|
7.2. Ish haqini tashkil etish shakllari
Bozor iqtisodiyoti barcha ishlab chiqarish munosabatlari qato-
rida ish haqiga ham yangicha mazmun baxsh etadi. Bu yangicha
mazmun quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
1) ish haqi aholining barcha toifalari uchun bir xil ahamiyat
kasb etmay qoladi. Aholi daromadlarida ish haqining hissasi
aholining turli ijtimoiy toifalarida turlicha bo‘lib, ular o‘rtasidagi
farqlar ham ortib boradi;
2) korxonalar, firmalar, tashkilot va muassasalar ish haqining
darajasi va miqdorini o‘zlari belgilaydi. Ish haqining minimum
darajasi esa davlat tomonidan belgilangan bo‘ladi;
3) budjetdagi korxona va tashkilotlar xodimlari ish haqining
umumiy miqdori va darajasini davlat belgilaydi;
4) bozor iqtisodiyoti sharoitida odamlarni mehnatga jalb qilish,
ularni qiziqtirish, manfaatdorligini oshirish zaruriyati kuchayadi. Shu
maqsadda ish haqini, uning darajasini mehnatga, jamoa mehnatining
natijalariga bog‘lab qo‘yish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi;
138
5) bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi darajasiga ish kuchiga
nisbatan ham talab va taklif doimiy ta’sir ko‘rsatadi. Ish haqi
shunga bog‘liq holda o‘zgarib turadi.
Yuqorida keltirilgan holatlardan ko‘rinib turibdiki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida ish haqi doimo va barcha mamlakatlarda
iqtisodiy munosabatlarni tashkil etishda alohida ahamiyat kasb
etadi. Shuning uchun ham «Iqtisodiyot nazariyasi» fanida ish
haqining ilmiy asoslari yaratilishida iqtisodchi olimlar qarashlari
maxsus o‘ringa ega. Iqtisodiyot nazariyasida ish haqining
mazmunini ochib berishda turli iqtisodchilarning turlicha yonda-
shuvlari mavjud. Biz ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.
Ingliz klassik iqtisodchisi D. Rikardo «Yashash uchun vosita
minimumi» konsepsiyasini ilgari suradi va uning fikricha, ish haqi
inson yashashi uchun zarur ne’matlarning fiziologik minimumi bilan
teng bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. Bu minimumga esa ishchi kuchi
shakllanishining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy shart-sharoitlar bilan
bog‘liq kelib chiqadigan inson ehtiyojlarini ham kiritadi.
Klassik siyosiy iqtisod maktabining namoyandalaridan biri
K.Marks o‘zining «Qiymatning mehnat nazariyasi»da ishchi
kuchini alohida, o‘ziga xos tovar deb hisoblaydi va ish haqiga
tovar bo‘lgan ishchi kuchi qiymatining o‘zgargan shakli, ya’ni
puldagi ifodasi sifatida qaraydi va uni ishchi kuchini takror ishlab
chiqarish uchun zarur bo‘lgan tirikchilik vositalari qiymatidan
iborat bo‘lishini ko‘rsatib beradi
1
. Hozirgi zamon iqtisodchi olimlari
tomonidan nashr ettirilayotgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darslikla-
rida, jumladan, A.F. Shishkin, Y.F. Borisovlar ham ishchi kuchini
tovar sifatida ko‘rib, ish haqini uning qiymati yoki puldagi ifodasi
deb ta’riflaydilar. Bu mualliflar fikrlariga ko‘ra, mehnat ham xuddi
boshqa tovarlar kabi bozorda sotiladi.
Hozirgi vaqtda respublikamiz oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilayot-
gan «Iqtisodiyot nazariyasi» (A. O‘lmasov va A. Vahobov) darsligi
«Iqtisodiyot asoslari» o‘quv qo‘llanmasi va boshqa tadqiqotlarda
ham ish haqi mehnat bahosi sifatida talqin qilinadi. «Mehnat
bozorida ish kuchini sotuvchi bilan uni oluvchi o‘rtasida kelishilgan
narx — bu ish haqidir. Ish haqi mehnatning pul shaklidagi narxi
bo‘lib, uni ishga yollaganlar mehnat qiluvchilarga ma’lum vaqt
1
Å.Ô. Áîðèñîâ. Ýêîíîìè÷åñêàÿ òåîðèÿ. Ó÷åáíèê. Ì., «Þðèñò», 1997,
còð. 268; Ô. Øèøêèí. Ýêîíîìè÷åñêàÿ òåîðèÿ. Ó÷åáíèê. Êíèãà 2, Ì.,
«Âëàäîñ», 1996, ñòð. 154.
139
mobaynida, ma’lum miqdordagi va muayyan sifatli ishni bajar-
ganliklari uchun to‘laydilar» deb yozadi.
Respublikamizning yana bir iqtisodchi olimasi D. Òojiboyeva
tomonidan nashr etilgan «Iqtisodiyot nazariyasi» o‘quv qo‘llan-
masida yozilishicha, «Ish haqi — bu mehnat bozoridagi ish kuchiga
talab va taklifning muvozanat bahosidir». Mehnat bozoridagi
raqobat ish haqini tenglashtirishga ta’sir qiladi. Milliy miqyosda
malaka, bilim jihatidan teng bo‘lgan ma’lum kasbga deyarli bir
xil mehnat haqi belgilanadi. Oddiy qilib aytganda, mehnat bozorida
unga xos bo‘lgan raqobat kurashi tufayli teng mehnatga teng ish
haqi prinsipi amalga oshadi
1
, degan fikr bildiriladi.
Mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma
sifatida tavsiya etilgan Sh. Shodmonov, R. Alimov, Ò. Jo‘rayev-
ning «Iqtisodiyot nazariyasi» kitobida boshqa mualliflardan farqli
o‘laroq, «ish haqi — ishchi va xizmatchilar mehnatining miqdori,
sifati va unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan oladigan ulu-
shining puldagi ifodasidir»
2
, deb ta’rif beriladi.
Yuqorida keltirilgan ish haqi to‘g‘risidagi turli mualliflarning
nazariy qarashlarini o‘rgangan holda ularni umumlashtirib, shunday
xulosa qilish mumkin: biz oldingi boblarda ta’kidlab o‘tganimizdek,
bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma moddiy va nomoddiy shaklga
ega bo‘lgan, insonlarning ma’lum bir ehtiyojini qondirish xusu-
siyatiga ega bo‘lib, bozorga taklif etilgan ne’matlar olish-sotish
obyekti bo‘ladi. Shu munosabat bilan ishchi kuchi tomonidan
bozorga mehnati taklif etiladi va u shu mehnati bilan ma’lum bir
ishni bajarib, uni yollab olgan iste’molchiga ma’lum bir qiymat
yaratib beradi. Ish haqi — bu mehnat bozoridagi ishchi kuchi
mehnatiga bo‘lgan talab va taklifning namoyon bo‘lishi, ishchining,
uning mehnati sotib oluvchi bilan o‘zaro kelishilgan narxidir.
Ish haqi mehnatning pul shaklidagi narxi bo‘lib, uni ishga
yollaganlar mehnat qiluvchilarga ma’lum vaqt mobaynida, muayyan
ishni bajarganliklari uchun to‘laydilar. Ish haqi bajarilgan ishning
natijasiga qarab beriladi. Ish haqini to‘lash tartibi, uning shakllari,
odatda, davlat tomonidan qabul qilingan mehnat va ish haqi
to‘g‘risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi. Jahon mamlakatlari
qonunchiligi tajribasiga ko‘ra, ish haqi asosiy ish haqi, mukofotlar
1
D. Tojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi. T., «O‘qituvchi», 2002, 227-bet.
2
Sh. Shodmonov, R. Alimov, T. Jo‘rayev. Iqtisodiyot nazariyasi. T., «Moliya»,
2002, 220-bet.
140
va ishdan keyin, dam olish va bayram kunlarida bajarilgan ish uchun
beriladigan ustama haq sifatida to‘lovlardan iborat bo‘ladi. Shular
birgalikda jami, ya’ni to‘liq ish haqini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
