O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

8.4. Raqobat usullari: nohalol va halol raqobat
Raqobat kurash usullari jihatidan nohalol va halol raqobat bo‘lishi
mumkin. Nohalol raqobat davlat tomonidan taqiqlangan g‘ayri-
insoniy usullardan foydalanib, bozordagi raqobatchilarga qarshi
kurash olib borishdir. Nohalol raqobatda uning ayrim ishtirokchilari
tomonidan josuslik, qo‘poruvchilik, reket, tuhmat, tovar belgisini
o‘g‘irlash, hatto qotillik kabi usullardan foydalanib o‘z raqibini
bozordan chiqarib yuborishga harakat qilishdir. Nohalol raqobatdan
foydalanadigan ayrim firmalar o‘z tovarlariga mashhur firmalarning
belgisini qo‘yib, xaridorlarni aldash bilan ham shug‘ullanadilar.
Halol raqobat — bu bozor ishtirokchilarining davlat tomonidan
qabul qilingan qonunlar doirasida yo‘l berilgan usullardan
foydalanib, o‘z faoliyatlaridan yuqori darajada foyda olishlari uchun
o‘zaro kurashuvdir. Halol raqobatda, odatda, uning ishtirokchilari
xalq tomonidan tan olingan, madaniy usullar qo‘llaniladi. Bu
usullarning keng tarqalgani tovar va xizmatlarning narxi vositasida
raqobatlashuvdir. Narx bilan raqobatlashuvda raqobatchilar o‘z
tovarlariga boshqalardan arzonroq narx yoki qimmatroq narx
qo‘yadilar. Natijada bozorda ularning tovarlariga xaridor ko‘payadi.
Lekin tovar narxini tushirishning ma’lum chegarasi mavjud bo‘lib,
u xarajatlardan pasayib ketishi mumkin emas, aks holda, zarar

---

165
ko‘riladi. Har qanday firma o‘z tovari narxini arzonlashtirish uchun
qilingan xarajatlarini pasaytirishi zarur bo‘ladi. Xarajatlarni
kamaytirishga esa hamma vaqt ham erishib bo‘lmaydi.
Bozorda raqobatlashuvning yana bir keng tarqalgan usuli — bu
tovar va xizmatlar sifatini oshirish orqali kurashishdir. Òovarning
sifati deganda, odatda, uning uzoq vaqt ishonchli xizmat qilishi,
uning chiroyli bo‘lishi, iste’mol uchun qulayligi, ekologik toza
bo‘lishi kabilar tushuniladi. Hozirgi vaqtda texnikaviy tovarlar
uchun esa uning energiya va yonilg‘i sarfi kamligi, uzoq va ishonchli
xizmat qilishi, ixchamlik, ko‘p joy egallamaslik kabi tomonlari muhim
ahamiyat kasb etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, tovarlar sifati bilan
raqobatlashishda doimiy ravishda ularning tarkibini yangilab turish
orqali ham afzalligini ta’minlash muhim hisoblanadi.
Halol raqobatlashuvning yana bir yo‘li servis xizmatlari ko‘rsa-
tish orqali amalga oshiriladi. Servis xizmat ko‘rsatish, ayniqsa,
texnikaviy tovarlar sotilishida yaxshi qo‘l kelmoqda va bu usuldan
raqobatchilar so‘nggi paytlarda juda keng foydalanishmoqda.
Òovarni iste’molchi uyiga yetkazib berish, ularni ishga tushirish,
bepul ta’mirlab turish kabi juda ko‘p xizmat turlari ko‘rsatilmoqda
va bu raqobatda yutib chiqishni ta’minlayapti. Raqobatning bunday
turli usullaridan foydalanishdan asosiy maqsad raqobatda yutib
chiqishdan iborat. Raqobatlashuv usuli qanchalik samarali bo‘lsa,
g‘olib chiqish imkoni ham shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Halol raqobat kurashining hozirgi davrda keng qo‘llanilayotgan
shakli tovar va xizmatlar reklamasidan iborat bo‘lmoqda. Òurli
firmalar, korxonalar o‘z tovarlarining sifati, xilma-xilligi, nafliligi,
kafolatlanishi, narxlari kabi ko‘p ma’lumotlarni xolisona taqdim
etish yo‘li bilan xaridorlarni qiziqtirish orqali raqobatda yaxshi
natijalarga erishmoqdalar. Reklama to‘g‘risida barcha davlatlarda,
jumladan, O‘zbekistonda ham qonunlar qabul qilingan bo‘lib,
unga bir qator talablar qo‘yiladi. Qonunga ko‘ra reklama beruv-
chilarga, eng avvalo, tovar va xizmatlar xususiyatlari haqida xolis
va halollik bilan to‘g‘ri axborot berish, boshqa raqobatchilarining
tovarlarini rad etmaslik kabi majburiyatlar yuklatiladi. Òalablarga
rioya qilish ustidan ham davlat nazorati olib boriladi.