O’rta osiyoda kartografiya fanining rivojlanishi

O’RTA OSIYODA KARTOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISHI
Oʻzbekiston geografiyasi va kartografiyasiga tegishli juda muhim asar “Olamning chegaralari” Х asrda yaratilgan. Unda oʻsha davrga tegishli juda koʻp geografik muallifi va geografik ma’lumotlar bergan. H.Hasanov hozirgi zamon karta asariga tushirib oʻsha davrda ѐzilgan bu asarlarni juda mukammalligini isbotlab berdi. Abu Rayxon Beruniy ХИ-ХИИ asrlarda Oʻrta Osiѐ hamda Xurosondagi ilm va fan taraqqiѐtini Abu Rayxon Beruniy asarlarisiz tasavvur qilib boʻlmaydilar. Allomaning asarlari sobiq ittifoqdagina emas balki, Hindiston, Pokistonda, Misr, Yeron, Angliya, Fransiya, Italiya, Germaniya, Aqsh, Turkiya va boshqa mamlakatlarda e’tirof etilib oʻrganilmoqda. Ma’lumotlarga qaraganda uning 113 asari boʻlgan. Asarlarining 70 tasi astronomiyaga 20tasi matematikaga 12 tasi geografiya va geodeziyaga tegishli. Abu Rayxon Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir masalalar juda koʻp, ularda geodeziya va kartografiyaga tegishli ma’lumotlar juda koʻp. Abu Rayxon Beruniyning “Tasdik as- suvar va tabix va al- quvar” asarlarida bu asarni H.Hasanov kartografiya deb atashgan. Usturlobning graduslari toʻri sharni tekis yuzaga tushirish va kartografik proyeksiyalar omon globusini yasash toʻgʻrisida ma’lumotlar bergan. Asarda kartalarga tasvirlanadigan obektlarni tasvirlash aytib oʻtilgan. Masalan dengizda pista magʻiz rangda agar suvlar qaxrobo va osmoniy rang bilan tasvirlangan.
“Hindiston” kitobida shaharlarning geografik kordinatalari hisoblanib ular oʻrni tekis yuzada tasvirlangan. Kobul shahriniki 330 471 Nanda qal’asiniki 320 yekanligi hioblab berilgan. Beruniy Hindistondalik vaktida yer aylanasining uzunligini ishlab chiqqan. Olimning yeng yirik asarlaridan “Qonuni ma’sudiy” ni umrining soʻngi yillarida ѐzib tamomlagan, asarni Ma’sudga bagʻishlagan.
Bu asarni birinchi boʻlib oʻzbek tiliga tarjima qilgan. Beruniy oʻzining asarida geografik koordinatalarni aniqlashni oʻzi ishlab chiqgan 600dan ortiq joyning oʻrnini aniq koʻrsatgan.
Beruniyning kartografiyaga qoʻshgan hissasi shundaki uning kartasi “Doiraviy proyeksiyalar” tuzgan. Bu esa hozirgi yarim sharlar kartalarini tuzishda ishlatiladigan proyeksiyalaragatshgʻri keladi.
Beruniy yer radiusining uzunligi 6399.1 km yekvator aylanasini 40181 km deb belgilagan. Buyuk olimning oʻsha davrdagi xisoblari hozirgi oʻlchovlarga juda yaqin. Yevropada er yuzasidagi oʻlchashlar ham bunday katta aniqlikda boʻlgan emas.
Beruniyning dunѐ kartasi uning attafhim kitobiga ilova qilingan. Bu karta ushbu kitobning Toshkentdagi Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining sharqshunoslik instituti qoʻlѐzmalar fondida saqlanaѐtgan qoʻlѐzmasiga ilova qilingan edi.