orasida arablarga Ptolemeyning "Buyuk matematik
bunyodkorlik" asari ham tushdi va u arab tiliga tajima qilindi. Arab tarjimalari orqali
O’rta asr Yevropasi kafedralari Geronning "Mexanikasi", Filoning "Pnevmatika"si,
Aristotel, Ptolemey, Arximed ishlari bilan tanishganlar.
Donishmandlik uyida ishlagan olimlardian biri Al-Xorazmiy edi. Al-
Xorazmiyning matematika va astronomiyadagi xizmatlari shunday beqiyoski, uning
nomi O’rta asr Yevropasida algoritmus matematik atamasiga aylandi. Al-Xorazmiy
birinchi bo’lib, sinuslar jadvalini bergan edi, tangens kiritildi, uning astronomiya
bo’yicha jadvalidan keyinchalik Sharq va Yevropa olimlari keng foydalanganlar.
Olimga katta shuhrat keltirgan uning matematik asarlari hisoblanadi. Uning
arifmetik risolasi Yevropani hind pozision sistemasi nol, arab raqamlari, butun
sonlar va kasrlar ustida amallar bilan tanishtirdi.
Al-Xorazmiy algebraik risolasida ikkita maxsus amal kiritgan. Birinchsi-
to’ldirish-manfiy sonni tenglamaning bir tomonidan ikkinchisiga o’tkazish bo’lib,
undan al-jabrdan algebra so’zi kelib chiqdi. Bir matematik bu qoidani quyidagicha
ifodalagan:
Tenglamani yechishda,
Agar biror qismida,
Farqi yo’q qaysisida,
Manfiy had uchrasa,
Biz har bir tomonga,
Teng had beramiz,
Faqat boshqacha ishora bilan,
Va musbat natijani topamiz.
Ikkinchi amal - val –muqobala - tenglamaning ikkala qismlarida teng hadlarni
qisqartirish hisoblanadi.
Al-Xorazmiy risolalari matematika bo’yicha arab tilidan lotin tiliga
Yevropada tarjima qilingan birinchi asarlardan edi, XVI asrgacha algebra algebra va
muqobala san’ati deb atalgan edi. Sharq matematiklaridan meros bo’lgan chiziqli va
kvadrat tenglamalar haqidagi ta’limot Yevropada algebra rivojlanishi uchun asos
bo’ldi. Al-Xorazmiy mexanika bilan ham shug’ullangan. Bu fanga uning «Fanlar
kitobi» bir bobi bag’ishlangan. Bu kitobda mashinalar tavsifi va ularni ishlatish
bo’yicha tavsiyalar berilgan bo’lib, harbiy mashina va pnevmatik asboblarga
bag’ishlangan bo’lim ham mavjud bo’lgan.
Ma’lumki Al-Xorazmiy kvadrat tenglamalar nazariyasi bilan shug’ullangan.
U
x
x
10
21
2
tenglamani yechgan. Siz ham yechib ko’ring va uning yechimini
al-Xorazmiy bajargan amallar bilan taqqoslab ko’ring: «Kvadratlar va sonlar
ildizlarga teng. Qoida. Ildizlar sonini ikkiga bo’l, 5 hosil bo’ladi. Buni uning tengiga
ko’paytir. 25 bo’ladi. Undan 21 ni ayir, 4 qoladi. Undan kvadrat ildiz chiqar, 2
bo’ladi. Buni 5 dan ayir, 3 hosil bo’ladi. Bu sen izlagan ildiz bo’ladi. Bu ildizni
ildizlar soni yarmiga qo’sh, 7 bo’ladi. Bu ham ildiz"
Do'stlaringiz bilan baham: 
