O’rta osiyoda kartografiya fanining rivojlanishi

Mahmud Qoshg’ariy tuzgan dunyo kartasi.

Mahmud Qoshgʻariy kartasi ma’lumki Oʻrta Osiѐda shuningdek Issiqoʻl boʻylarida va Qoshgʻarda qoraxoniylar davlatining poytaxti xam yirik ilm ma’rifat markazlari boʻlgan. Qoshgʻariy kartasining asosiy xususiyatlaridan biri shuki oʻndagi oʻzaro geografik bogʻlanishlar yaqqol koʻrinib turibdi. Darѐlar togʻlardan bir necha tarmoq shahobcha boʻlib, boshlanadi. Kartadagi yeng katta yangilik bu unda oʻsha vaqtda zabroqa deb yuritilgan. Yaponiyani tasvirlaganida kartografiya sohasida yuqoridagi olimlar tomonidan va muallifi noma’lum boʻlgan. Kartalarning mazmuni va ularda tasvirlangan hududlar taqqoslanilsa ulardagi bir birigi oʻxshashlik seziladi. Bu kartalar sharq kartografiyasining dastlabki eng nodir na’munalari boʻlib dunѐ kartografiyasining rivojlanishiga katta hissa qoʻshgan. Xurosonlik Najib Bakron xorazm shohi Alovuddin Muhammad Najib Bakron xorazm shohi Ibn Tokashga dunѐ kartasini tuzib bergan.
Najib Bakronning kartasi katta gazlamaga chizilgan. Kartadagi shartli belgilar toʻgʻrisida u shunday ѐzadi. “Kichik doirali shaharlar oʻrnidir” bu doirachalar ѐniga oʻsha shaharlarning nomi ѐzmlgan. Dengizlar yashil rangda nomlari esa qizil chiziqlar bilan, togʻlar toʻq qizil rangda choʻllar va
qumliklar toshloq erlar sariq rangda shimoldagi qorli oʻlkalar oq rangda tasvirlangan. Kartografiyani fani karta uchun bu kartaning ahamiyati shundaki kartada paralelliklar va meridianlik belgilangan. Afsuski bu karta saqlanib qolinmagan.
ХВ asrning birinchi yarmi Oʻrta Osiѐ va Xuroson tarixida uygʻonish davri iqtisodiy va madaniyat savdo-sotiq fan va qurilish yuksalgan davr boʻlib hisoblanadi. Shu davrning geogrif sayѐhlaridan biri Xofizi Abru uning asli ismi Shaxobiddin Abdulloh Ibn Ditfulloh oh al Havofiy (1362-1431) u oʻzining asarlarida ilova tariqasida ayrim hududlar kartasi ѐki shaharlar surati ham chizib koʻrsatgan (oʻsha davrda karta plan va sxemalari suratlar deb yuritilgan). Bu suratlar ichida eng muhimi dunѐ kartasidir. Bu kartaning oʻlchami 34-45sm boʻlib, unda graduslar toʻgʻri chizilgan. Oʻrta asrlarda sharqda tuzilgan kartalarning faqat 3 tasida Najib Bakron kartasida Hamdulloh Kazviyning va xofizi Abru kartalarida kartografik soʻzi koʻrsatilgan. Xofiz Abru kartasida gradus toʻrlari doiraning ichida va undan tashqarida koʻrsatilgan. Kartadan yer shari 7 iqlimga boʻlinib ketgan. Shimoldagi hududlar har 70-80 oraligʻida tasvirlangan. Bu kartaning bir nusxasi Toshkentda saqlanmoqda. Bu dunѐ kartasining professor H.Hasanov Hofizi Abruning shoh asariga katta baho beradi va uni sharq kartografiyasi faxrlansa arzigulik asar deb ta’kidlaydi. Shunday qilib Najib Bakron va Hofiz Abru kartalari sharq geografiyasini dunѐga tanitdi. Kartaning matematik asosi boʻlgan geograf koordinatalar ya’ni geograf kengliklar,uzoqliklar juda uzoq vakt mobaynida oʻsha davr olimlari orasida nuqtai nazardan olib qaralaѐtgan boʻlsak hatto Ulugʻbekning “Ziji jadidi koʻragoniy” jadvali ham shu masalaga aniqlik kiritmagan.
Masalan: buyuk astronom Gipparx Rada oroli bilan Iskandariya shahridan oʻtgan uzunlikni boshlangʻich meridian qilib olgan. Undan soʻng Muan Tiriskiy va Ptolomiy boshlangʻich meridian qilib belgilashgan.
Bu orollar Yevropada to ХИХ asrgacha boshlangʻich meridian deb yuritiladi. Orollarning eng chekkasidagi orolga toʻgʻri keladi.
Beruniy ham hisobni shu meridian boshlagan. Ulugʻbek jadvalida kordinatalar Xolidot orollaridan hisoblangan va Grenvich meridianidan 23 gradus farq qiladi. Saodat orollarini chalkashtirib yuborganligi ham mumkin degan fikrlar mumkin emas, deb ѐzadi. ХИХ asrda ham boshlangʻich meridian aniq emas edi. Masalan: ispanlar boshlangʻich meridiani Ferro orolidan inglizlar Grenvichdan fransuzlar Parijdan oʻtkazganlar. Ulugʻbek davridagi ilm fanning rivojlanishi toʻgʻrisida gap borganda Samarqanddagi Ulugʻbek rasadxonasida turgan yer shari globusini aytib oʻtish lozim.
Hofizi Abru tuzgan dunyo kartasi.