O’quvchilarning masala yechish orqali ijodiy tafakkurini rivojlantirish jarayonining hozirgi holati

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING MASALA YECHISHGA O’RGATISH ORQALI IJODIY TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISH
To’xtasinov Dadaxon
P.f.b.f.d. (PhD), Farg’ona davlat universiteti
Abdullayeva Sabohat
Magistr, Farg’ona davlat universiteti


Annotatsiya. Quyida keltirmoqchi bo’lgan fikrlarimizda o’quvchilarning ijodiy tafakkurlarini rivojlantirish, fikrlash qobilyatlarini yuksaltirish ko’zda tutilgan. Keltirilgan jarayonni amalgam oshirishda o’quvchilar bilan masala yechish, keltirilgan masalalr tahlili bilan ishlash jarayonlariga alohida e’tibor berilgan.
Kalit so’zlar: masala, mantiqiy fikrlash, dunyoqarashni kengaytirish, nutq va fikrlash, ijodiy tafakkurni.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 7-maydagi PQ-4708 son qarori bilan tasdiqlangan “2020-2023 yillarda O’zbekiston Respublikasida matematika fanlari bo’yicha ta’lim sifatini yaxshilash, ilmiy tadqiqotlarning natijadorligi va amaliy ahamiyatini oshirishning maqsadli dasturi”ning ijrosini ta’minlash maqsadida hamda umumiy o’rta ta’limni tamomlab oliy ta’lim tizimiga qabul qilinayotgan o’quvchilarning dunyoqarashi, fikrlash qobilyatlari, ijtimoiylashuvidagi matematika fanining o’rni beqiyos ekanligini inobatga olgan holda quyidagi fikrlarimiz bilan bo’lishmoqchimiz.
Masalalar yechish matematika o`qitishning muhim tarkibiy qismidir. Masala yechmasdan matematikani o`zlashtirishni tasavvur qilib bo`lmaydi. Masalalarni har xil usullar bilan yechish o`quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi, bu bilan esa turli hayotiy masalalarni yechish jarayonida uchraydigan qiyinchiliklarni yengish uchun qat'iylik va matonatlilikni tarbiyalaydi.
Bir masalani bir necha xil usulda yechimini topish o`quvchilarda ijodiiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qilishini xisobga olsak, berilgan masalalarning o’quvchi uchun mavhum bo’lgan yo’llarini uning o’zi mustaqil topa olishi ham undagi yashirin qobiliyatlarini ko`rsatish imkonini beradi. Ba'zi o`quvchilar masala yechishning bir usulini, ba'zi o`quvchilar ikki usulini, ba'zi o`quvchilar esa ko`p sondagi yechish usullarini topadilar. K.Marks aytib o`tganidek – «20 ta masalani bir xil usul bilan yechgandan ko`ra 1 ta masalani 20 xil usul bilan yechgan afzal». Ushbu fikrlar bejiz emas. Bizning olib baradigan tadqiqotlarimizda kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga bitta masalani mumkin bo’lgan bir necha xil usullar bilan yechishni o`rgatsak ularning fikrlash doiralari, bilish qobiliyatlarini, masala ishlashga bo`lgan qiziqishlarini (ta’kidlab o’tsak mubolag’a bo’lmaydi, hozirda o’quvchilarning masalalar va ularni yechimini topishga bo’lgan intilishlari quvonadigan holda emas) yanada orttirgan bo`lamiz.
Psixalogiya kursidan ma'lumki, tafakkurning rivojlanishi shaxsning ijodiy aktivligi orqali aniqlanadi. Chunonchi, masalalarni mustaqil yechishni tashkil qilish o`quvchilarning ijodiy tafakkurlarini rivojlantirish uchun muhim omil bo`lgan aqliy qobiliyatlari rezervlaridan foydalanish imkonini beradi.
Boshlang`ich sinflar uchun matematika fan dasturining «tushuntirish xati» qismida o’quvchilarga masalalarni turli usullar bilan yechishni o`rgatishga katta ahamiyat berilgan. Bu dasturda bolalarga masalalarni yechishda ular oldindan o`rgangan arifmetik amallarning xossalaridan foydalanish va o`zlariga ma'lum bo`lgan usullardan eng to’g’risini tanlay olishni o`rgatish zarurligi ta'kidlangan. Masalalarni quyidagi usullar bilan yechish mumkin:
1. Arifmetik usul;
2. Algebraik usul;
3. Amaliy usul;
4. Grafik usul.
Bu usullar o`zlarining nomlanishi va mazmuni bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, shunday masalalarni qarab chiqaylik. «10 ta nokni bir nechta tarelkaga 2 tadan qilib bo`lib chiqildi. Nechta tarelka kerak bo`ladi?» 1-sinfda o`quvchilar bu masalani faqat amaliy usul bilan yechishi mumkin. Masaladagi savolga javob berish uchun ular 10 ta nokni tarelkaga qo`yadi va hakazo shu ishini barcha noklar tamom bo`lguncha davom ettiradi. Keyin tarelkalarni sanab chiqish natijasida masalada qo`yilgan savolga javob oladi. 1-sinf matematika darsligida bunday masalalarga quyidagicha ko`rsatma beradi: «Og`zaki yech» demak boshqacha qilib aytganda, «Amalda bajarib yech». 2-sinfda o`quvchilar bo`lish amali bilan va uni bajarish bilan tanishadilar, shuning uchun ham bu masalaning yechimini yozish mumkin. Masalani yechish davomida ular quyidagicha fikr yuritadilar. «Har bir tarelkaga 2 tadan nok qo`yildi. 10 ta nok ichida 2 tadan nok necha marta bor?» Buning uchun 10:2=5 (tarelka) bo`lish amalini bajarish kerak.
Bu masalani quyidagicha fikrlab algebraik usul bilan ham yechish mumkin: Tarelkalar soni noma'lum bo`lgani uchun uni X harfi bilan belgilaymiz. Har bir tarelkada 2 tadan nok bo`lgani uchun 2*x=10 .Buni yechamiz: 2*x= 10 x=10:2 x=5 tenglama tuzilgandan keyin uning yechimi masalani arifmetik usul bilan yechishda ham farq qiladi. Shu masalani har bir nokni kesma bilan tasvirlab grafik usul bilan osongina yechish mumkin.
Bu yechish usuli amaliy yechish usulini eslatadi, shunday bo`lishiga qaramasdan ko`proq obstrak xarakterga ega.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarida bu masala arifmetik usul bilan yechiladi, amaliy va grafik usullar esa o`quvchilarga bo`lish amalining mazmunini tushunib olishga yordam beruvchi yo`llar sifatida ishlatiladi.
O`zbek tilida usul, yo`l, uslub so`zlari mazmunan bir-biriga juda yaqin. Shuning uchun ham ularning birini boshqasi bilan almashtirib yuborishi mumkin. Shunday bo`lishiga qaramasdan aniqlik maqsadida masalani arifmetik, algebraik, amaliy va grafik usullar bilan yechish haqida emas, uni yechishning har xil usullari yoki uni yechishga har xil urinishlar haqida gapirish maqsadga muvofiqdir. U holda masalalarni yechishning har xil usullari bir xil tushuniladi va masalalarning yechishning osongina ko`rilgan, masalani har xil usullar bilan yechishning asosiy belgisi bo`lgan berilganlar va topishi zarur bo`lganlar orasidagi bog`liqlikni farqlay olishga asoslangan.
Haqiqatdan ham masalani algebraik va arifmetik yechimi haqida gapirganimizda biz yechishga har xil yondashishlar bilan ish ko`ramiz. U yoki bu holda berilganlar va topishi zarur bo`lganlar orasidagi bog`lanish o`z mazmuni jihatidan bir xil ekanligiga ishonch hosil qilamiz.Shu orqali o’quvchilarda ijodiy tafakkurlarini rivojlantiramiz, boisi masalani turli usullarda yechilishini ko’rsatish orqali o’z-o’zidan bolada o’ylash, fikrlash kabi hislatlar o’sib boradi.
Hususan, 1-sinflarda asosan rasmli masalardan foydalanilgan va bu orqali o’quvchilarni ijodiy tafakkurlari rivojlantiriladi. Chunki rasmlar bolalar uchun qiziqligi bilan ajralib turadi.
2-sinf matematika darslarida 80 dan ortiq turli ko’rinishdagi masalalar keltirilgan va ular asosan rasmli, grafikli va matnli masalalardan iborat.
3-sinflarda esa 340 dan ortiq masalalar keltirilgan ular ham turli usullarda yechiladigan masalardan iborat va har bir dars uchun mantiqiy masalalar ham berib borilgan. Shu bilan birgalikda
- rasm asosida masala tuzing va uni yeching;
- qisqa yozuv bo’yicha masala tuzing va uni yeching;
- jadval asosida masala tuzing va uni yeching;
shartlari bilan keltirilgan masalalarni ham ko’rishimiz mumkin. Albatta ushbu masala tuzing va uni yeching qabilidagi topshiriqlar o’quvchilarni ijodiy fikrlashga undaydi va ijodiy tafakkurlarini rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Lekin hozir biz foydalanayotgan darslikdagi topshiriqlarda yuqorida aytib o’tilgan masalalarda bir xillik kuzatiladi bizning fikrimizcha berilganlarga qo’shimcha tarzda rasm asosida masala tuzing va uni turli usullarda yeching kabi shartlar bilan ifodalangan masalalardan ham foydalanilsa maqsadga muvofiq.

Hususan, yuqoridagi masalani shartini biroz o’gartirsa, ya’ni rasmda keltirilgan masala shartidagi “masala tuzing” iborasini o’rniga “masalalar tuzing” bilan almashtirilsa o’quvchilarni ijodiy tafakkurlarini yanada rivojlantirish uchun turtki bo’lardi.

1. Toshkentdan Andijongacha bo’lgan masofani toping.
2. Toshkentdan Farg’onagacha bo’lgan eng qisqa masofani toping.
Shu tariqa davom ettirish mumkin.
4-sinf matematika darsligida 240 dan ortiq masalalar keltirilgan, demakki ularning ham o’ziga xos o’quvchilar ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi va buni yetarli deb hisoblashimiz mumkin.
1-sinfda sodda masalalar va ularning hisoblash usullarini o’rgatishdan boshlab bosqichma-bosqich 2–4-sinflarda berilayotgan masalalarning darajasi murakkablashib borgan. Demak, har bir uyga yoki mustaqil ishlash uchun berilgan topshiriqlar ichida masalalarning o’rni alohida ahamiyatga ega ekanligini ko’rishimiz mumkin. Matematika darslarida masalalardan ko’proq foydalanishimiz o’quvchilarni fikrlash doirasini kengaytirish va ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Keling endi masalalarni yechish orqali o’quvchilar ijodiy tafakkurini rivojlantirish bo’yicha bir qator masalarni ko’rib chiqishdan oldin masalaga berilgan ta’riflarga ham diqqat qilaylik.
«Matematik masala» o’zi nima?
Matematik masala bu bog’liqli ixcham hikoya bo’lib, unda ba’zi kattaliklarning qiymatlari kiritilgan bo’ladi va ularga bog’liq, masala shartida ular bilan ma’lum munosabatlar orqali bog’langan boshqa kattaliklarning qiymatlari izlanadi.Masalaning boshqa ta’rifini ham berish mumkin:
masala — bu so’zlar bilan ifodalangan savol bo’lib, uning javobi arifmetik amallar yordamida olinishi mumkin». Shuni ta’kidlaymizki, bu ta’rif faqat arifmetik masalalarga taalluqlidir.Matematik masalalar sodda va murakkab masalalarga ajratiladi.Bitta amal bilan yechish mumkin bo’lgan masalalar sodda masalalar jumlasiga kiritiladi.Bir nechta sodda masaladan tuzilgan va shu sababli ikki yoki undan ortiq amal yordamida yechiladigan masalalar murakkab masalalar deyiladi.
1-2-sinf darsliklarida asosan sodda masalalar berilgan.