O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

Fanningmuhimtomonlaridanbiri – uningbevositaishlabchiqaruvchikuchlargaaylanaborishida.Fanvaishlabchiqarishorasidagialoqadorlikturlitarixiydavrlardaturlichabo‘lgan. Olamhaqidagidastlabkibilimlarkishilarningamaliyfaoliyatlari, kundalikehtiyojlaridankelibchiqqan.

Fanshakllanayotgandastlabkidavrlardauningishlabchiqarishgata’sirisezilarlidarajadabo‘lmagan. Buta’sirjudanariborgandamehnatqurollariningtakomillashibborishidanamoyonbo‘lgan. XIX asrdane’tiboranfanvaishlabchiqarisho‘zaroyaqinlashaboshladi. Bubug‘mashinasivaelektrningkashfqilinishibilanbog‘liqyangidavrningboshlanganidandalolatberaredi. XX asrningikkinchiyarmidaro‘yberganilmiy-texnikinqilobfanningbevositaishlabchiqaruvchikuchlargaaylanishigaimkoniyatyaratdi. Fanlar, ayniqsa, tabiatshunoslikfanlariyutuqlarienergetika, elektronika, radiotexnika, kimyokabiishlabchiqarishningyangizamonaviysohalariningshakllanishigaolibkeldi. Tabiatdamavjudbo‘lmaganyangimaxsulotlar – sintetiktola, sun’iyolmos, sintetikkauchuk, o‘tgao‘tachidamlimehnatquymalari, sinxrofozotron, zarratezlashtirgichlarningyaratilishifanningtoborajadalsur’atlarbilanishlabchiqaruvchikuchlarigaaylanayotganligidandalolatberadi.Ijtimoiyhayotningfanyangiliklarita’sirko‘rsatmaydiganbiron – birsohasinitopishmushkulligiaynihaqiqatvabufanningijtimoiytaraqqiyotdagio‘rnitoboraortibborayotganidandalolatberadi.

Ilmiybilimlarniqo‘lgakiritishningyangidan - yangizamonaviyvositalari, texnologiyalarningjadalrivojifantaraqqiyotiuchunbeqiyosimkoniyatlarnivujudgakeltirmoqda.

Fanningmohiyati, uningmurakkabtarkibiytuzilishgaegaijtimoiyinstitutekanligidanamoyonbo‘ladi. Fan – ijtimoiyinstitutdeganda: a) ilmiyizlanisholibboradigan, yangiilmiybilimlarniyaratish; ularnirivojlantirishmalakasigaegabo‘lganolimlarjamoasi; b) ilmiyfaoliyatnimujassamlashtiradigan, ilmiybilimlarniishlabchiqarish, rivojlantirishvaamaliyotgatatbiqetishbilanshug‘ullanadiganmaxsustashkiliyuyushmalar, muassasasavatashkilotlar (fanlarakademiyalari, ilmiytekshirishinstitutlari, ilmiy – tadqiqotmarkazlari, labaratoriyalar); v) ilmiybilimlarrivojigaturtkiberadiganilmiyaxborotlarning yetarlibo‘lishi; g) Ilmiyizlanishlaruchunzaruriyjihozlar, texnika, asbob – uskunalar, maxsuslabaratoriyalar; d)ilmiytadqiqotlaruchunijtimoiybuyurtmaningmavjudliginazardatutiladi.

Fantaraqqiyotitarixiolamnibilishgaqiziqishodamlardaqadimiydavrlardanshakllangan. Lekinbundanfanolamnibilishshaklisifatidaqadimdapaydobo‘lgan, deganxulosanichiqarishqiyin. Fanningkelibchiqishivatariximasalasiolimlarnioldindanko‘pdanberiqiziqtiribkelmoqda. Ayrimolimlarfanqadimiydavrlardapaydobo‘lgandebhisoblasalar, boshqalarifantaraqqiyoti XVI - XVII asrlardanboshlanganvabuholNikolayKopernik, IogannKepler, GalileoGalileykabibuyukolimlarfaoliyatibilanbevositabog‘liqdeganqarashniilgarisurganlar.¹

Aslidafanningshakllanishimasalasigauzoqdavometgantarixiyjarayonsifatidayondashisho‘rinli. Fanningshakllanishiqadimiydavrlardanboshlanganva XVI - XVII asrlardatugallangan, deganxulosahaqiqatgato‘g‘rikeladi. Olimlarfikricha, fanningshakllanishvataraqqiyottarixinito‘rtdavrgabo‘libo‘rganishlozim.

1. 
   Fanshakllangunigaqadarbo‘lgandavr: e.a. birinchimingyilliklardan XVII asrgaqadar. Bu - fanoldidavrihisoblanadi.
   
2. 
   Klassikfan: XVII – XIX asrlar
   
3. 
   Noklassikfan: XIX asrningII yarmi – XXasr.
   
4. 
   Postnoklassikfan: XXasrningikkinchiyarmivahozirgidavr.
   

I. Fanoldi - davr. Budavreramizdanavvalgibirinchimingyilliklardanmilodiy XVII asrgaqadarbo‘lgandavrnio‘zichigaolganvafanningshakllangunigaqadarbo‘lgandavryokifanoldidavridebbritiladi. Budavrdadastlabolamhaqidagisodda, amaliyxarakterdagibilimlarshakllanganvaulardaamaliyhayottajribasio‘zifodasinitopgan. Keyinchalikolamhaqidagidastlabkifalsafiybilimlarpaydobo‘ldi. Aksarihollardaulartabiathodisalarihaqidagibilimlardantashkiltopganvaengqadimiyfalsafa - naturfalsafadao‘zifodasinitopganedi. EramizdanavvalgiVII-V asrlardaqadimiyYunonistondafalsafafanishakllandi. U Yevropadaklassikfanningshakllanishigaturtkibo‘ldi.

II davr - klassikfanningshakllanishi: XVII –XIX asrlar. BudavrdaG‘arbiy Yevropadailmiyinqilobyuzberdi, hozirgizamontabiatshunoslikfanigaasossolindi. KlassikfanningshakllanishidaNikolayKopernik, GalileoGaliley, IsaakNyutonkabiyirikolimlarningxizmatlarialohidao‘rintutadi.InglizolimiIsaakNyuton (1643-1727 yillar) “Naturalfalsafaningmatematikasoslari” asaridaolimlarGalileoGaliley, ReneDekart, IoannKeplervaboshqalarhamdauningo‘ziqo‘lgakiritganilmiybilimlarniumumlashtirdivaklassikfizikagaasossoldi.

XVII asrdabirinchifanakademiyalaritashkiltopdi. 1662 yildaLondonqirollikakademiyasi; 1666 yildaParijfanlarakademiyasi, keyinchalikBerlin (1700 yil) Sankt – Peterburg (1724yil), Stokgolmfanlarakademiyalarigaasossolindi. Londontabiatshunosolimlarqirollikakademiyasiningustavida “Olimlarningmaqsadi – eksperimentlaryordamidatabiiynarsalarhaqidagibilimlarnitakomillashtirish”, debko‘rsatilganedi.

KlasssikfanningshakllanishidaNikolayKopernikning “Osmonsferalariharakati” asaridaasoslanganolamningtuzilishito‘g‘risidagigeliotsentriknazariyaalohidaahamiyatkasbetdi. Ma’lumki, o‘rtaasrlardayunonolimiKlavdiyPtolomey (taxminan 90-160 yillar) geotsentriknazariyaniilgarisurgan, unda Yerbutuncheksizkoinotningmarkazi, uharakatsiz, debasoslaganvabundayqarashkatolikcherkovitomonidanxristianlike’tiqodzigato‘g‘rikeladiganqarash, debe’lonqilinganedi. Nikolaykotornik yer - koinotmarkaziemas, uVenera, Merkuriy, MarsvaboshqaplanetalarbilanbirgaQuyoshatrofidaharakatlanadi; YerQuyoshsistemasigakiruvchiplanetalardanbiri, deganxulosagakeldi. UningqarashlarinikeyinchalikitalyanolimiJornadoBruno (1548-1660) rivojlantirdi. Ukoinotcheksiz, Quyoshko‘pdan - ko‘pdunyolardanbiriningmarkazi; hammanarsaharakatda, rivojlanishda; Yeru - Osmondatabiatqonunlariamalqilishihaqidagifikrniilgarisurdi.

Klassikfanasosantabiathodisalarinitajribayordamidao‘rganishgaasoslanganedi. KlassikfanningshakllanishidaNyutonkashfqilganbutunolamtortilishqonunialohidao‘rintutadi. Ungako‘raolamulkan, o‘zigaxossozlanganmexanizm. Uningbarchaqismlario‘zarobir-biribilanbog‘liq. Tabiatdagibarchanarsavahodisalarmohiyatinimexanikaqounlariasosidaanglashmumkin. Budavrdamatematika, fizika, biologiyafanlaririvojlandi, mexanikaqonunlarikashfqilindi.

Klassikfanolamdaginarsavaxodisalarni, tabiatniinsondantashqarida, ungabog‘liqbo‘lmaganholdamavjudrealliksifatidao‘rganishgaasoslanganedi. Klassikfan, tajribaasosigaqurilganibilanxarakterli. Butabiatshunoslikfanlari (fizika, biologiyavah.k.)ningjadalrivojidao‘zifodasinitopdi.

Ikkinchidan, klassikfanningshakllanishvataraqqiyotiilmiybilishmetodlari (kuzatish, tajriba, analiz, sintez, induksiya, deduksiya)ningishlabchiqilishivakengqo‘llanilishibilanbevositabog‘liqholdakechdi.

Uchinchidan, tabiatqonunlarimatematikatilidabayonetildi. MashhurGalileyning “Tabiatkitobimatematikatilidabitilgan” deganso‘zlariyuqoridagifikrisbotidir.

To‘rtinchidan, klassikfandoirasidaolamdakechadiganbarchao‘zgarishvajarayonlarmexanikjarayonlarvamexanikaqonunlariolamningbarchako‘rinishlaridaamalqiladiganuniversalqonunlarsifatidatalqinetildi. Fandaolamningmexanikmanzarasishakllandi.

NemisolimlariShvannvaShleydentomonidanqo‘lgakiritilganorganizmlarningxujayraviytuzilishinazariyasitirikorganizm (o‘simlikvahayvon)larkelibchiqishi, tuzilishi, taraqqiyotiningumumiyasosgaegaligini; XIX asrning 40-yillaridaenergiyaningsaqlanishivabirturdanikkinchisigaaylanishi (OlimlarYu.Mayer, D.Joul, E. Lens) qonuniningkashfqilinishiissiqlik, yorug‘lik, elektr, magnetizmvah.k. o‘zarobog‘likligini, ma’lumsharoitlardaularbiridanboshqasigaaylanishimumkinligi, tabiatdagiharakatturlishakllardanamoyonbo‘lishini; CharlzDarvinningevolyusionnazariyasi (1859 yil) o‘simliklarvahayvonotdunyosiorganikolamningtabiiytaraqqiyotimahsuliekanligini, ularningo‘znavbatidanoorganikolamtaraqqiyotidankelibchiqqanligi, tabiatdagievolyusionjarayonlartabiiytanlanishtufayliyuzberishiniisbotlabberdi.

Bukashfiyotlarmoddiyolamdagiharakatxilma –xilko‘rinishlardanamoyonbo‘lishimumkinligivaularo‘zarochambarchasbog‘likligini, tabiathodisalario‘zaroaloqadorlikdamavjudbo‘lishinianglashimkoniyatiniberdi.

Klassikfanhamtabiiy, hamijtimoiy-gumanitarfanlartaraqqiyotiniboshlabberdi.

III davr - noklassikfanningshakllanishi: XIX asroxiriva XX asrboshlarinio‘zichigaqamrabolgan.

OlimlarPerKyuri (1859-1906 yillar) vaMariyaSkladovskayaKyuri (1867-1934 yillar) kashfetganradioaktivlik, inglizolimiTompsonkashfetganelektron; Rezerfordtomonidanasoslabberilgankvantnazariyasi, NilsBorvaAlbertEynshteynningnisbiyliknazariyasitabiathodisalarigayangichayondashuvningshakllanishigaturtkibo‘ldi. Agarklassikfandoirasidafazovavaqto‘zgarmas, debtalqinetilganbo‘lsa, noklassikfandavridafazovavaqtningmateriyabilanbog‘liqligiasoslandivabunisbiyliknazariyasidao‘zifodasinitopdi.

IVdavr: postnoklassikfan. XXasrning 70- yillaridanfantaraqqiyotidayangidavrboshlandi. Fandanarsavahodisalar, jarayonlargayangichatizimliyondoshuvningshakllanishi. Fanlararoaloqalarningkuchayishibilimlarsintezipostnoklassikfanningo‘zigaxosxususiyatlarihisoblanadi. Olamgatizimliyondashuvinson, jamiyatolamningtarkibiyqismi, insonningolamgaonglimunosabatdabo‘lishidavrtalabiekanligi, bilimningbiluvchisub’ekt, uningmaqsad – muddaolaribilanbog‘liqekanligini, olimningjamiyatoldidagimas’uliyatinianglashnitaqozoetadi. Budavrdafanjadaltaraqqiyetaboshladi, undako‘pdan – ko‘pyangisohalarshakllandi.

Mikrobiolgiyadaklonlashtirishyo‘nalishipaydobo‘ldi;evolyusionximiyayuzagakeldi. Hisoblashtexnikasi, boshqarishningavtomatiktizimlari (ASU), yangiilmiysohalar - mikroelektronika, nanotexnologiyashakllandi. Olamdaginarsavahodisalardagio‘zgarishlarningikkixiltarzdakechishi, birinchidan, narsavahodisalarningyangimuhitgamoslashishi; ikkinchidantizimdagiavvalaniqlanmagankeskino‘zgarishholatlarianiqlandi. Bunarsavahodisalargayangiyondashuvmetodi- sinergetikaningshakllanishidanamoyonbo‘ldi.

Agarklassikvanoklassikfanningo‘rganishob’ektiolamningmuayyanbirqismi (fragmenti) bo‘lganvashuasosdaxususiyfan (masalan, fizika, biologiya, geografiya..)larshakllanganvarivojlanganbo‘lsa, postnoklassikfanolamga, undaginarsavahodisalargatizimliyondoshuvgaasoslanadi.

Olamgatizimliyondashuvolamningyaxlitligi, tizimliligi, undaginarsavahodisalarningo‘zarobir - biribilanchambarchasbog‘liqlikdaekanligi, tabiat – jamiyatinsono‘zarota’sirvaaksta’sirholdaginamavjudbo‘laolishi, binobarininsonningolamgaonglimunosabatdabo‘lishilozimligivabu – davrtalabiekanligi, bilimlarningmazmunibiluvchisub’ektningmaqsad – muddaolaribilanbog‘likligi, buholbiluvchiinson (olim)ningjamiyatoldidagimas’uliyatinianglashzarurliginitaqozoetadi. Buolamnibilish, bilim, jamiyatvainsonganimauchundarkor? degansavoldao‘zifodasinitopadi.

Postnoklassikfanningo‘zigaxosjihatlari:

• 
  Hozirgizamonfaniolamga, unio‘rganishgayangichamunosabatningshakllanishi;
  
• 
  Ilmiybilimlarningijtimoiyhayotningbarchasohalarigajadalsur’atlarbilantatbiqetilishi;
  
• 
  Ilmiytadqiqotfaoliyatixarakteridagitubsifato‘zgarishlar:
  
• 
  Ilmiybilimlarnihosilqilish, saqlash, qaytaishlashningyangiusulvavosita (komptertexnologiyasi, internettizim)lariningyuzagakelishi.
  

Postnoklassikfanningmuammolarikengqamrovlimuammolarhisoblanadi. Olimlarfikricha, hozirgizamonfanimuammolariniuchguruhgabo‘lishmumkin:

1. 
   Koinot, uningyuzagakelishivataraqqiyoti. Buolimlartomonidanilgarisurilayotgankoinothaqidaginostatsionarqarashlardao‘zifodasinitopmoqda.
   
2. 
   Hayotningkelibchiqishi, biologikevolyusiya, uningmohiyati, asosiyko‘rinishlari.
   
3. 
   Olamdaginarsavahodisalargasinergetikyondashuv
   

Postnoklassikfanolamnivainsonningolamdagio‘rninichuqurroqanglashnitaqozoetmoqda. So‘nggi 2 - 3 asrdavomidainsontabiatnio‘zlashtirishgavao‘zgartirishgaintildi. Hozirshundaydavrkeldiki, insontabiatnivao‘ziningundagio‘rninichuquranglashivashuasosdafaoliyatyuritishilozimbo‘libqoldi. Fandatabiatga, fantaraqqiyoti, texnika, texnologiyagadoiryangiqarashlarilgarisurilmoqda. XX asrso‘ngidashakllangannoosferakonsepsiyasi; fan, texnika, texnologiyataraqqiyotigainson, jamiyat, insoniyatistiqbolinuqtai – nazaridanqarashshularjumlasidandir.

Fanlartasnifi. Fanmuammosiningmuhimmasalalaridanbiri – fanlartasnifi (klassifikatsiyasi) hisoblanadi.

Fanlarilmiybilimlarnitizimgatushirishasosidashakllanadi. IlmiybilimlarnitizimgatushirishtarixiqadimiyYunonfalsafasigaboribtaqaladi.

Ma’lumki, olamvaodamhaqidagidastlabkibilimlarfalsafafanidoirasidashakllanganvamujassamlashgan. QadimiyYunonfaylasufiAristotelbarchabilimlarniularniqo‘llashxususiyatlarigako‘rauchgabo‘lgan: 1) nazariybilimlar; 2) amaliybilimlar; 3) ijodiybilimlar.

Olimnazariybilimlardeganda, olamningasosi, butunborliqningbirinchisababigaaloqadorbilimlarninazardatutganvaularnibirinchifalsafa, metafizikadebnomlagan. Bundaybilimlarnifaqataqlyo‘libilanbilishmumkindegang‘oyaniilgarisurgan. Formalmantiqniharqandaybilishningqurolisifatidabaholagan.

InglizolimiFrensisBekonfanlarnitasniflashdainsonningbilishqobiliyatlariniasosqilibolganvafalsafaninazariyfanlarturkumigakiritgan.

NemisfaylasufiGeorgVilgelmGegel (1770-1831) fanlarnimantiq, tabiatfalsafasi, ruhfalsafasidaniboratdebbilgan.

FransuzfaylasufiOgyustKont (1798-1857) ningtasnifidaijtimoiyfanlar (tarix, mantiq, psixologiya)gadeyarlio‘rinberilmagan.

RusolimiakademikV.I.Vernadskiyfanlarniikkiturga: 1) reallikni, borliqningbarchako‘rinishlarinio‘rganadiganfanlar (matematika, fizika, astonomiya, ximiya...); 2. faqat Yerplanetasinio‘rganadiganfanlar (biologiya, gumanitarfanlar) gaajratilgan.

Hozirgizamonfanlaritasnifideganda:

a) tabiatshunoslik;

b) ijtimoiygumanitar;

v) texnikfanlarnazardatutiladi.

Matematikaniayrimolimlartabiiyfanlarqatorigakiritmaydilar. Ularmatematikaniolimtafakkuriningzaruriyelementi, debhisoblaydilar. Olamuzluksizharakat, o‘zgarish, taraqqiyotjarayonlaridaniboratbo‘lganikabiilmiybilimlarmajmuibo‘lganfannihamdinamikjarayonsifatidako‘rmoqlozim. Fantaraqqiyotijarayoniqonuniyxaraktergaega.

Fantaraqqiyotiijtimoiyamaliyotbilanbelgilanadi. Shuninguchunxamolimlartomonidanfan – ijtimoiy- madaniyxodisasifatidatalqinetiladi. Aynivaqtdafantaraqqiyotiqonuniyjarayonxisoblanadivaundamuayyanqonunlaramalqiladi. Ularfantaraqqiyotimantiqiniifodalaydi.

Fantaraqqiyotiqonunlaridegandaquyidagilarnazardatutiladi.

• 
  Ilmiybilimlarrivojidagivorisiylik.
  
• 
  Ilmiybilimlartaraqqiyotimiqdoriyvasifato‘zgarishlaribirligisifatida.
  
• 
  Fanlardagidifferensiatsiyavaintegratsiyajarayonlari.
  
• 
  Ilmiybilimlarnihosilqilishdanazariylashtirishvadialektikalashtirish.
  
• 
  Fantaraqqiyotidamonopoliyavadogmatizmgayo‘lqo‘ymaslik, tanqidekanligi.
  
• 
  Fantaraqqiyotidaob’ektiv, xolisbilimlargaintilish, adashuvvanoto‘g‘rifikrlarnibartarafetish.
  
• 
  Fantaraqqiyotiningtezlashuviintirsavligi.
  

Ilmiybilimlartaraqqiyotidagivorisiylik. Olamob’ektlaridoimoharakat, o‘zgarish, taraqqiyotidaekan, uhaqidagiilmiybilimlarhamqandayyangibilimavvalgiqarashasosidarivojlanadi, uavvalgibilimnitamomilayo‘qqachiqarmaydi, balkiularningo‘ziyaratilgandavruchunto‘g‘riliginiasoslaydi; harqandayyangibilimavvalgibilimasosigaquriladivarivojlanadi.

Ilmiybilimlarrivojidamiqdorvasifato‘zgarishlariningbirligi. Fantaraqqiyotidagievolyusionvainqilobiyjarayonlardanamoyonbo‘ladi.

Fandifferensiatsiyavaintegratsiyajarayonlari XVI-XVII asrlardadifferensiatsiyajarayonlaritufaylifanikkitarmoqqaajraldi: a) falsafa; b) xususiyfanlar.

Falsafaningtaraqqiyotio‘znavbatidabirqatorfalsafiyfanlarningshakllanishigaolibkeldi. Aynivaqtdaxususiyfan (matematika, fizika, astronomiya, geometriyavaboshqa)larjadalrivojtopdi.

Integratsiya- ilmiybilimlar (fansohalari)dagiyaqinlashuvjarayonlari, yangioraliqfansohalariningpaydobo‘lishigaolibkeldi. Masalankibernetika, gidrodinamika, kosmiknurlarfizikasi.

Matematikalashtirish, kompterlashtirish.

Nazariylashtirish, vadialektikalashtirish. Nazariylashtirishfanmantiqiyasoslariningtajribamateriallaridantoborauzoqlashibborishidanamoyonbo‘lmoqda. Dialektikalashrishdeganda, taraqqiyotningdialektiktamoyillarini, chunonchirivojlantirishg‘oyasiniilmiybilimlarigatatbiqetishnazardatutiladi. Bundasog‘lomaqlvaintuitsiyagatayanganholdafikryuritishmuhimahamiyatkasbetadi.

Ilmiybilimlardamonopoliya, dogmatizmgayo‘lqo‘ymaslik, tanqiderkinligi. Tanqidikkiko‘rinishdabo‘ladi: a) negativ; b)konstruktiv.

Fanningintensivtaraqqiyoti. Ilmiytafakkurtezliginingtoboraoshibboruvi.

O‘rtaasrlarmarkaziyOsiyoallomalariningjahonilm-fanitaraqqiyotigaqo‘shganxissalari.

IlmiybilimlarningshakllanishivataraqqiyotigaMarkaziyOsiyodan yetishibchiqqanbuyukallomalarbarakalihissaqo‘shdilar. VatandoshimizMuhammadIbnMusoXorazmiyalgebrafanigaasossoldi. AhmadFarg‘oniyastonomiyafanitaraqqiyotigakattahissaqo‘shdi. Uosmonjismlarixarakatito‘g‘risidagita’limotniyaratdi; texnikqurilmalarishlabchiqdi, geografiyavageodeziyafanlarinirivojlantiradi. Uning “Astronomiyaasoslari” kitobi XVII asrgaqadar Yevropauniversitetlaridaasosiydarsliksifatidao‘qitibkelindi.

MarkaziyOsiyodagiilmiybilimlartaraqqiyoti 1004 yildatashkiltopgandastlabkiilmiydargoh- “Ma’munakademiyasi” faoliyatibilanbevositabog‘liq. Buakademiyadunyoda “ MajlisiUlamo” nomibilanmashhurbo‘lganvaundaAbuRayxonBeruniy, AbuAliIbnSino, AbuAbdullohXorazmiy, AbuSaxlIsoal - Masixiykabiko‘plabolimlarilmiyfaoliyatbilanshug‘ullanganlar. Ularmatematika, astronomiya, ruhiyat, mantiq, musiqa, kimyo, geografiya, mexanikasingariturlifansohalaribilanshug‘ullanibfanlarningkelgusitaraqqiyotigazaminhozirlaganlar.

AbuRayxonBeruniydunyoilmfanidabirinchilardanbo‘libdengizlarnazariyasibo‘yichao‘zg‘oyalariniilgarisurdi,Yerradiusinihisoblanibchiqdi. Kolumbsayohatidan 500 yiloldinTinchvaAtlantikaokeaniortidaqit’amavjudligihaqidagiqarashniilgarisurdi, Minerallartasnifivaularningpaydobo‘lishnazariyasiniishlabchiqdi.

Shuninguchunham XI asrbutundunyoda “Beruniyasri” debatalganibejizemas.²

VatandoshlarimizAhmadFarg‘oniy, AbuRayxonBeruniyUlug‘bekasossolganturliilmsohalari XVI asrgakelib, G‘arbuyg‘onishdavrifaniningrivojlanishiuchunasosbo‘libxizmatqildi.

Fanvaamaliyot. Fanningjamiyatdagio‘rni. Fantaraqqiyotiijtimoiytarixiyamaliyotbilanbevositabog‘liqaynivaqtdaijtimoiytarixiyamaliyotningmurakkablashibboruvi, ijtimoiymehnattaqsimotiningchuqurlashuviilmiybilimrivoji, fandayangidanyangisohalarningpaydobo‘lishidamuhimomilbo‘libhisoblanadi. Amaliyotvabilimaslidaolamnio‘zlashtirishdaniboratyaxlitjarayonningo‘zarochambarchasbog‘liqikkimuhimtomonihisoblanadi. Amaliyotilmiybilimlartaraqqiyotidahalqiluvchirol’o‘ynaydi.

Amaliyotkengma’nolitushunchabo‘libuningasosiniishlabchiqarish (mehnat) faoliyatitashkilqiladi. Shuningbarobaridaamaliyotkishilarningo‘zijtimoiyhayotlariniqurishgaqaratilganjamihattiharakatlarini, shujarayondayuzagakeladiganturliijtimoiyjarayonlardaaloqavamunosabatlarnio‘zichigaqamraboladi. Amaliyotilmiybilishni, tadqiqotchilarningilmiyizlanishlarinihamo‘zichigaqamraboladi.

Fanvaamaliyotorasidagialoqadorlikdialektikxaraktergaega. Buningma’nosishuki, amaliyotehtiyojlariilmiybilimlar (fan)ningshakllanishivarivojlanishigaolibkeladi. O‘znavbatidafanyutuqlariamaliyotgatatbiqetiladi.

Amaliyotningfantaraqqiyotidagio‘rniquyidagilardanamoyonbo‘ladi:

1. 
   Amaliyotinsonningolamvao‘zihaqidagibarchabilimlarimanbaihisoblanadi.
   
2. 
   Bilish, ilmiybilishamaliyotdanboshlanadi. Ijtimoiyamaliyotjarayonidainsono‘ziuchunzarurbo‘lganyashashmuhitiniyaratadi, narsa, hodisa, jarayonlarningavvaldama’lumbo‘lmagantomonlari, qonuniyatlarinibilibboradi.
   
3. 
   Amaliyotilmiybilishmaqsadihisoblanadi. Amaliyotinsongao‘zehtiyojarinianglash, shuasosdafaoliyatyo‘nalishlarinito‘g‘rianiqlashimkoniniyaratadi. Barchailmiybilimlaramaliyotehtiyojlaritufayliqo‘lgakiritiladivaularo‘znavbatidaamaliyotgafaolta’sirko‘rsatadi. Bujamiyathayotiningbarchatomonlaridagio‘zgarishlarga, insonningo‘ziningkamoltopishigaolibkeladi.
   
4. 
   Ilmiybilishdanmaqsad – chinilmiybilimlarniqo‘lgakiritishhisoblanadi. Amaliyotdao‘zisbotinitopganbilimlarginachinbilimlarhisoblanadivaularfanmazmunidao‘zifodasinitopadi.
   
5. 
   Fan - murakkabijtimoiyhodisa, jamiyatdantashqaridafanyo‘qvabo‘lishihammumkinemas. Dastavvalmoddiyishlabchiqarishehtiyojlarifanningshakllanishivataraqqiyotigata’sirko‘rsatgan. Aynivaqtdafanjamiyathayotiningbarchatomonlariga, ijtimoiytaraqqiyotgata’sirko‘rsatadi. Buyukilmiykashfiyotlar, ularbilanbog‘liqravishdatexnika, texnologiyarivojiinsoniyatrivojinita’minlaydiganmuhimomilhisoblanadi.
   

AkademikVernadskiyfanningjamiyatdagio‘rnigaalohidae’tiborqaratgan, fantoborako‘proqinsoniyatbaxtlikelajaginita’minlashninghalqiluvchiomiligaaylanayotganini, biosferaningnoosferagaaylanishidafanningo‘rnibeqiyosekanliginialohidata’kidlaganedi³.

Fanvauningjamiyatgata’sirimasalasigafalsafiyyondashish, uningijtimoiyongningboshqashakllaribilanuzviyaloqadorlikdajamiyatgata’sirqilishnihisobgaolishtalabetiladi.

Fanningjamiyatdagio‘rnimasalvsiikkio‘zarobir-birigatubdanzidbo‘lganfalsafiyyo‘nalishlarssientizmvaantissienizmdao‘zifodosinitopgan.

Ssientizmtarafdorlarifanniengyuksakqadriyat, debhisoblaydilar, ilm-fanningijtimoiyxayotdagio‘rninimutlaqlashtiradilar.

Antissientizmfalsafiyyo‘nalishifanningjamiyatdagio‘rniniinkoretadi, uningsalbiyoqibatlarinimutlaqlashtiradi.

Fanhaqidagibuikkixilqarashbiryoqlama, cheklangannuqtai-nazarifodasixisoblanadi. Aslidafan, uningjamiyatgata’sirimasalasigafalsafiyyondashuvtalabqilinadi. Ungako‘rafanhaqiqatanhamijtimoiytaraqqiyotningmuhimomiliekanligi, aynivaqtdauningjamiyatgaijtimoiyongningboshqashakllaribilanaloqadorlikdata’sirqilishinihisobgaolishtalabetiladi.

Fanningjamiyatdagio‘rniijtimoiytarixiytaraqqiyotningturlichadavrlaridaturlichabo‘lgan. Buxolatnisivilizatsiyalartariximisolidako‘rishmumkin.

InglizolimiDjonBellfikrichajahontarixiuchtipdagisivilizatsiyanio‘zboshidankechirgan. Bulara) agrar; b) industrial; v) postindustrialsivilizatsiyalar.

Agrarjamiyatdainsontabiatgaqarshikurashgan. Industrialjamiyatdafanyutuqlaritexnika, texnologiyalarningtaraqqiyotigaolibkelgan. Postindustrialjamiyatningengasosiyboyligi- bilim, axborot. Bundayjamiyatdaishlabchiqarishaxborotnito‘plash, saqlash, qaytaishlashvaundanfoydalanishgaasoslangan. Undajamiyatvainsonhayotiningbarchasohalariuchunfanyutuqlariasosvazifasinio‘taydi. Aynivaqtdafundamentalfanlartaraqqiyotitexnika, texnologiyaningyanadatakomillashuvidamuximaxamiyatkasbetadi.

Fan, texnika, texnologiyavaishlabchiqarishorasidagialoqalarningtoboramustahkamlanibborishifanningtoborajadalsur’atlardaishlabchiqaruvchikuchlargaaylanaborishidanamoyonbo‘lmoqda.

Hozirgidavrdafanningjamiyathayotidagio‘rnivaroliningortibborishi; Birinchidan, uningmoddiyishlabchiqarishtaraqqiyotininghalqiluvchiomiligaaylanayotgani; ikkinchidanuningjamiyatvainsonhayotiningbarchasohalaridagimavzusitoboraortibborayotganihamdauchinchidan, uninginsonga, uningintellekti, ijodiyqobiliyatlarinio‘stirishga, barkamolinsonnitarbiyalashgatoborako‘proqyo‘naltirilayotganidanamoyonbo‘lmoqda.

Shundanqilib, fanvajamiyatorasidagialoqadorlikdialektikxaraktergaega. Buuningjamiyattaraqqiyotizaruriyatidankelibchiqishida, shuningbarobaridafanningjamiyatxayotiningbarchasohalariga, kishilarninghayotsharoitlarivaturmushigakuchlita’siridanamoyonbo‘ladi.