O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

Quyosh dog’lari - magnit orollari

Quyosh fotosferasida kuzatiladigan, fizik tabiatni jihatidan jumboqlarga boy ob’ektlar – dog’lardir (62-rasm). Quyosh dog’larining kattaligi turlicha bo’lib, bir necha ming kilometrdan bir necha yuz ming kilometrgacha yetadi. 1858 yilda kuzatilgan quyosh dog’i – eng yirik dog’lardan biridir. Uning diametri 230 ming kilometr bo’lib diametridan 19 martacha katta bo’lgan. Agar Quyosh dog’larining kattaligi 40 ming kilometrdan ortiq bo’lsa bunday dog’larni Quyosh chidash oddiy ko’z bilan teleskopsiz yoki boshqa bir kuzatish asbobisiz bemahal kuzatish mumkin. Shuning uchun u ham ko’pgina qadimiy qo’lyozmalarda Quyosh mirtida dog’lar kuzatilganligi hikoya qilinadi. Birok qadimda hech bir kuzatuvchi bu dog’larning bevosita Quyoshga tegishli ekanligiga ishonmagan. Birinchi bo’lib, 1609 yilda dog’lar Quyoshning o’ziga tegishli ekanligini Padue universitetining professori Galileo Galiley o’zi yasagan teleskop yordamida kuzatib aniqladi. Shundan buyon o’tgan salkam 4 asr vaqt davomida Quyoshni o’rganish, Quyosh dog’lariga tegishli ko’p muammolarni, jumladan ularning paydo bo’lishi va rivojlanishi, fizik tabiatlariga doir qator muammolarni to’la bo’lmasa-da halq qildi. Odatda, Quyoshda dog’lar yakka holda juda kam uchraydi. Ular guruh- guruh holida ko’proq kuzatiladi. Malui guruhda bitta ko’pincha ikkita yirik dog’dan tashqari bir necha mayda dog’lar bo’ladi. Quyosh dog’larining yashash davri turlicha bo’lib bir necha kundan bir necha oygacha davom etadi. Bir necha oy davomida yashay oladigan (ya’ni Quyoshning bir necha aylanishida yo’qolmay turadigan) dog’lar ko’p uchramaydi.

Quyosh fizikasining yirik muammolaridan biri, undagi dog’lar sonining yillar mobaynida sistemali o’zgarib turishidir.

Quyosh dog’lari soniga tegishli qariyb 100 yillik materialni yig’ib va bir necha o’n yil ko’p havaskor astranomlar orasida sistemali kuzatishni yo’lga qo’ygan shveysariyalik olim Rudolf Volf Quyosh dog’lari soni o’zgarishning o’rtacha davrini 11, 1 yilga teng deb topdi. Quyosh dog’lari, Quyoshdagi eng aktiv jarayonlardan ekanligi va Quyosh atmosferasi qatlamlarida uchraydigan barcha boshqa aktiv hodisalar bilan genetik bog’lanishda bo’lganligi tufayli, Quyosh dog’lari sonining 11, 1 yillik davri - Quyosh aktivligi davri sifatida qabul qilinadi.