Organik kimyodan maruzalar matni

Galogenlash reaksiyasi. To'yingan uglevodorodlar bilan galogenlar yorug'lik ta'sirida reaksiyaga kirishib, uglevodorodlardagi vodorod atomlari asta- sekin galogen atomlari bilan o'rin almashadi.

+ CL + CL + CL + CL

CH — ^ CH Cl — ^ CH ,CL - ^ CHCl 3 — ^ CCl

- HCl - HCl - HCl - HCl

Bu reaksiyaga rus olimi, Nobel mukofoti sovrindori, akademik N. N. Semyonov asos solgan, shuning uchun ham Semyonov reaksiyasi deb ataladi.

Nitrolash reaksiyasi. To'yingan uglevodorodlarning bitta vodorod atomi o'rniga NO₂— nitro guruhi almashinishi hisobiga sodir bo'ladigan reaksiyalar nitrolash reaksiyalari deyiladi. Bunday reaksiyani 1888 yilda rus olimi M. I. Konovalov birinchi marta amalga oshirgan, shuning uchun bu reaksiya Konovalov reaksiyasi deb ataladi.

R-H + HO-NO₂ ^ R-NO₂ + H₂O

Sulfoxlorlash reaksiyasi. To'yingan uglevodorodlar SO₂ va Cl₂ bilan ultrabinafsha nur ta'sirida reaksiyaga kirishib, alkansulfonilxloridlar hosil qiladi. Ularga ishqor tasir ettirilganda natriyli tuzlar-sulfonatlar hosil bo'ladi. Sulfonatlar turmushda sintetik kir yuvish vositalari sifatida ishlatiladi.

CH3-(CH2)10-CH3 + SO2 + Cl2 ^ CH3-(CH2)10-CH2-SO2-Cl + HCl
CH3-(CH2)10-CH2-SO2-Cl + 2NaOH ^

^ CH3-(CH2)10-CH2-SO3-Na + NaCl + H2O

Degidrogenlash reaksiyalari. To'yingan uglevodorodlar molekulasidan katalizator ishtirokida vodorod atomlari ajralib chiqishi hisobiga sodir bo'ladigan reaksiyalar degidrogenlash reaksiyalari deb ataladi. Bunday reaksiyalar yordamida to'yinmagan uglevodorodlar hosil qilinadi. Masalan:

CH3-CH3 ^ CH2=CH2 + H2

Ishlatilishi. To'yingan uglevodorodlar xalq xo'jaligida turli maqsadlarda ishlatiladi. Tabiiy gazning asosini tashkil qiluvchi metan yonilg'i va yoqilg'i sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, metandan metil spirt, sirka kislota, sintetik kauchuk, mochevina olinadi. Dixloretan, xloroform va tetraxlormetan kabi galogenli hosilalardan erituvchi sifatida foydalaniladi. Tibbiyotda xloroform narkoz sifatida ham ishlatiladi.

To'yingan uglevodorodlarning yuqori molekulali vakillaridan vazelin moyi (Oleum vaselini yoki Paraffinum liquidum) (C₁₀H₂₂-C₁₅H₃₂), vazelin (Vaselinum) (C₁₂H₂₆-C₂₅H₅₂) va parafin (Paraffinum solidum) (C₁₉H4₀-C₃₆H₇₄) lar tibbiyotda surtma dori shakllari tayyorlashda ishlatiladi.

Izomeriya hodisasi.

Organik moddalarning xossalari faqat ularning tarkibiga qancha va qanday atomlar kirishigagina emas, balki molekulada atomlarning o'zaro qanday birikishiga ham bog'liq. Masalan, etil spirti bilan dimetil efirning tarkibi bitta empirik (C2H6O) formula bilan ifodalanadi.

T
C H ₃ C H ₂—C H ₂ C H ₂—C H 3


C H 3 C ^H 2—C H ₂—C H ₃


CH


3


CH I ³

C H3 C CH₃

CH

arkibi va molekula og'irligi bir xil, lekin molekulalarining tuzilishi har xil, shu sababli xossalari ham turlicha bo'lgan moddalar izomerlar deyiladi. Masalan:

n-pentan 2-metilbutan 2,2-dimetil propan

1. 
   Uglerodning barcha atomlari zanjir orqali bog'langan hamda zanjir o'rtasidagi har qaysi uglerod atomi faqat 2 ta qo'shni uglerod atomlari bilan birikkan;
   
2. 
   O'rtadagi uglerod atomi bir vaqtning o'zida 3 ta uglerod atomlari bilan bog'langan, natijada zanjir tarmoqlangan;
   
3. 
   O'rtadagi uglerod atomi birdaniga 4 ta uglerod atomlari bilan birikkan. Izomeriyaning yuqorida ko'rsatilgan barcha hollari struktura izomeriyasi
   

qatoriga kiradi. Undan tashqari fazoviy izomeriya ham bo'lishi mumkin, u molekula alohida qismlarining fazoda turlicha joylashuvi natijasida vujudga keladi.

Mavzuga oid tayanch iboralar.

Uglevodorodlar-ikkiTa element-uglerod va vodoroddan tarkib topgan eng oddiy organik birikmalar.

Alifatik uglevodorodlar-molekulasi ochiq zanjirli bo'lgan uglevodorodlar. Alisiklik uglevodorodlar-molekulasi yopiq halqali bo'lgan to'yingan uglevodorodlar.

Aromatik uglevodorodlar-molekulasi yopiq halqali bo'lgan to'yinmagan uglevodorodlar.