O‘rta asrlarda Bolgariya madaniyati

O‘rta asrlarda Bolgariya madaniyati.
Reja:
1. O‘rta arslarda Baolgariya shaharlari.
1.1Bolgariyada ichki tartib.
1.2. O‘rta asrlarda Bolgariyada yuksalish darajasi.
2. O‘rta asrlarda Bolgariyada ilm fan.
2.1Bolgariyada ilm fanga hissa qushganlar.
2.2. O‘rta asrlarda Bolgariyada davlat boshqaruvi
3.1 O‘rta asrlarda Bolgariya harbiy istilochilik yurishlari.
3.2.Bolgariyada hunarmandchilik madaniyatining rivoji.

Bolgariya davlati. Bolgariya 1185 yili Vizaitiyadan mustakillikka erishganidan sung, .zodagon-bolyarlarning davlatni markazlashigiga karshiligi davom etadi. Lekin mayda zodagonlarga tayangan Kaloyan (1197- J207) bolyarlarni buysundirishga erishadi. Rim papasidan kirollik tojini olgan xukmdor Bolgariya cherkovining mustakilligini x.am ta’minlaydn. Kaloyan faol tashki siyosat olib borib, dastlab Vizantiyadan sung, salibchilardan yangidan-yangi viloyatlarni kaytarishga erishadi. U 1205-yili Adrianopol jangida salibchilarni maglub etib, Bolkonda yetakchi mavkega erishadi. Lekin kirol 1207-yili bolyarlar fitnasi kurboni buladi. Mamlakat da ichki nizolar boshlanib, Kaloyanning ukasi Asenning ugli Ivan Rus yerlariga kochadi.

Yirik bolyarlarning Uz manfaatlarini kuzlab olib borgan siyosati natijasida axoliga nisbatan zulm utkazish kuchayib, mamlakat zaiflashadi. Vujudga kelgan vaziyatda yana bogomillar xarakati boshlanadi. Cherkovning 1211-yildagi yigini bogomillarni ta’kib etishning yangi boskichini boshlab beradi. Galayonlar kuchayib, tashki
dushmanlar tazyikida Bolgariya xududlari yana kis kara boshlaydi.Ushbu sharoitda mamlakatga ruslardan iborat drujina bilan kaytgan Ivan 1P Asen (1218-124]-yy.) taxtni egallaydi. Uning boshkaruvi davrida Bolgariya avvalgi kudratini tiklab, yana Bolkondagi yetakchi davlagga aylanadi. Ivan Sh kUshinlari 1230-yili Epir lashkarini yengib, Konstantinopol uchun kurash boshlaydi. Kirolning adolatli siyosati, unga xatto yunonlar yashaydigan viloyatlarni xam itoatga utishiga sabab buladi. Lekin Bolgariyaning yuksalishi uzok davom etmaydi. Ivan III ning vafotidan sung uzaro urushlar boshlanib, mamlakat mUgullar boskiniga duchor buladi.
XIII-XIV a yerlar d a t ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar. XIII aerga kelganda mamlakatda yer egaligi munosabatlari mulkchilikning yetakchi turiga aylanib, yirik yer egalarining immunitet xukukdarp shakllanadi. X1II-X1V asrlarda shaxarlar xujaligi kali yarim agrar xususiyatga ega bulsada, xunarmandchilik va savdo yuksapib, shaxarlar va kishlok orasidagi iktisodiy alokalar faollashadi. Vizantiya, Dubrovnik, Genuya, Chexiya, Vengriya bilan savdo-sotik rivojlanadi.
D avlat bosh karuvi. Bolgraiyaning davlat boshkaruvi Vizantiya ta’sirida bulgan. Soliklar t>ri kup bulib, axoliga katta kiyinchiliklar keltirgan. Jumladan, axoli mol, daraxtlar, ekinzorlardan ushr (1/10) tulasa, xar' bir xovli-joy uchun “dimnina” yoki, kush xUkizlar uchun aloxida solik va x.k. tular edi. Soliklarni maxsulot bilan tulash davom etadi. Kirol kushini bolyarlarning xarbiy bulinmalari asosida tashkil
etilgan. Kirolning bevosita xukmida fakat yollanma lashkar bulgan.
Ivan P ning
vafotidan sung uzaro urushlar davom etib, mamlakatni zaiflashtira boradi. XUI-XIV asrlarda Bolgariyaga j an gd a n Vizantiya, garbdan vengr va serblar, shimoldan mugullar xujumlari boshlanib, vaziyatni yanada keskinlashtiradi. 1330 yili Serbiya Bolgariyaga ogir zarba berib, undan bolgarlar uzlarini fakat asr Urtalaridagina unglay oladilar. Turklar istilosi arafasida Bolgariya, Dobrudja, Vidin knyazlari va boshkd mustakil mulklarga bui ni b ketadi. Natijada, usmoniy turklar Bolgariyada katga karshilikka uchramay, 1393 yili, uch oylik kamaldan sung Tirnovo shaxri taslim buladi. Turklar shaxar axolisining kolgan kismini boshka xududlarga kuchiradi. Oralan uch yil Utib, Vidan knyazligi xam kulaydi. Shu tarika, Bolgariyada Usmoniylarning deyarlik besh asr davom etgan xukmronligi urnatiladi.
S yerblar davlati XSh -X IV asrlarda. Vlastellar. XUI-XIV asrlarda serb zodagonlari yirik yer-mulklar, kuplab chorvaga ega bulishgan. Urta va mayda zodagonlar-vlastemechlar vlastellarning vassallari bulib, ularning yer-mulklari nisbatan kam edi. Eng yirik mulkdorlardan biri serb xukmdori bulgan. Cherkov va monastirlarning
xam yer-mulklari yetarlicha edi. Dalmatsiya shaxarlarini ozik-ovkat bilan ta’minlash zodagonlari i uzlari ishlov beradi gan yerlarini kupayishi va barshinaning usishiga olib keladi. XIV aerniig urtalaridan dexkonlarni yerga biriktib kuyish “Stefan Dushan konunlari'* bilan tasdikpanadi. Konunlarda kochok dexkonni tamgalash, uni yashirgan kishini xoin sifatida jazolash kuzda tutilgan. Shaxarlarga xam kochok dexkonlarni kabul kilish ta’kiklangan.
Serbiyada xunarmandchilikning nisbatan yuksalishi XIII asrga tugri keladi. Lekin boshka mamlakatlardan farklirok, unda xunarmandchilik fakat shaxarlarda emas, kishloklarda xam tarkalgan. Bolgariyadagi kabi, serb shaxarlarida xam yirik yer egalari xukmronlik kilardi. Shaxarlar kech rivojlanib, ular xech kanday imtiyozlarga ega bulmagan.
DlyaSerbiya temir va rangli metallarning boy zaxiralariga ega bupsa-da, tog-kon ishlari bojeiz savdo kilish xukukiga ega bulgan xorijliklar: nemislar, venesiyaliklar, genuyaliklar kulida bulgan. Konlar xorijlik ishbilarmonlarga katta daromad keltirsada, Serbiyaning uzi kurol-aslaxani Dubrovnikdan sotib olishda davom etgan. Oltin va kumush bmbilari esa chetga olib ketilib, mamlakat ichki savdosi mol ayirboshlash shaklida kolgan. Serbiyada xaggo pul soligini Vizantiya tangalari bilan
olishda davom etilgan. XIV aerdagi Serbiyaning boshkaruv tizimi pinan Vizantiyadagiga uxshash bulgan. Mamlakatni boshkargan sulola buyuk voevoda, xazina boshligi-kyamornik, arxiepiskop (sung patriarx) va boshka vlastellar
xukmdor xuzuridagi sinklit a’zolari bulishgan mlakat vlastellarining umumiy yigini xam Utkazilgan. Davlatning asosiy daromadlari xukmdor yerlaridan olinadi gan va soliklar dan tushadigan mablaglar bulgan: XP1 asr oxiri—XIV asrning boshlarida serblar Shimoliy Makedoniyani, bolgarlarga kzrashli Morava daryosining ung soxilini va yirik Branichen viloyatini bosyb oladilar. Serblar 1330-yili bolgarlar
KUshinini Velbujda yakinida maglub etib, Bolkon yarim orolida xukmron bulib koladilar.
Serbiya uz kudrati chukkisiga Stefan Dushan xukmronligi (1331-1355-yy.) davrida erishgan. Ayni paytda, mamlakat chegaralari janubda Afon togi va Urta Yunonistongacha, janubi-garbda - Mesta daryosigacha chuziladi. Dushan 1345-yili Serbiya va Romaniya podshosi, deb e’lon kilingan. Undan sal avvalrok Serbiyada patriarxlik tashkil etilib, katoliklar kuvgin kilina boshlanadi.
Bosniya bilan uzok davom etgan urushlarning boshlanishi, Dushaniing Konstantinopolga yurish rejasini amalga oshirishiga yul kUymaydi. Kolaversa, shimoldan Vengriya xavfi paydo bUlishidan tashkari, Rim papasi bilan munosabatlar xam buzil adi. Mamlakatda ichki vaziyat murakkablashib, dexkonlarning chikishlari kengaya boradi.
Jarayonni nazoratga olish uchun XIV asrda chikarilgan konunlarda “daxriylar, ugrilar va karokchilarga” nisbatan katgik jazolarni kullash kuzda tutilgan. Dushanning kukkisdan vafot etishi mamlakatda yangi isyonlarga olib keladi. Vshantiyalik muallifning yozishicha, turli kabila va elatlardan tuzilgan Serbiya davlati yigirma yillik urushlardan zaiflashib, parchalanib ketdi.
Bol kon yarim orolida VI-VII asrlarda joylashgan slavyan kabilalari tuzgan davlat birlashmalari orasida eng ta’sirlisi Dunay daryosi va Bolkon oraligida, kadimgi Meziyada vujudga kelgan. Bu uyushmani vizantiyalik tarixchilar “Etgi kabila ittifoki” deb nomlaganlar.
Tez orada xududdagi tub axoli frakiyaliklar va yunonlar, slavyan kabilalari bilan aralasha boshlaydi. Zodagonlar boskinlardan va tulovlardan boyishi, savdo-sotikning yuksalishi slavyanlarda urug-kabilachilik munosabatlari inkirozini tezlashtiradi. Bosib olingan axolini itoatda saklash zaruriyati, Vizantiya tomonidan doimiy xavfning mavjudligi xokimiyat tizimini kuchaytirishni takozo etgan. Natijada, kabilalar ittifoki asta-sekin davlat kurinishini ala boshlaydi. Ayni paytda, Bolkonga turkiy bulgor kabilalari kelib joylashgan.
Ilgari Azov dengizi buyida yashagan bulgorlar “Buyuk Bulgorlar” ittifoki tarkibiga kirgan. Ular uz kUshnilari bilan Vizantiya imperiyasiga bir necha bor boskinlar uyushtirgan. Itgifok VII asr Urtalarida parchalanib, bulgorlarning bir kismi Asparux boshchiligida, avval Janubiy Bessarabiyaga, sUngra Vizantiyaga xujumlar uyupggira boshlaydi. Kup utmay bulgorlar Dunay daryosidan Utib, Dobrudjani egallaydi. Bulgorlar kardosh turkiy “Etgi kabila” ittifoki zodagonlari bilan kelishuvga erishib, 681-yili Asparux bosh chili gida podsholik (xonlik)ka asos solishadi. Yangi davlat a\ssh yen ning kupchiligini slavyanlar tashkil kilsa-da, bulgor kabilalari nom i bilan - Bolgariya deb ataladi. Dastlab xarbiy karorgox bulgan Pliska, yangi mamlakat poytaxtiga aylanadi. Yillar utib turkiy bulgorlar maxalliy slavyanlar bilan aralashib ketadi. VIII-LX asrlarda ilk davlat doirasida urugchilik jamoalarida mul kiy tabakalanish kuchayadi. Yer egaligi munosabatlari yuksala borib, IX asr oxiriga kelganda dexkonlarning yirik yer egalari xisobiga mexnat majburiyatlari keng yoyiladi. Butun boshli kishlokdar in’om etilgani munosabati bilan, cherkov yer-mulklari kupayib boradi. Jamoa a’zolari, aksincha, kambagallashib, ayrimlari kurol-aslaxa sotib olishga xam mablag topa olmay koladi. Xarbiy zodagonlar va amaldorlarning yer-mulklari, chorvapari esa kupayib borgan. Xon davlat xukmdori, ayni paytda oliy sarkarda, bosh koxin, bosh sudya va konun chikaruvchi bulgan. Slavyan va bulgorlarning eng yirik zodagonlari xon kengashi a’zosi bulishgan.
Bolgariya davlat tizimining Uziga xosligi, bir tom on dan, xokimiyatni xon kul ida tuplanishi bulsa, ikkinchi tomondan, viloyatlarni boshkarishdagi zaiflik xisobalnadi. Chunki, xonning uyushgan xdrbiy tashkilotiga slavyan knyazlarining yarim davlat-yarim urug-kabilachilik tashkil otlari karshi turgan.
Slavyan-bulgor zodagonlari Vizantiyaga karshi talonchilik yurishlaridan manfaatdor bulishgan. Imperator bu boskinlarga yul kuymaslik uchun Vizantiyaning shimoliy chegaralariiing Dunay buylab utishiga intilgan. VIII-IX asrning birikchn yarmida Bolgariya va Vizantiya orasida kup martalab urushlar bulib utgan.
VIII asrning boshlarida bolgarlar Konstantinopolni bir necha bor kamal kiladilar. Fakat Bolgariyada asr urtalarida taxt uchun kurashning boshlanishi Vizantiyaga tazyikni susaytiradi. Mamlakatdagi ichki mojarolardan kush ni Vizantiya foydalanib, bolgarlar ga karshi tukkiz marta yurishlar uyushtiradi. Ammo bu yurishlar vizantiyaliklarga tula galaba keltirmaydi.
Bolgariya Krumxon (803-814-y y.) boshkaruvi davridan yana istilochilik urushlariga kirishadi. Uning chegaralari shimoli-garbda Tissa daryosigacha kengayadi. Vizantiya imperatori Nikifor 1 kushini 811- yili Pliskani olib, talab, ortga kaytishida bolgarlar tog yullarida unga xujum kilib, tor-mor etadi. Xalok bulgan imperatorning kalla chaiogidan may ichadigan kadax yasashadi. Lekin Krumxon Konstantinopolni kamal kilishga tayyorgarlik kurilayotgan bir paytda tusatdan vafot etadi. Krumxonning vorisi Umartog uzgacha siyosat olib borib, Vizantiyaning ittifokchisiga aylanadi. U xatgo imperiyadagi kuzgolonni bostirishga yordam beradi. Umartog davrida mamlakat xududlarini kengaytirish siyosati .davom etib, Srema viloyati ustidan xukmronlik urnatiladi. IX asr urtalarida esa Makedoniyaning bir kismi xam Bolgariyaga kuщib olinadBolgariyani xristiailashtirish uchun kurash Rim papasi uchun xam, Vizantiya uchun xam xududda siyosiy ustunlikka erishish vositasi bulgan. Xristianlikni kabul kilishni tayyorlagan xon Boris (852-889-yy.) Vizantiya bilan ixtilofda bulgani sababli, palata murojaat etadi. Ammo xonniig rejasiga Bolgariyada kattik ocharchilikning boshlanishi va vizantiyaliklar boskini xalakit beradi. Okibatda, xukmdor va uning ayonlari chukintirishni provaslaviya cherkovi udumlariga kura kabul kilishga majbur bulishdi. Bolgariya axolisini chukintirish uchun ikki yilcha vakt ketadi.
Boris Konstantinopoldan Bolgariyada mustakil arxiepiskoplik tashkil etilishiga erishadi. Natijada, Bolgariya cherkovi uzining ichki ishlarini Konstantinopol patriarxidan mustakil yechadigan buladi.
Ayni paytdan “xon” rutbasi “knyaz” bilan almashtiriladi. Bu vokeadan 20 yilcha utib, Moraviyadan nemis katolik ruxoniylari xaydagan Kirill va Mefodiylarning shogirdlari Bolgariyadan boshpana topib, bu yerda slavyan yozuvini tarkata boshlaydilar.
Bolgariya IX aerning ikkinchi yarmi — X asrlarda. Yirik yer egaligining shakllanishi IX aerning ikkinchi yarmnda xam davom etedi. Mamlakatda shaxarlar yuksala boshlaydi. Arxeologlar kazishmalari paytida tsmirga ishlov berishni takomillashib borganini tasdiklovchi ashyolar topilgan. Kulolchnlik buyumlar xam uzining takomilligi bilan ajrapib turadi. X asrda yashagan vizantiyalik Ioann Ekzarxning yozishicha, Xunarmandchilik turlari ixtisoslashuvi kuiayib borgan.
Shaxarlardan Preslava yuksalib, X asrda, poytaxt Sredesdan unga kuchiripadi. Sil istra (Dorostal), Dunaydagi Presleves, Pli ska shaxarlari xam rivojlana boradi. Ushbu shaxarlarga Rus, Vengriya, Chexiya, Vizantiya, Shark mamlakatlaridan kuplab savdogarlar kelib turgan. Bolgarlar uz navbatida Dalmatsiya shaxarlarida, Fessalonika, Solun, Konstantinopolda savdo olib borgan.
Mamlakat ma’muriy xududlar - komitalarga bulinib, ularga xokimlar tayinlanadi. Poytaxtda yirik lavozimlardagi bolyarlar “ichki* vkloyatlardagilarni esa “tashki bolyarlar” deb atashgan. Knyaz drujinasi mavkei yuksalib borsada, xali kushinning asosini, dexkonlardan tuplangan lashkar tashkil etgan.IX asr oxiridan Bolgariya zodagonlari markazlashgan xokimiyatgni kuchayishiga karshi xarakat boshlaydilar. Boris 889-yili taxtdan vozkechib, monastirga ketganida, uning vorisi Vladimir avvalgi dinlarni kaytarishga xarakat kil adi. A mmo. zodagonlar bunga karshi chikib
Vladimir taxtdan tushirilib, kuziga mil tortiladi. Xrkimiyatga Borisning boshka ugli Simeon (893-927-yy.) kelib, u Bolgariya tarixidagi eng mashxur xukmdorlardan biriga aylanadi. Yaxshi bilim olgan, iktidorli Simeon buyuk Bolkon davlatini tuzish, uning poytaxti Konstantinopol bulishini orzu dalgan.
Simeon davrida Vizantiya bilan Bolgariya munosabatlari buzilib, 894-yili bolgar savdogarlariga Konstantinopolda savdo kilish ta’kiklanadi. Busdan baxona sifatida foydalangan Simeon Vizantiyaga karshi urush karakatlarini boshlab yuboradi. Deyarli utgaz yil davom etgan urushlarning dastlabki boskichi Bolgariya uchun muvaffakiyatsiz bulgan. Lekin X asrning boshidan Simeon Vizantiyani yana boj tulashga majbur etadi. Uning davrida Bolgariyaning janubiy chegaralari Fsssalonikagacha yetadi. Simeon kushini 917-yili Axelaya daryosi buyidagi jangda Vizantiya lashkarini tor-mor etadi. Uziga “bolgarlar va yunonlar podshosi” rutbasini olgan Simeon Konstantinopolni kamal kilishga xozirlana boshlaydi.
Ammo reja amapga oshmaydi, chunki Vizantiya Simeonning Misr arablari bilan itgifokini buzishga erishadi va bolgarlar va’da kilingan kemalarni ololmaydilar. Krlaversa, serblar bolgarlarga karshi xarakat boshlab, xorvatlar Simeon kushiniga kattik zarba berishadi.
Simeonning vorisi Petr (917-969-yy.) Vizantiya bilan tinchlik sul^i tuzib urushlardan voz kechadi. Serblar Vizantiyaning kUllashida 931-yili Bolgariyadan ajralib chikadi. Yana utgiz yilcha utib imperator Nikifor P Foka bolgarlarga boj tulashdan bosh tortib, urushga x;ozirlik kura boshlaydi. U Kiev knyazi Svyatoslavning Bolgariyaga karshi yurish boshlashiga erishadi. Svyatoslav esa avval bolgarlarni buysundirib, 970-971-yillari ular bilan ittifokda Vizantiyaga yurish kiladi. Imperiya bilan sulx, tuzgan Rus knyazi Bolgariyani tashlab ketishi bilan Vizantiya uning shimoliy xududlarini egallaydi.
Bogomillar x.arakati. Mamlakat iktisodiga Vizantiya bilan urushlar katga zarar yetkazadi. Soliklarning kupayib boriщidan- erkin dexkonlar kashshoklashib, karamlikka tusha boshlaydilar.
Mulkiy tabakalanish jarayoni toifalar orasidagi keskinlikni kuchaytirib, X asr boshlaridan Bolgariyada zodagonlarga karshi daxriylar xarakati bogomillik keng tarkaladi. Bogomillikni vujudga kelishiga Filippoiol va uning tevaragida yashagan pavlikianlar goyalari ta’sir kursatgan. Ular rasmiy cherkovni inkor etib, ruxoniylarning ochafatligi, tanballigini keskin koralaganlar. Bogomillar podshoni, boylarni, oksokollarni barcha k>'lfatlar va zulm sababchilari xisoblagan.
Xalkni x;okimiyatga, dexkonlarni yirik yer egapariga buysunmaslikkachakirgan bogomillar (bogumil-Xudoga xush keladiganlar) xarakati X asr Urtalarida bostirilsada, bu daxriylik goyasi Bolkonda yana k$gp asrlar davomida sakpanib koladi.
Garbiy Bolgar davlati. Vizantiya istilosi paytida Bol gariya ning garbiy kismi egallanmagan edi. Garbiy Bolgariya xukmdorlari Komitapullar (Komit Nikolaning ugillari) Vizaitiyadan kup Utmay Bolgariyaning shimoliy-sharkini xam kaytarib olishadi.
Komitlardan biri Samuil X asrning 80-yillari oxiriga kadar davlatni boshkarib, togli erkin dexkoilardan kuchli kUshin tuzib, fakat Serbiyani emas, Adriatika dengizi soxilidagi Darraxiyni (xozirgi Durras) xam kushib oladi.
Ammo Vizantiya imperatori Vasiliy P Bolgariyaga karshi urushlar boshlab 1014-yilning yozida bolgarlar Belasitsa togi etaklarida Vizantiya kushinidan ogir maglubiyatga uchraydi. Vasiliy P asirga olingan 14 ming askarni kuziga mil tortishni, fakat xar yuz kishidan bitgasining bir kuzini sog koldirishni buyuradi. Usha yili Bolgariya podshosi Samuil vafot etadi. Taxt uchun kurash boshlanib, ayrim zodagonlar Vizantiyani kullaydi. Okibatda 1018-yili Bolgariya Vizantiya tomonidan bosib olinadi.
Vizantiyaliklar xukmronligi davri. Bolgariiyaning bosib olingan xududlarida Vizantiyaning bir necha femlari tuziladi. Lekin Vizanggiyaning kuchli xokimiyat urnata olmagani Shimoli-Sharkiy Bolgariyaga bijanaklar, uzlar, kipchoklarning muntazam xujumlariga imkon beradi.
Bolgariya cherkovi Konstantinopol patriarxidan mustakilligini sakdab kolsada, uning boshligi-arxiepiskopni imperator tayinlaydigan buladi. Sovga-in’omlar orkali Bolgariya ruxoniylari istilochiparning ishonchli tayanchiga aylanadi. Davlat boshkaruvidagi, cherkovdagi muxim lavozimlar yunonlarga beriladi. Bolgariyada vizantiyaliklar solik tizimi joriy etiladi.
Istilo bolgarlarda yer egaligi muiosabatlari tarakkiyotini yuksaltiradi. Jarayoini soliklarni oshib borishi, amaldorlar suiste’molliklari, erkin dexkonlar yerlarini vizantiyalik zodagonlarga bulib berilishi tezlashtiradi.
1040-yili Garbiy Bolgariyada boshlangan Petr Delyan boshchiligidagi kuzgolon, Vizantiyaning Yevropadagi mulklariga xam tarkaladi. Lekin slavyan zodagonlarning xoinligi 1041-yili Delyanni
kul ga olinishi kuzgolonni bostirilishiga olib keladi. Bolgariyaning markaziy "vshtoyatlarida minglab bogomillar va pavlikianlar mol- mul klari musodara knlinib, uzlari boshka xududlarga kuchiriladi.
Bogomillar yulboshchisi Vasiliy 1111-yili Konstantinopolda tiriklayin gz'lxanda yondiriladi. Bolgariyada 1186-yil i boshlangan kUzgolonni tir no vol ik aka-uka
Fedor va Asenlar boshkaradi. KUzgolonchilar mamlakatdap vizantiyaliklar kUshinini surib chikarib. Bolgariya uz siyosiy mustakilligini tiklaydi.
Vizantiya bilan tinchlik sulxi 1187-yili tuziladi. Bolgariyani ozod etilishi unga turklar istilosigacha yana ikki asrcha mustakil tarakkiyot imkoniyatini beradi