Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Nazorat savollari 
1.
Dien uglevodorodlardagi qo‘shbog‘lar o‘rni ularning kimyoviy xossalariga ta’sir qiladimi? 
2.
Neft gazlaridan 1,3-dienlarni qaysi usul bilan olinadi? 
3.
Konyugatsion dienlardagi qo‘shbog‘larning o‘zaro ta’sirlashuvi nimadan iborat? 
4.
1,3-dienlarning tuzilishini qaysi reaksiya yordamida aniqlash mumkin? 
5.
Sintetik kauchik birinchi marta nimadan, qanday qilib sintez qilingan? 
6.
Sintetik kauchuklar faqat uglevodorodlardan olinadimi? Tegishli misollar keltiring. 
7.
Kauchukni vulkanlash jarayoni nimadan iborat? 
8.
Sintetik kauchuk sifatini yaxshilash uchun nimalardan foydalaniladi? 
9.
Kauchukning «qarishi» sabablari nimada va unga qarshi nimalar qilinadi? 
10.
Ikki molekula atsetonni kondensatsiya yo‘li bilan qaysi dienni sintez qilish mumkin? Tegishli 
reaksiya tenglamalari keltirilsin. 
6-AMALIY MASHGULOT 
MAVZU: SIKLOALKANLAR
Mashgulot rejasi: 
1.
 
Sinflanishi va nomlanishi
2.
 
Izomeriyasi 
3.
 
Olinish usullari
4.
 
Sikloalkanlar tuzilishi nazariyasi 
5. Fizik va kimyoviy xossalari 
6. Kullanilishi 
YOpik zanjir kiluvchi birikmalarni siklik birikmalar deyiladi (grekcha suzdidan olingan «siklos» –
xalka). Sikloalkanlar karbotsiklik birikmalar sinfiga mansub bo‘lib, S
n
H
2n
umumiy formula bilan 
ifodalanadilar. Bu erda n

3 bo‘lishi shart. Sikloalkanlarni sikloparafinlar yoki naftenlar deb ham ataladi. 
Sikloalkanlar molekulasi SN
2
guruxidan va yopik zanjirdan iborat bulganligi uchun, ularni ba’zida 
polimetilenli uglevodorodlar xam deyiladi.
Tuzilishi. Izomeriyasi.
Sikloalkanlarning nomini tegishli to‘yingan uglevodorodlar nomi oldiga siklo- 
qo‘shimchasi qo‘shib hosil qilinadi.
Masalan: 
Siklopropan 
Siklobutan
Siklopentan 
Sikloalkanlarni ifodalash uchun kupincha shartli formulalardan xam foydalaniladi, masalan

---

525
Sikloalkanlar izomerlarining soni tegishli teng uglerod atomlari tutgan alkanlar izomerlari sonidan bir 
necha marta ko‘p. Bunga sabab, ularda struktura (tuzilish) izomeriyasi bilan bir qatorda izomeriyaning 
boshqa turlarini ham mavjudligidadir. 
Masalan: S
6
N
14
tarkibli alkanlar uchun beshta izomer mavjud bo‘lsa, S
6
N
12
tarkibli sikloalkanlar uchun 
mavjud bo‘ladigan izomerlarning soni 10dan ortiqdir. 
Halqadagi uglerod atomlarining soniga nisbatan izomeriya: 
propilsiklopropan 
etilsiklobutan 
metilsiklopentan 
siklogeksan 
O‘rinbosarlardagi uglerod atomlarining soniga nisbatan izomeriya: 
metilpropilsiklopropan 
dietilsiklopropan 
O‘rinbosarlarning halqada tutgan o‘rniga nisbatan izomeriya: 
1,2-dimetil siklogeksan 
1,3-dimetil-
1,4-dimetilsiklogeksan
siklogeksan 
Agar halqada bitta o‘rinbosar bo‘lsa, unday birikmalar uchun sterioizomeriya mavjud bo‘lmaydi. Ikki 
almashgan sikloalkanlarda geometrik va optik izomerlar mavjud bo‘ladi. 
Masalan, buni 1,2-dimetil siklopropan misolida ko‘radigan bo‘lsak: 
sis-1,2-dimetilsiklopropan trans-1,2-dimetilsiklopropan