Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

..
..
+
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
+
–
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3
-H
2
O
+Br
–

---

556
Glikollarni sistematik nomenklatura bo‘yicha nomlashda tegishli to‘yingan uglevodorod nomi oxiriga 
diol qo‘shimchasi qo‘shiladi va gidroksil guruhlari hamda radikallarning holatlari raqamlar bilan 
ko‘rsatiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
Olinish usullari.
Gilkollar olishning bir necha usullari ma’lum. SHulardan ayrimlari bilan tanishib 
chiqamiz. 
1. Glikollarni uglevodordlarining vitsinal tuzilishga ega bo‘lgan ikki galogenli hosilalarini yoki galoid 
gidrogenlarni gidrolizlab olish mumkin: 
2. Etilen uglevodorodlarini vodorod peroiksidi yoki kaliy permanganat ishtirokida oksidlab glikollarni 
olish mumkin: 
3. Sanoatda gilkollar 

-oksidlar (epoksid birkmalarga) suv biriktirib olinadi: 
Fizik va kimyoviy xossalari. Glikollarning dastlabki vakillari yog‘simon suyuqliklar, yuqori vakillari 
esa qattiq moddalardir. Ularning qaynash haroratlari tegishli bir atomli spirtlarnikiga qaraganda yuqori. 
Buning sababi ikkala gidroksil guruhi hisobiga vodorod bog‘lanish hosil bo‘lishining kuchayishi 
hisoblanadi. Suvda yaxshi eriydilar, shirin ta’mga ega. 
1. Ular bir atomli spirtlarning barcha kimyoviy xossalarini takrorlaydilar. Ular orasida boruvchi 
jarayonlar bosqichli boradi. Glikollarning kislotali xossalari bir atomli spirtlarnikiga qaraganda yuqori. 
SHuning uchun ular faqat ishqoriy metallar bilangina emas, balki ishqoriy er metallarining gidroksid va 
oksidlari bilan ham glikolyatlarini hosil qiladilar: 
2. Mineral va organik kislotalar bilan ular to‘liq va to‘liqmas efirlarni hosil qiladilar: 

---

557
SHuningdek spirtlar bilan ham to‘liq va to‘liqmas oddiy efirlarni hosil qilishlari mumkin: 
Etilsellyulozalar bo‘yoqlar, tutamaydigan porox, atsetat ipagi va boshqalarni olishda erituvchi sifatida 
ishlatiladi. 
3. Glikollarning oksidlanishi natijasida oksialdegid, oksikislota, dialdegid, aldegidokislota, ikki asosli 
kislota va boshqalar hosil bo‘ladi. Masalan, etilengilkol oksidlanishi natijasida quyidagi birikmalar hosil 
bo‘lishi mumkin: 
4. Glikollardan suvni tortib olish ichki molekulali yoki molekulalar-aro borishi mumkin. Bunda oxirgi 
mahsulot sifatida jarayon olib borilayotlan sharoitga qarab turli birikmalar hosil bo‘ladi: 
Etilenglikolni konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida qizdirilganda yopiq zanjirli oddiy efir – dioksan 
hosil bo‘ladi. Bu jarayonni 1906 yilda rus olimi A.V. Favorskiy o‘rgangan: 
1,4-dioksan muhim erituvchi bo‘lib, kimyo sanoatida ko‘plab ishlatiladi. 
Ayrim vakillari. Etilenglikol 198
0
S qaynaydigan yog‘simon suyuqlik, suvda yaxshi eriydi. U suvning 
muzlash haroratini keskin pasaytiradi. Uning suvdagi 60%-li eritmasining muzlash nuqtasi –49
0
S ga 
teng. SHuning uchun u antifrizlar tayyorlashda ishlatiladi. 
Etilenglikol portlovchi moddalar, erituvchilar, polimerlar olishda muxim xom ashyo bo‘lib xizmat 
qiladi. Uning ftal kislotasi bilan hosil qilgan polimeri – lavsan deb ataladi. Lavsandan juda qimmatli 
hususiyatlarga ega bo‘lgan tolalar olinadi.