O’quvuslubiy majmua magistratura barcha ta’lim yo’nalishlari uchun urganch-2020 Mundarija

3-masala.Sinergetikaningasosiyob’ekti: 1) o‘z–o‘zidantashkiletish; 2) tartiblilikvatartibsizlik (xaos).

Ma’lumki, kishilikjamiyatida, ijtimoiyhayotdama’lumbirmaqsadniamalgaoshirishuchunfaoliyatjarayonlarinitashkilqilishkerak. Buvazifaniodatdayobirtashkilotchishaxsyokibirnechaodamdaniborattashkilotbajaradi. Bu yerdavazifa – ob’ekt, bajaruvchi – sub’ektdir. Bumulohaza, hattotabiatgahamtaalluqlidir. Tabiiytabiatvasun’iytabiatbor. Sun’iytabiat, odatda, ikkinchitabiatdeyilibuniodamtashkilqiladi. Tabiiytabiatni, ya’nielementarmikrozarralardantortib, quyoshsistemasi, galaktikalar, kvazarlar, pulsarlargachacho‘zilganolamnitabaitningo‘zi, olamningo‘zitashkilqiladi. Olamvauningayrimqismlari, sistemalario‘zini –o‘zitashkilqiladi, ya’nisistematashqita’sirsizo‘z–o‘zidantashkillanadi. Diniyta’limotlarninguqtirishicha, olamni, odamniXudotashkilqilganvamayda–chuydanarsalarnitashkiletishvazifasiodamgatopshirilgan.

Sinergetikaningvazifasianiq: jonsiztabaitdahamjonlitabiatdaham, hayvonlardunyosidaham, odamlarjamiyatdahamsub’ektningtashkilotchilikqobiliyatidantashqariob’ektivaktivlikborki, ko‘pnarsalarodamsub’ektivisizhamtashkilqilinaveradi.

O‘z–o‘zidantashkillanish – chetdankeladiganta’sirsiz, o‘zi–o‘zidanxarakatlanishningmuhimnamoyonbo‘lishi; shubilanbirgao‘zio‘ziniboshqarishningasosidir; umumholatdaxususiy, xududiyqismningmavjudliksharoitiningimkoniyati.

O‘z–o‘zidanharakatlanish, o‘zgarish, rivojlanishdeganda, avvalo, materiyaningmavjudligidabarchaxolatlardayokibirholatdanikkinchixolatgatabiiyo‘tishidagisababshumateriyaningo‘zidabo‘lib, tashqikuchgamuhtojemas, deganso‘z. Masalan, QuyoshvaQuyoshsistemasida, harbirgalaktikaningo‘zidagifizikaviy, kimyoviyjarayonlarshujumladandir.

Shubilanbirgaesdanchiqmaslikkerakki, harbirob’ekt, narsatashqikuchta’siridahamo‘zxolatinio‘zgartirishimumkin. Masalan, biryulduznuriga, jumladanQuyoshnurigaboshqayulduzlarnurlarita’siretishimumkin. Buesakosmiknurlarorasidagibog‘lanishmunosabatlarinibelgilaydi.

Tashqita’sirnatijasidao‘zgarishdeyilganda, materiyaningo‘ziningbirqismiikkinschiqismigata’siri, debtushunmoqkerak. Buniyaqqoltushunmoquchunta’sirlanuvchiqismningo‘zito‘laqismbo‘lmay, ta’sirlanuvchiqismbilanbirgalikda, ya’niikkisistemachadaniboratqismichidagijarayondebtasavvuretmoqkerak. Masalan, kristallarningtashqita’siridankattalashishi, metalningzanglashi, QuyoshsistemasigaGalaktikaningta’siriniikkisistemachadaniboratsistemalardagio‘z– o‘zidantiklanishdebqarashmumkin. Shuningdek, YerhaqidagapirganimizdauniQuyoshsistemasiningbirqismisifatidahamtasavvuretishimizmumkin. Bularjonsiztabiatda. Jonlitabiatdaham, sistemalarningtashqita’siridano‘zgarishishunday. Lekin, buanologiyanisbatan. Aslidajonlitabaitdayopiqsistemaniikkiochiqsistemachadaniboratdebtushuniladisinergetikada. Darhaqiqat, alohidao‘simlik, hayvonvaodamorganizmitashqimuhitsizyashayolmaydi. Shuninguchunsinergetikadaharbirtirikorganizmochiqtizimekanligigaurg‘uberiladi. Ha, Yerdagihayotma’lumtegishlisharoitdabirdano‘z – o‘zidanpaydobo‘lgan, debtushuniladisinergetikada.

Uyg‘unbirqoidabo‘yichabajarilmaydigansabab–oqibatjarayonitartibsizlikdir. Masalan, tabiatdaBrounzarralariningharakatlari, shar–sharadanoldintartibliravishdaparalleloqibkelayotganolmalarningshar – sharadantushishibilanularxarakatlariningtartibsizligiya’nilaminarlikdanturbulentlikkao‘tishi, jamiyatdaesaba’zankuzatiladiganto‘s – to‘polon, olamonxarakatlari.

Tartibsizdliktushunchasi, qadimgifaylasuflarnihamko‘pqiziqtirgan. Platonfikricha, harbirvoqeabirqanchaimkoniyatlardanbiriningyuzagachiqishidir. Manashuimkoniyatlarvoqelikkaaylangunchatartibsizxoldabo‘ladilar. Imkoniyatlardanbirihaqiqatgaaylanganidanso‘ngtartibsizliko‘zma’nosiniyo‘qotadi. Demak, harbirnarsatartibsizlikdankelibchiqadi.

I.PrigojinvaI. Stengerse’tirofetadilar: “Bizdanoldingilartartibsizlikbilantartiblilikmunosabatihaqidagisavolgajavobberaolmaganlar. Mashxurentropiyaqonuniolamnitartibotdannotartiblikkaolibboruvchijarayondebtushunishgan. Biologiyaesaoddiylikdanmurakkablikka, pasttartibotdanyuqoriroqtartibotgaolibboradi, debtushuntirishgan. Nimaninghisobiga? Endima’lumbo‘ldiki, tashqimuhitdankeladiganenergiyavamoddalarhisobiga. Tashqimuhitningta’siri – tartibotmanba’idir”. Ha, tashqitashqimuhitningta’sirihisobigaentropiyakamaytiriladi, deyilmoqchi, bu yerda.

Fizikadatartibsizharakatdeb, muvozanatholdagiissiqlikharakati, muvozanatsizturbulentharakat, elektromagnitto‘lqinlariharakatlarihisoblanadi. Tartibsizlik – traektoriyalarningbeqarorligi.

Tartibotmanbai – nomuvozanatlikdir. Nomuvozanatliktartibsizlikdantartibliliknichiqaradi. Orqagaqaytmaydiganjarayonlartartibsizlikdantartiblilikkao‘tishmanbaidir. Darhaqiqat, sinergetikaasoschilariningbirkitobi“Tartibsizlikdantartiblilikka ” (“Poryadokizxaosa”) debataladi. Tartibsizlikdanto‘satdantartiblilikkao‘tishvaqaytadantashkillanishgao‘tishningsababi – o‘z –o‘zidantashkillanishqobiliyatidir.

Tartibotgatashqimuhitta’sirqilishmumkin. Shubilanbirga, tashqimuhitbeqarorbo‘lsa, sababiyat – oqibatqoidasio‘zkuchiniyo‘qotadi, endidinamikqonuniyato‘rnigastatistikqonuniyatishlatiladi. Masalan, ob – havomurakkabjarayon, chunkisababiyatichidatasodiflarko‘pbo‘lishimumkin. Unioldindananiqlashmumkin, agarsabablaraniqlansa. Qiziqhodisashuki, birqit’adatasodifanuchganpashshadunyoob – havosinio‘zgartiribyuborishiturgangap. Lekinbunazariyada, amaliyotdaesa, upashshaningroliyo‘q. Harakatqilayotganob’ektbittabo‘lsa, masalan, bittaraketayokibittaxujayrabo‘lsa – dinamikqonuniyat, ob’ektikkitavaundanortiqbo‘lsastatistikqonuniyathukmronliqqiladi. Statistikqonuniyatko‘proqhukmron.

Chalkashlik, alg‘ov – dalg‘ovlik, aralash – quralashlikhamtartibsizlikdir. Ularningqonun – qoidalarinitopishsinergetikaningvazifasigakiradi.

Tartiblilikvatartibsizlikvakuumda, mikrodunyoda, makrodunyodabirxilemas, balkinisbiydir. Masalan, turbulentharakatmakromiqyosdatartibsizlikbo‘lganiholdamikromiqyosdatartiblivayuqoridarajadatashkillangandir. Termodinamikadaentropiyaningo‘sibborishitartiblikdantartibsizlikkaolibboradi, biologiyadaesa – aksincha, soddadanrivojlanishga.

O‘z –o‘zidantashkilanishnatijasidasistematartiblashadi.

Tartiblilikvatartibsizlikma’nosiningboshqachako‘rinishichiziqlivachiziqsizlikdir. Bundakechayotganjarayonniqog‘ozdaifodalashusulie’tiborgaolinadi. Misoluchunsharsharakniko‘zoldimigakeltiraylik. Ariqdato‘g‘richiziqbo‘yichaoqibkelayotganolmasharsharakdantushayotgandavridao‘zxarakatiniparabolabo‘yichadavomettiradivanihoyat, pastgatushganidagitraektoriyasiqandaychiziqbilanbo‘ladi, bunisinoma’lum. Manashunoma’lumlikchiziqsizjarayondeyiladi. Sog‘lomyurakningbirxildagiurishinito‘g‘richiziqbilanifodalashmumkin. Birxildagiaritmiyahamshunday. Tartibsizaritmiyanichiziqorqalianiqlabbo‘lmaydi. Odamlarningko‘chadayurishtraektoriyalarihamchiziqlihodisa, lekinto‘polon, olamonvaqtidagiholatlarichiziqsizjarayondir.

Umuman, chiziqlijarayonlarniquyidagichiziqlarshaklidaifodalashmumkin: to‘g‘richiziq, aylana, ellips, parabola, sinusoida. Chiziqsizxodisalar: chiziqqolipigatushmaydiganlar, chastotasitartibsizjarayonlar.

Tartibsizlikningpaydobo‘lishiuchuntashqimuhitningta’siri, tashqikuchkerak. Natijadabeqarorlikpaydobo‘ladi. Tartibsizlikpaydobo‘lgandankeyintashqikuchkerakemas, endiichkikuchlar yetadi. Olamdaro‘yberadiganxodisalar, jarayonlar, umumanziddiyatliekanihammagama’lum.