O‘zbеkiston rеspublikasi

3.2. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha tayinlanadigan

va to‘lanadigan nafaqalar tushunchasi va ularning aholini

ijtimoiy muhofazalashdagi tutgan o‘rni

Nafaqa huquqiy kategoriya sifatida fuqarolarga yoki oilaga davlat

ijtimoiy sug‘urtasi manbalari, davlat Byudjeti hamda boshqa maxsus

manbalardan pul shaklida, muntazam ravishda yoki bir marta ko‘rsatadigan

ijtimoiy yordamdan iborat bo‘lib, pensiyalardan farq qiladi va

odatda, yordam xususiyatiga ega bo‘ladi hamda fuqaro turmush

kechirisining asosiy manbayi bo‘lib hisoblanmaydi. Pensiyalarga xos

bo‘lgan asosiy xususiyatlar pul shaklida berilishi, qaytarib olinmaslik

sharti bilan tekinga berilishi kabilar nafaqalarga ham xosdir.

Pensiyalardan farqli o‘laroq, nafaqalar vaqtinchalik xususiyatga ega.

Ular turmush darajasini ta’minlashning qo‘shimcha manbayi bo‘lib

sanaladi va nafaqalar tayinlanishida nafaqa oluchining avvalgi faoliyati

va mehnat staji unchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmaydi.

Nafaqalar manbalariga ko‘ra:

— byudjetdan tashqari pensiya Jamg‘armasi hisobidan to‘lanadigan

nafaqalar;

— davlat va mahalliy byudjet mablag‘laridan to‘lanadigan nafaqalar;

— aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Jamg‘arma

hisobidan to‘lanadigan nafaqa;

— boshqa manbalardan to‘lanadigan nafaqalarga bo‘linadi.

Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlanishi nafaqa

olishga talabgor fuqaroning (yoki uni oila a’zosini) mehnat faoliyati

bilan, unig uchun ish beruvchilar tomonidan yoki bevosita o‘zi

tomonidan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ijtimoiy sug‘urtasi

o‘z vaqtida, to‘liq va muntazam ravishda to‘lab berilganligi bilan

bog‘liq qilib qo‘yilgan. Ya’ni, ijtimoiy sug‘urta badallari to‘lanmaydigan

ish faoliyati bilan shug‘ullanish yoki sug‘urta badallarini

muntazam to‘lanmaganligi odatda ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalar

olish huquqi paydo bo‘lmasligiga sabab bo‘ladi. «Sug‘urta badallari

to‘lanmagan bo‘lsa nafaqa ham tayinlanmaydi» degan tamoyil amal

qiladi. Ammo O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 284-

moddasi, ikkinchi qismiga ko‘ra: «Ish beruvchining davlat ijtimoiy

sug‘urtasi uchun badal to‘lamaganligi sug‘urta qilingan xodimni davlat

ijtimoiy sug‘urtasi mablag‘lari hisobidan ta’minlanish huquqidan

43

mahrum qilmaydi». Korxonalar ixtiyoriy to‘lamagan yoki kechiktirgan

sug‘urta badallari keyinchalik majburiy tarzda undirib olinadi.