Organik kimyo fanidan Toluidin mavzusidagi Kurs ishi Ilmiy rahbar: Topshirdi

II. ASOSIY QISM
2.1.Toluidin izomeriyasi, tuzilishi, nomenklaturasi.
Toluidinlar (aminotoluidinlar, metilanilinlar,tollilaminlar) – aromatik organik birikmalar bo’lib, toluolning ammiakli hosilalari hisoblanadi. Toluol tarkibi benzol halqasidagi bitta vodorodning ammino guruh (-NH₂) ga almashinishidan toluidinlar hosil bo’ladi. Shuingdek, toluidinlar anilinning eng oddiy gomologlari hisoblanadi.
Molekulasining tarkibi bir xil, lekin ularda atomlarning o’zaro birikish tarkibi, ya’ni tuzilishi har xil bo’lsa, budday moddalarni turli moddalar deb qarash kerak va ular xossalari bilan farqlanadilar. Bu moddalar o’zaro izomerlar hisoblanadi. Toluidinlarning 3 ta izomer shakli mavjud.

Orto toluidin meta toluidin para toluidin
Demak, yuqoridagi izomerlardan ko’rinib turibdiki, toluidinda holat izomeri mavjud ekan.
Nomenklaturasi:
Aromatik aminlar nomi uchun, odatda, ahamiyatsiz nomenklatura ishlatiladi.Misol uchun, anilin, toluidin.
Sistematik nomenklaturaga ko’ra, aminlar nomi – radikallarning nomlaridan – amin yoki prefiksining qo’shilishi hamda tegishli uglevodorodning nomi bilan shakllanadi:

Nomenklaturasi
Trivial	Orto toluidin	Meta toluidin	Para toluidine
Sistematik	2-aminotoluol	3-aminotoluol	4-aminotoluol
Ratsional	Ortotollilamin	Metatollilamin	Paratollilamin

2.2. Toluidinning fizik va kimyoviy xossalari.
Toluidinlar suyuq yoki qattiq moddalar, etanol, dietil efir, aseton, xloroformda juda yaxshi eriydi, suvda esa yomon eriydi. Suv bug‘i bilan distillanganda, havo ishtirokida yorug‘likda saqlanganda, anilin singari qorayadi.

Toluidin izomerlari
Metil holati	orto	meta	para
Umumiy nomi	o-toluidin	m-toluidin	p-toluidin
Brutto formulasi	C7H9N
Molekulyar massa	107.17 g/mol
Shishalanish harorati	189 K	187 K	Shishalanmaydi
Erish nuqtasi	−23 °C	−30 °C	43 °C
Qaynash nuqtasi	199–200 °C	203–204 °C	200 °C
Zichlik	1.00 g/cm^3	0.98 g/cm^3	1.05 g/cm^3
Magnit sezuvchanlik	76.0 × 10^−6 cm^3/mol	74.6 × 10^−6 cm^3/mol	72.1 × 10^−6 cm^3/mol

Toksikologiyasi: Toksik xususiyatlarga nisbatan toluidinlar anilindan juda farq qilmaydi.

Dipol moment: 1.45
Dielektrik o’tkazuvchanligi: 18 °C da 5.95
Zichlik: 0.99302 da 15 s
Sinishi indeksi: 20 °C da 1.56811
Fiziologik ta’siri: Toluidinlar kuchli zahar xususiyatiga ega bo’lib, zaharlanish belgilari quyidagilar:
- yuzda yonish hissi;
- kuchli bosh og'rig'i;
- siydik organlarining shikastlanishi;
- qon va gemoglabinga shikast yetkazadi;
- kuchli bosh og’rig’ini keltirib chiqaradi.

Kimyoviy xossalari
Toluidinlar aromatik aminlarning xususiyatlariga ega. Osonlik bilan tuz hosil qiladi, oksidlanadi, diazotlanadi, elektrofil almashtirish reaktsiyalariga kiradi.

O-toluidin
1.Aminlarning asosiy xossalari, ammoniy birikmalarini olish

2.Quyosh nurida arenlarning galogenlanishi

3. Ammoniy birikmalarini galogen hosilalari bilan olish

4. Ominlarning N-alkillanishi, ikkilamchi va uchinchi darajali aminlarni olish

Reaksiya ikki bosqichda amalga oshiriladi. Oraliq mahsulot tuz bo'lib, aminni ajratib olish uchun gidroksidi bilan ishlov berish mumkin.
Yuqorida ikkita reaksiyaning umumiy tenglamasi keltirilgan.

5. Birlamchi aminlarning azot kislotasi bilan reaksiyasi

Tayyor nitrat kislota o'rniga natriy nitrit va sulfat kislota olinadi, oraliq birikma fenildiazonium sulfatdir.

6. Ominlarning N-atsillanishi, N- oʻrnini bosgan amidlarni olish

7.Yonish.

M-toluidin
1. Aminlarning asosiy xossalari, ammoniy birikmalarini olish


2. Arenlarning quyosh nurida galogenlanishi


Reaksiya davom etishi mumkin.

3. Arenlarning katalitik galogenlanishi

Reaksiya izomer mahsulotlar aralashmasini beradi, aralashmaning faqat bitta komponenti ko'rsatilgan.

4. Ammoniy birikmalarini galogen hosilalari bilan olish

5. Ominlarning N-alkillanishi, ikkilamchi va uchinchi darajali aminlarni olish


Reaksiya ikki bosqichda amalga oshiriladi. Oraliq mahsulot tuz bo'lib, aminni ajratib olish uchun gidroksidi bilan ishlov berish mumkin.
Yuqorida ikkita reaksiyaning umumiy tenglamasi keltirilgan.
6. Birlamchi aminlarning azot kislotasi bilan reaksiyasi


Tayyor nitrat kislota o'rniga natriy nitrit va sulfat kislota olinadi, oraliq birikma fenildiazonium sulfatdir.

7. Ominlarning N-atsillanishi, N- o'rnini bosuvchi amidlarni olish

8. Yonish


P-toluidin
1. Aminlarning asosiy xossalari, ammoniy birikmalarini olish


2. Quyosh nurida arenlarning galogenlanishi


Reaksiya davom etishi mumkin.

3. Ammoniy birikmalarini galogen hosilalari bilan olish

4. Aminlarning N-alkillanishi, ikkilamchi va uchinchi darajali aminlarni olish


Reaktsiya ikki bosqichda amalga oshiriladi. Oraliq mahsulot tuz bo'lib, aminni ajratib olish uchun gidroksidi bilan ishlov berish mumkin.
Yuqorida ikkita reaksiyaning umumiy tenglamasi keltirilgan.

5. Birlamchi aminlarning azot kislotasi bilan reaksiyasi

Tayyor nitrat kislota o'rniga natriy nitrit va sulfat kislota olinadi, oraliq birikma fenildiazonium sulfatdir.

6. Aminlarning N-atsillanishi, N- o'rnini bosuvchi amidlarni olish

7. Yonish

2.3. Toluidin izomerlarining tozalash usullari.
Kimyoviy mintaqada m-toluidin ⌬ organik erituvchilar
Sinonimlar: m-toluidin, m-aminotoluol, m-metilanilin, s-toluidin
Muzlash: -30,40 ° S
Toluidinlar anilin kabi taxminan bir xil kimyoviy reaktsiyalar bilan tavsiflanadi. Ular ko'pchilik kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi; suvda ular kuchsiz asoslar kabi, sirka kislotasi va boshqa organik erituvchilarda esa kuchli asoslar kabi harakat qiladilar. Anilinni tozalash usullari, qoida tariqasida, toluidinlar holatida ham qo'llanilishi mumkin.‌‌
Adkins va Billica maxsus tayyorlangan katalizator (Raney nikel) bilan p-nitrotoluolni kamaytirdilar.
Berliner va Mey toluidinning uchta izomerining har birini quyidagi usullar yordamida tozaladilar.‌‌
o-toluidin. Boshlang'ich reaktiv ikki marta distillanadi va keyin to'rt barobar hajmdagi etil efirda eritiladi. Dioksalat olish uchun probirkaga ekvivalent miqdorda oksalat kislotasining efir eritmasi qo'shiladi va p-toluidin dioksalatning hosil bo'lgan kristallari filtrlash yo'li bilan ajratiladi. Efir eritmasi bug'lanadi hamda hosil bo'lgan sof o-toluidin dioksalat kristallari filtrlanadi va keyin suv bilan besh marta qayta kristallanadi, gidrolizning oldini olish uchun oldindan oz miqdorda oksalat kislotasi qo'shiladi. Tozalangan kristallar suyultirilgan natriy karbonat eritmasi bilan ishlanadi va amin ajraladi; keyin u kaltsiy xlorid bilan quritiladi va kamaytirilgan bosim ostida uch marta distillanadi. Qaynаsh nuqtasi 199,84 °C
m-toluidin. Amin ikki marta distillangan va keyin ozgina ortiqcha xlorid kislotasi bilan qizdirilgan. Olingan gidroxlorid 95% etanoldan besh marta va distillangan suvdan ikki marta fraksiyonel kristallangan. Bunday holda, har safar preparatning birinchi kristallangan qismi tashlanadi. Omin hosil bo'lgan tuzdan olingan va yuqorida aytib o'tilganidek, uch marta distillangan. Qaynish nuqtasi 202,86 ° edi.‌‌
p-toluidin. Boshlang'ich amin uch marta distillangan va 30 ° C da ikki marta sublimatsiya qilingan. Shundan so'ng, u besh barobar hajmdagi etil efirda eritildi va efirda erigan ekvivalent miqdorda oksalat kislotasi qo'shildi. Filtrlangan va yuvilgan kristallar issiq distillangan suvdan uch marta qayta kristallangan va asos natriy karbonat eritmasi bilan qayta tiklangan. Nihoyat, amin distillangan suvdan uch marta qayta kristallangan. Erish nuqtasi 43,5 ° edi. Etanoldan yetti marta qayta kristallanish preparatning erish nuqtasida o'zgarishlarga olib kelmadi.‌‌

III. AMALIY QISM.
3.1. Toluidinning olinishi.
O-toluidin
1. Aminlarni tuzlaridan kuchliroq asoslar bilan siljishi


2. Nitrobirikmalarni gidrogenlash

3. Ishqoriy yoki neytral muhitda tiklanish

M-toluidin
1. Aminlarning tuzlaridan kuchliroq asoslar bilan siljishi

2. Nitrobirikmalarni gidrogenlash

3. Ishqoriy yoki neytral muhitda tiklanish

P-toluidin
1. Nitrobirikmalarni gidrogenlash


2. Aminlarning tuzlaridan kuchliroq asoslar bilan siljishi

3. Ishqoriy yoki neytral muhitda tiklanish

Ismoilova M.D