|
1-masala. XXasrdayagninazariyvaamaliyfanlarkashfetildi. Ular: nisbiyliknazariyasi, kvantmexanikasi, molekulyargenetika, atomvatermoyadroenergetikasi, reaktivaviatsiya, kosmonavtika, mikro – megafizika, sun’iysentetikmateriallarkimyosi, kibernetika – informatika, informatsiontexnalogiyalar, sinergetika.
SinergetikaXXasrningto‘rtinchichoragidako‘zgako‘rinaboshladi. SinergetikaningasoschisiNobelmukofotininglauriyati, Belgiyalikfizik – kimyogarIlyaPrigojindir.
Sinergetikaatamasiqadimgiyunontilidankelibchiqqanbo‘lib, birgalik, birlashganxolda, hamkorlik, ko‘maklashish, ishtirokchilikyokiko‘maklashuvchi, yordamberuvchideganma’nolarnianglatadi. Mazkuratamaningqo‘llashizlarini – Vezantiyadagimistikoqimfaoliyatidanhamtopishmumkin.Uilmiytadqiqotlardanko‘pinchamuvofiqlashtirlganxarakat, o‘zliksizxamkorlik, birgalikdafoydalanish, deganma’nolardaqo‘llaniladi.
1973 yilnemisolimiG. Xakeno‘z –o‘zinitashkiletishmuammolarigabag‘ishlanganbirinchikonfirensiyadanutqso‘zlaganyilsinergetikaningtug‘ulganyilixisoblanadi.
G. Xaken “Sinergetika” asaridauko‘pginafanlarda – astralogiyadantortibtosotsiologiyagacha – tizimalohidaqismlarningbirlashishimakrspkopiktuzulmalaryokifunksiyalargaolibkelinishinikuzatishmumkinliginiqaydetadi. Sinergentikao‘zininghozirgixolatidatizimtuzulmalariyokifunksiyalarimakrodarajadadramatiko‘zgarishlarniboshdankechirayotganvaziftlargae’tiborniqaratadi. Jumladan, kichiktizimlaryokiqismlaro‘z–o‘zinitashkiletishjarayonlarigato‘labog‘liqbo‘lgano‘zgarishlarniqandayamalgaoshiradilar, degansavoluniko‘proqqiziqtiradi. Tartibsizlikxolatidantartiblixolatgao‘tishdabutizimlarningbarchasio‘zinio‘xshashtarzdatutishiajablanarliholbo‘libtuyuladi.
Xakenyangifanninimauchun “sinergetika” debnomlaganiniquyidagichatushuntiradi. Birinchidan, unda “makroskopikdarajadatuzilmavategishlifaoliyatnivujudgakeltiradiganko‘plabkichiktizimlarningbirgalikdagifaoliyatitadqiqqilinadi”. Ikkinchidan, tizimlarningo‘z –o‘zinitashkiletishumumiytamoyillarinitopishgauturlifanlarnijalbetadi.
Olimningfikricha, turlitabiatlitizimlarningbirxilo‘z – o‘zinitashkiletishtamoyillarimavjud, demak, tabiiyvaijtimoiyjarayonlarningumumuiyaniqlovchilarinitopishto‘g‘risidaso‘zyuritishlozim. Sinergetikaaynanmanashuumumiyaniqlovchilarnitopishgayo‘naltirilgan.
Sinergetikao‘z –o‘zinitashkiletish, stixiyali, strukturogenez, chiziqsizlik, ochiqtizimlarsingariasosliso‘zlaryordamidatavsiflanadi. Sinergetikaochiq, ya’nitashqimuhitbilanmodda, energiyavaaxborotalmashuvchitizimlarnio‘rganadi. Dunyoningsinergetikmanzarasidako‘pvariantlilikvaqaytarilmaslikkaasoslanganshakllanishxukmsuradi. Borliqvashakllanishbirtushunchagabirlashadi. Vaqtyaratadiyokiboshqachaqilibaytganda, konstruktivfunksiyanibajaradi.
Sinergetikailmifizika, kimyo, biologiya, sotsiologiyagao‘xshaganmaxsusfanbo‘lmay, shufanlardauchraydigano‘z –o‘zidantashkillanishilmidir. Sinergetikaningmohiyatishundaniborat.
Ilgarijonlivajonsiztabiatlarorasidagifarqmutloqlashtirilaredi, ularbir –birigaziddebqaralaredi. Endima’lumbo‘ldiki, ularorasidagiumumiylikmoddiylikkinaemas, balkidialektikaqonunlaridantashqariba’ziqonunlarningbaravarhukmronligidabo‘libchiqdi. Masalan, o‘z –o‘zidantashkillanishqonuniyatifizika –yubiologiyadaham, jonivorlarto‘dasi –yuodamlarjamiyatidahambirxilekan.
Sinergetikaningasosiymasalalaridanbiritermodinamikabilanevolyusionnazariyaorasidagikelishmovchilikmuammosibo‘ldi. Gapshundaki, vaqto‘tishibilantermodinamikaningikkinchiqonunibo‘yichasistemarivojlanmasdanso‘nibboradi, aynishupaytdadarvinizmta’limotibo‘yichasistemarivojanibboradi. Sinergetikafanibuziddiyatnihalqildi.
Sinergetikafizika, biologiyavasotsiologiyagaqaragandaumumiyroqfan. Lekindialektika, falsafailmisinergetikagaqaragandayanadaumumiyroq. Sinergetikahechvaqtfalsafafanidarajasigachako‘tarilaolmaydi. Chunki, sinergetikaningasosiyob’ektibo‘lgano‘z –o‘zidantashkillanishbirtomondandialektikaqonuniyatiga, ziddiyatqonunigabo‘ysunadi, ikkinchisinergetikafalsafasingaribilishnazariyasi, dunyoqarashi, ob’ek – sub’ekmuammolaribilanshug‘ullanmaydi. Darhaqiqat, materiya –ong, moddiylik – ma’naviylik, yaxshi –yomon, eski- yangi, progress – regress, e’tirof – inkor, miqdor – sifatkabiziddiyatlarsinergetikadoirasigasig‘maydi –dadialektikamazmunigakiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
