O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi à. Rafiqov, H. Vahobov, A. Qayumov, Sh. Azimov amaliy geografiya

24-§. SAYYORAVIY, MINTAQAVIY VA MAHALLIY GEOGRAFIK
BASHORATLAR
Geografik bashoratlar jahon, mintaqa va mahalliy miqyoslarda
olib boriladi.
Sayyoraviy bashoratlar. Ular Yer rivojlanishining evolyutsion
yo‘nalishlarini o‘rganishga asoslangan. Umumsayyoraviy geografik
bashoratlarning asosiy maqsadi insoniyatning kelajakdagi hayotini
va Yerni saqlab qolishga qaratilgan muammolarni oldindan
bashorat qilishdir. Shuning uchun ham mutaxassis va olimlarning
ko‘pchiligi hozirgi paytda butun dunyo miqyosida kelajakda kuti-
layotgan turli noxush hodisalarni bashorat qilish bilan shug‘ullana-
di. Atmosfera havosining ifloslanishi, ozon qatlamining yupqala-
nishi, «issiqxona samarasi»ning vujudga kelishi, cho‘llashish jara-
yoni, gidrosferaning ifloslanishi va toza ichimlik suvi muammosi
shular jumlasidandir. Insoniyatning kelajakdagi hayoti yuqoridagi
muammolarning qanday bashorat qilinishiga bog‘liq. Umum-
sayyoraviy bashoratlar ma’lum bir hududga bog‘lanmagan bo‘ladi
(27-rasm).
Mintaqaviy bashorat. Mintaqaviy bashorat deb hududiy jihat-
dan chegaralangan tabiiy komplekslarning kelajakdagi o‘zgarishini
oldindan asoslab berishga aytiladi.
Jahonning xo‘jaligi yuksak darajada rivojlangan qismlarida
jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlar o‘ta keskinlashadi.
Buning oqibatida turli xil ekologik muammolar yuzaga keladi, nati-
jada ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar murakkablashib ketishi mumkin.
Mazkur mintaqalarga O‘rta dengiz, Boltiq, Shimoliy, Qora
dengizlar, Meksika, Fors qo‘ltiqlari va boshqa joylar kiradi. Ushbu
joylarda neft tashilishi, daryolar orqali turli xil zararli moddalar-
ning oqib kelishi, turli sanoat chiqindilarining dengizlarga tash-
lanishi natijasida ular tobora ifloslanib bormoqda. Oqibatda, den-
giz o‘simlik va hayvonot dunyosiga katta zarar yetkazilmoqda,
dengiz qirg‘oqlarining rekreatsion imkoniyatlari cheklanmoqda va
aholining yashash sharoiti yomonlashmoqda.
Mahalliy geografik bashoratlar. Ma’lum bir muhandislik
inshooti yoki inshootlar guruhining tabiiy muhitga ta’sirini oldin-
dan asoslab berish mahalliy geografik bashorat deb ataladi.
Tabiatga ta’sir etadigan muhandislik inshootlari sanoat korxonasi,
suv ombori, shaxtalar, yo‘llar, aerodromlar, shaharlar va boshqalar
bo‘lishi mumkin.
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

71
27-rasm.
Issiqxona gazlari emissiyasi bashorati: . . . — 1-variant; __ — 2-variant; __ — 3-variant
Jami
Jami
Jami
Jami
Jami
Jami
Uglerod qo‘shoksidi
Metan
Uglerod qo‘shoksidi
Metan
Energetika: 2010-yilgacha bo‘lgan davrda
issiqxona gazlari emissiyasi bashorati
mln t
mln t
mln t
mln t
mln t
mln t
Uglerod
qo‘shoksidi
Azot chala oksidi
Azot chala oksidi
Sanoat: 2010-yilgacha bo‘lgan davrda
issiqxona gazlari emissiyasi bashorati
Energetika
Sanoat jarayonlari
Uglerod qo‘shoksidi emissiyasi
bashorati
2010-yilgacha bo‘lgan davrda issiqxona
gazlari emissiyasi bashorati
Energetika
Qishloq xo‘jaligi
Chiqindilar
2010-yilgacha bo‘lgan davr metan
emissiyasi bashorati
Qishloq xo‘jaligi
2010-yilgacha bo‘lgan davr uchun
azot chala emissiyasi bashorati
www.ziyouz.com 
kutubxonasi

---

Mahalliy geografik bashoratlarni amalga oshirishda ko‘proq
o‘xshatish va matematik hisoblash usullaridan foydalaniladi.
Masalan, foydali qazilma koni ochiq usulda qazib olinadigan
bo‘lsa, hududda botiq hosil bo‘ladi, tashlamalar vujudga keladi, yer
osti suvlari sathi pasayadi, noxush jarayon (surilma, ko‘chki, o‘pi-
rilma)lar rivojlanadi, suv, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi
ma’lum joylarda butunlay yo‘qoladi, ma’lum bir joylarda esa katta
o‘zgarishlarga uchraydi.