O‘rta maxsus, kasb hunar ta’limi markazi

Bo‘lim va mavzularning nomi
Umumiy yuklama, soat
Darslar turi bo‘yicha soatlar taqsimoti (auditoriya yuklamasi)
hammasi	jami	nazariy	amaliy mashg‘ulotlar	laboratoriya ishi	seminar (ekskursiya)	*mustaqil ish
1	Kirish	2	1	1				1
2	Amaliy astronomiya asoslari	10	7	5	2			3
3	Quyosh sistemasining tuzilishi va osmon jismlarining harakati	7	5	5				2
4	Kosmonavtika asoslari	7	4	4				2
5	Astrofizik tadqiqot metodlari	7	4	4				2
6	Quyosh sistemasi jismlarining fizik tabiati	11	7	5	2			4
7	Yulduzlar	11	6	4	2			3
8	Koinotning tuzilishi va evolyustiyasi	6	2	2				2
Jami		59	36	30	6			19

Dasturning mazmuni

Kirish (1 soat)
Astronomiya fani va uning zamonaviy yo‘nalishlari haqida. Astronomiyaning boshqa fanlar orasida tutgan o‘rni, uning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. Olam tuzilishi haqida hozirgi zamon tushunchalarning shakllanishi haqida tarixiy ocherk. Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Beruniy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy, Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshi, Ulug‘bek va Ali Qushchilarning astronomiyaning rivojiga qo‘shgan xissalari.
Amaliy astronomiya asoslari (7 soat)
Yulduzlar osmoni va uning sutkalik ko‘rinma aylanishi. Yulduz turkumlari. Eng yorug‘ yulduzlarning arabcha nomlari haqida Beruniy) Osmon sferasining asosiy nuqta, chiziq va aylanalari. Quyoshning yillik ko‘rinma aylanishi. Ekliptika. Zodiak soha. Osmon koordinatalari. Gorizontal va ekvatorial koordinatalar sistemalari. Yulduz xaritalari. Yulduz kattaliklari haqida tushuncha. Olam Qutbining gorizontdan balandligi va kuzatish joyining geografik kenglamasi orasidagi bog‘lanish. Turli kenglamalarda yoritgichlarning sutkalik ko‘rinma aylanishlari. Yoritgichlarning kulminao‘iyalari va kulminastiya balandliklari. Ma’lum joyda Quyoshning sutkalik ko‘rinma aylanishining yil davomida o‘zgarib borishi.
Vaqtni o‘lchash. Yulduz va Quyosh vaqtlari. Vaqt tenglamasi. Mahalliy, dunyo, poyas va dekret vaqtlari haqida tushuncha. Kalendarlar (Yulian Grigorian va Hijriy taqvimlar) haqida tushuncha. Umar Xayyom kalendari. Oyning harakati va fazalari. Quyosh va Oy tutilishlari. Astronomik kuzatishlar asosida joyning geografik kenglamasini aniqlash.
Demonstrastiyalar
1. Osmon sferasining modeli.
2. Yulduzlar osmoni aks etgan yulduzlar xaritasi, atlasi.
3. Yulduzlarning surilma xaritasi.
4. Yulduzlar va Quyoshning turli kenglamalarda sutkalik ko‘rinma aylanishi aks ettirilgan chizma - plakatlar.
5. Oyning harakati, fazalari va davrlari (modelda yoxud chizmada).
6. Quyosh va Oy tutilishlarining sxemalari.
Quyosh sistemasining tuzilishi va osmon jismlarining harakati (5 soat)
Olam tuzilishi haqida gelioo‘entrik ta’limot. Quyosh sistema-sining tarkibi va o‘lchamlari. Planetalarning konfigurao‘iyalari va ko‘rinish shartlari. Planetalarning siderik va sinodik davrlari. Kepler qonunlari. Osmon jismlarining massalarini hisoblash. Sutkalik parallaks. Quyosh sistemasi jismlarigacha masofalarni hisoblash.
Astronomiyada uzunlik o‘lchovi birliklari. Erning radiusini aniqlash usullari. Xorazmiy va Beruniylarning bu sohadagi ishlari. Quyosh sistemasi jismlarining o‘lchamlarini hisoblash usullari.
Demonstrastiyalar
1. Quyosh sistemasining dinamik modeli.
2. Planetalarning konfigurao‘ion holatlari aks ettirilgan sxema.
3. Sutkalik parallaks va Quyosh sistemasi jismlarining chiziqli o‘lchamlarini o‘lchashga oid chizmalar.
4. Er radiusini Beruniy metodi asosida hisoblashga oid chizma.
Kosmonavtika asoslari (4 soat)
Kosmonavtika predmeti va uning boshqa fanlar bilan aloqasi. Uchish paytida sun’iy yo‘ldoshga(SY) ta’sir etuvchi kuchlar. Vaznsizlik. Tortishishning markaziy maydoni. Tortishishning markaziy maydonida jismning xarakati. Kosmik tezliklar. Osmon jismining ta’sir sferasi va sun’iy yo‘ldoshlar traektoriyalarini taxminiy hisoblash. Er sun’iy yuldoshlarining orbita elementlari. Oyga uchish traektoriyalari. Oyga qo‘nish. Planetalarga uchish traektoriyalari. Er SY lari va kosmik stano‘iyalardan ilmiy va xalq xo‘jaligi yo‘nalishlarida foydalanish, uning istiqbollari.
Demonstrastiyalar
1. Er sun’iy yo‘ldoshlarining orbita elementlari va aks ettirgan sxemalar (chizma, plakat yoki diapozitivlar)
2. Turli maqsadlarda o‘chirilgan SY larning (qutbiy, ekvatorial, geostao‘ionar yo‘ldoshlar) Er atrofi orbitalarining chizmalari.
3. Orbital va planetalararo kosmik stano‘iyalarning sxemalari, fotografiyalari, diapozitivlari.
4. Kosmik apparatlarnig Oyga va planetalarga uchirish orbitalarining sxemalari (chizma va fotorasmlarda)
Astrofizik tadqiqot metodlari (4 soat)
Osmonni elektromagnit nurlanishlarda kuzatish-keng talqinli astronomiyaning asosidir. Optik va radioleskoplar, ularning xarakteristik kattaliklari. Er atmosferasining turli nurlanishlar uchun “tiniqlik” darajasi. Er atmosferasidan tashqi astronomiya. Osmon jismlarining fizik tabiatlari va harakat tezliklarini ularning spektrlariga ko‘ra aniqlash metodlari.
Demonstrastiyalar
1. Elektromagnit nurlanishlarning to‘lqin shkalasi.
2. Optik va radioteleskoplar(maktab optik teleskoplari, yirik teleskoplar - fotorasmlarda)
3. Teleskoplarda nurning yo‘li (sxema)
4. Spektroskop va spektrograflarning ishlash prino‘ipini o‘zida aks qilgan sxemalar.
5. Ulug‘bek rasadxonasi qoldiqlari (fotografiya)
6. O‘zbekiston Respublikasi FA Astronomiya instituti va filiallarining teleskoplari va spektral qurilmalari (fotografiyalar)
Quyosh sistemasi jismlarining fizik tabiati(7 soat)
Quyosh - eng yaqin yulduz. Quyosh atmosferasining tarkibi. Fotosfera va undagi ob’ektlar (donadorlik, mash’allar va dog‘lar). Xromosferada kuzatiladigan ob’ektlar (protuberanneo‘lar va xromosfera chaqnashlari). Quyoshning radionurlanishi. Quyosh aktivligi haqida tushuncha. Er tipidagi planetalarning fizik tabiatlari. Gigant planetalar. Oy va planetalarning yo‘ldoshlari.
Kosmik apparatlar tomonidan olingan planetalarning relefi, atmosferasi va magnitosferasiga tegishli ma’lumotlar. Mayda planetalar (asteroidlar). Quyosh sistemasining mayda jismlari: kometalar. meteorlar, bolidlar va meteoritlar. Quyosh sistemasining kelib chiqishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari. Quyosh sistemasi jismlarga tegishli muhim xususiyatlardagi fizik umumiylik.
Demonstrastiyalar
1. Quyosh va planetalar haqida umumiy ma’lumotlar jamlangan jadval.
2. Quyosh fotosferasining donadorligi, mash’allari va dog‘lari (fotografiyalar).
3. Protuberano‘lar va Quyosh toji (fotografiya)
4. Planetalar va ularning yo‘ldoshlarining kosmik apparatlar (KA) yordamida olingan rasmlari.
5. Oyni va Erni KA yordamida olingan rasmlari.
6. Kometalar va meteoritlar, meteor va bolidlarning rasmlari
Yulduzlar (6 soat)
Yulduzlar - Koinotda keng tarqalgan jismlardir. Yillik parallaks. Yulduzlargacha masofalarni aniqlash. Nurlanish qonunlari (Vinning siljish qonuni, Stefan - Bolo‘man qonuni) asosida yulduzlarning temperaturalarini hisoblash. Absolyut yulduz kattaligi. Yulduzlarning spektrlari, temperaturalari, yorqinlik-lari va ular orasida bog‘lanish. Spektr – yorqinlik diagrammasi. Yulduzlarning massalari va radiuslarini hisoblash haqida tushuncha. Yulduzlarga tegishli kattaliklar - yorqinlik, radius va massa orasidagi bog‘lanish. Gigant va mitti yulduzlar. Qo‘shaloq yulduzlar. o‘zgaruvchi, nostano‘ionar yulduzlar. Yulduzlarning ichki tuzilishi va energiya manbalari haqida tushuncha. yulduzlarning evolyustiyasi. Neytron yulduzlar (pulsarlar) va “qora o‘ralar” haqida tushuncha.
Demonstrastiyalar
1. Turli spektral sinflarga kiruvchi yulduzlarning spektrlari (fotografiyalarda).
2. Spektr – yorqinlik diagrammasi (plakatda yoki diapozitivda).
3. Qo‘shaloq yulduzlarning ravshanlik egriliklari (chizmada).
4. Turli tipdagi o‘zgaruvchi yulduzlarning ravshanlik, nuriy tezlik va temperaturalarning vaqt bo‘yicha o‘zgarish grafiklari (chizma).
5. O‘tayangi yulduzning portlash jarayoni, qoldig‘i (Qisqichbaqasimon tumanlik - fotografiya).
Koinotning tuzilishi va evolyustiyasi (2 soat)
Koinotning tuzilishi va evolyustiyasi - moddiy dunyo uchun fizik qonuniyatlarning amalda namoyon bo‘lishidir. Galaktikamizning tuzilishi: tarkibi va strukturasi. Galaktikamizning aylanishi, unda Quyosh sistemasining o‘rni. Kosmik radionurla-nishlar. Tashqi galaktikalar, sinflari va ularning to‘dalari. Koinotning ulkan masshtabli strukturasi. Olam tuzilishi haqidagi zamonaviy tasavvurlar, ularning dunyoqarash va ekologik aspektlari.
Demonstrastiyalar
1. Galaktikamizninig tuzilishi (yon tomondan va qutbi tomonidan ko‘rinishlari) va unda Quyosh sistemasining o‘rni.
2. Yulduz to‘dalari, gaz-chang tumanliklarning fotografiyalari.
3. Turli tipdagi (spiral, elliptik va noto‘g‘ri formadagi) galaktikalar.
4. Koinotning yirik masshtabli strukturasi (mahalliy galaktik to‘dalar, o‘tagalktikalar va metagalaktika - sxema).
Yakuniy (obzor) ma’ruza (1 soat)
1. Koinotda aqlli mavjudotlar bormi?
2. Noma’lum uchar ob’ektlar haqida fan.
3. Koinotni tadqiq etish istiqbollari - insoniyatning hayotiy muammolarini hal qilish yo‘lida.
4.Kosmonavtika kecha va bugun.