O‘quvchilarni jismoniy tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati

2.1Xalq milliy o‘yinlakida ishlatiladigan iboralar haqida
Milliy harakatli o'yinlar sport turlari hamda xalqimiz qadriyatlari bilan aloqador bo'lib, ular asrlar davomida davrlarga mos ravishda rivojlanib, takomillashib, e'zozlanib kelingan. U bolalarning jismonan baquvvat, sog'lom, jasur, qat'iyatli, chaqqon, uddaburon bo'lib o'sishlarida muhim omil bo'lib hisoblanadi. Xalq milliy o'yinlarida millatning o'tmish tarixi, ma'naviy va madaniy rivojlanishining xarakter xususiyatlari, urfodatlari, an'analari jamlangandir.
Xalq milliy o'yinlari orqali bolalarni ma'naviy, aqliy, jismoniy, estetik jihatdan tarbiyalab borish jarayonida bolalarda o'z Vatanini sevish, uning boyliklari qadriga yetish, buyuk ajdodlarimiz meroslarini hurmat qilish, milliy kuy va qo'shiqlardan zavqlanish tuyg'ulari, shuningdek, o'sib kelayotgan yosh avlodda chidamlilik, sabrtoqatlilik, tezkorlik, ildamlik, botirlik kabi shaxsiy sifatlar shakllanib boradi.
Xalq milliy o'yinlarini maktabgacha ta'lim muassasalarida tashkil etishda quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim:
• xalq milliy o'yinlarining turlari va ularni tashkil etish yo'llari, usullari hamda uslublarini ishlab chiqish;
• milliy o'yinlarni tashkil etishda ma'naviy qadriyatlar va urfodatlarimizni kundalik hayot jarayoniga singdirib borish;
• maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalashda xalq milliy o'yinlaridan maqsadli foydalanish;
• xalq ertaklari, xalq og'zaki ijodi durdonalaridan unumli foydalanish;
• bolalarning o'ynashlari uchun shartsharoit (o'yin uchun jihozlar, atributlar) yaratish;
• maktabgacha ta'lim muassasalari, oila va mahallalar o'rtasida milliy o'yinlar bo'yicha ko'rik tanlovlari va musobaqalar o'tkazish.
Milliy harakatli o'yinlar bolalarning yosh xususiyatlariga, o'yindagi harakatlar rivojiga qarab takomillashib boradi.
l—2yoshli bolalar bilan o 'ynaladigan o 'yin turlari. «Barmoqqabarmoq», «G'ozg'oz», «G'oz tursin», «Bo'pbo'p», «Toytoy», «Poyezd», «Achomachom» o'yinlari go'dak endi birikki qadam tashlashni o'rganayotgan vaqtda gavdasini to'g'ri tutishga yordam beradigan o'yinlar hisoblanadi.
3—4yoshti bolalar bilan o 'ynaladigan o yin turlari: «Ot o'yin», «Kesak qo'ydi», «Ko'z boylagich», «Choriy chambar», «Avvalakam», «Tayoq irg'itish», «Quloq cho'zish», «Chitti gul», «Xolam mehmonga keldi», «Uchdiuchdi».
4—5yoshli bolalar bilan o'ynaladigan o'yin turlari: «Chir aylanma», «Chillak», «Tortishmachoq», «Lafta», «Dor o'yin», «Ko'pkari», «Berkinmachoq», «Jami», «Chertan devor girgir aylan».
Katta yoshdagi bolalar uchun o'yinlar: «Chavandozlar», «Doiraga tort», «Do'ppi yashirma», «Sapalak», «Besh tosh», «Oq terakmi ko'k terak». Bu o'yinlar orqali bolalarda chaqqonlik, o'zo'zini boshqara olish va o'ziga ishonch tarbiyalanadi, qat'iyatlilik ko'nikmalari shakllanadi, fikrlashga o'rgatilib boriladi, topqirlik qobiliyatlari rivojlanadi, hozirjavob bo'lishga tayyorlanib boriladi.
Xalq harakatli o'yinlarini tashkil etish va bolalarga o'rgatishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur:
1. Bolani ruhiy jihatdan o'yinga tayyorlash.
2. O'yin jarayonida bolalarning jismoniy tayyorgarligi va yosh xususiyatlariga e'tibor berish.
3. Har bir o'yinning pedagogik tomonlarini nazardan qochirmaslik.
4. O'yinlarni ijtimoiyfoydali mehnat bilan bog'lagan holda hayotga tatbiq etish.
5. O'yin davomida o'zaro munosabatlarni yanada mustahkamlash.
6. Jamoa bo'lib birgalikda harakat qilish, jamoa manfaatiga hurmat va e'tiborli bo'lish.
O'zbek xalqining ermak va ovutmachoq o'yinlari bilan, asosan, bolaning ilk yosh davridan boshlab shug'ullanib boriladi. Bu o'yin­lar asosan kattalarning bevosita rahbarligida harakat va so'zlarning uyg'unlashuvi bilan o'ynatiladi. Masalan, «Barmoqlar», «Sichqonsichqon» o'yinlari orqali bolalarda xushchaqchaqlik kayfiyatlari hosil qilinib tasavvurlari o'sib boradi. Xalqimizda «Bolaning ilonni changallaydigan davri» degan ibora bor. Bu hikmat bola hali qo'rqish hissini bilmaydigan davrida, ya'ni yaxshiyomonni ajrata olmaydigan vaqtida qo'llaniladi. Xuddi shu davrda «Sichqonsichqon» o'yini qo'l keladi.
Ilk yoshdagi bolalar dastro'moldan yasalgan «sichqon»ning harakatlanishidan qattiq zavqlanib, qiyqirib yayraydilar. «Sichqon»ni harakatlantiruvchi katta odam uning juda chaqqonligini namoyish etishi kerak. Bu ovutmachoq go'dakka sichqon shakli va uning juda yugurdakligi to'g'risida tasavvur hosil qilishga ko'maklashadi. Ermak o'yinlardan «Oymoma», «Bog'ga kirsam maylimi», «AIla», «Ajiaji», «Boylandi», «Chapakkaxochapakka» orqali bolalarni muloqotga o'rgatib boriladi. Bu jarayonda bolalarning eshitish, ko'rish, sezish, his qila olish kabi sensor qobiliyatlari faoUashadi. Bolalarning nutq faolligini o'stirish maqsadida aytishma o'yinlaridan keng foydalaniladi.
Bunday o'yinlarga «Boylandi», «Xolam keldi», «Mundimundi», «Bulbulimbulbulim», «Ko'z boylog'ich», «Oq sholi, ko'k sholi», «Ada hormang»lar kiradi. Yana, xalqimizda azalazaldan o'ynab kelinadigan so'z o'yinlaridan «Yarashtirgich»lar halihanuzgacha bolalar orasida «tinchlik — yarashuv» timsoli sifatida qo'llaniladi. Bu o'yinlar bolalar tilidan ana shunday jaranglaydi:
Karimga berdim toychoq, U olavermadi har choq. Toychog'imni kirn olsa, Men u bilan chin o'rtoq.
Yalinchoqyalinmachoq,
Pista po'choq.
Xalq o'yinlarining vazifalari
Xalq o'yinlaridan foydalanish bolalarni bag'rikenglikka o'rgatishga yordam beradi. Ular ta'limning o'ziga xos manbai. Maktabgacha ta'lim muassasasida ochiq havoda o'tkaziladigan xalq o'yinlari ajdodlarimizning turmush tarzini, ularning turmush tarzi va urf-odatlarini o'z ichiga oladi.
Dunyo xalqlari o'yinlari boshqa ta'lim usullari bilan birgalikda bag'rikenglikni shakllantirishning birinchi bosqichiga asos bo'lib xizmat qiladi. Ular bolaga ma'naviy va axloqiy tamoyillarni birlashtirib, ko'p qirrali shaxsga aylanishiga imkon beradi. Bag'rikenglik - insonni borligicha qabul qilish va u bilan o'zaro munosabatda bo'lish istagi.
Bag'rikenglik tarbiyasi samarali bo'lishi uchun xalq o'yinlaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega:

• 
  ta'lim jarayonida;
  
• 
  dam olish paytida;
  
• 
  teatr faoliyatida.
  

O'yinlarni tanlashda quyidagilarni e'tiborga olish kerak:

• 
  bolalarning yoshi va ularning xususiyatlari;
  
• 
  jismoniy tayyorgarlik darajasi;
  
• 
  maktabgacha yoshdagi bolalar soni; o'yinlar uchun shartlar.
  

Bolalar uchun o'yin uning faoliyatining asosiy shakllaridan biridir. Shu sababli bag'rikenglikni shu tarzda tarbiyalash eng oson bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ochiq o'yinlar ufqni kengaytiradi va faol aqliy faoliyatni qo'zg'atadi.
Xalq o'yinlari quyidagi vazifalarni hal qilishga imkon beradi:

• 
  ritm tuyg'usini shakllantirish;
  
• 
  raqsga tushish mahoratini oshirish;
  
• 
  o'yin tasviriga ko'nikish qobiliyatini rivojlantirish;
  
• 
  shaxsni shakllantirish;
  
• 
  didni rivojlantirish;
  
• 
  barcha aqliy jarayonlarni takomillashtirish;
  
• 
  adabiy nutqning go'zalligini tushunish;
  
• 
  Vatanga nisbatan hurmat tuyg'usini shakllantirish;
  
• 
  hissiy sohani rivojlantirish;
  
• 
  jismoniy sifatlarni va sog'lig'ini yaxshilash;
  
• 
  xalq qadriyatlari va urf-odatlari bilan tanishtirish.
  

Xalq o'yinlari va ma'naviy axloqni rivojlantirish
Albatta, barcha bolalar hayajonli o'yin-kulgiga ehtiyoj sezadilar. Afsuski, so'nggi yillarda bolalar tobora ko'proq kompyuter ko'ngilochar dasturlarini afzal ko'rishmoqda. Shuning uchun ota-onalar ularga munosib e'tibor berishlari va xalq o'yinlarini o'rgatishlari kerak. Bu to'g'ri inson munosabatlarining asoslarini bilish vositasidir. Bolalar uchun ochiq havoda o'tkaziladigan rus xalq o'yinlari shuni ko'rsatadiki, ular kuchsizlarga nisbatan insonparvar munosabat asosida qurilishi kerak. An'ana - bu keksa avloddan yoshga o'tadigan narsa. Bularga urf-odatlar, marosimlar, qo'shiqlar, ertaklar, bayramlar va boshqalar kiradi. Rus xalq an'analari ma'lum bir xalqning madaniy merosining tarkibiy qismlaridan biridir. Ular bolalarga bilim va hayotiy tajriba beradi. Ta'limning asosiy vositalaridan biri sifatida folklorning barcha tarkibiy qismlari, ya'ni qo'shiqlar, ertaklar va til egriliklari va boshqalar qo'llaniladi. Ochiq havo o'yinlari odamlarning turmush tarzini, shuningdek, ularning urf-odatlari va shaxsiy fazilatlarini aks ettiradi. Ular urf-odatlarning rangini, odamlarning g'ayrioddiy o'zini namoyon qilishini, tilning o'ziga xosligini, shuningdek, og'zaki nutqning shakllari va xususiyatlarini saqlab qolishdi. An'analar va urf-odatlar qiymati juda yuqori. Afsuski, ularning yo'qotilishini to'liq to'ldirish mumkin emas. Ular xalq madaniyatining qo'riqchisidir. Ularni qadrlash va eslab qolish muhimdir. Agar xalq urf-odatlari yo'qolsa, u holda odamlarning borligi shubha ostiga olinadi, deb ishoniladi.
O'yin jarayoni va uning xususiyatlari. O'yinning o'zi boshidanoq boshlanadi. Uning yordamida bolalar boshqa bolalarni taklif qilishadi. Kelib chiqishi ko'pincha haydovchini aniqlash uchun ishlatiladi. Agar taqdimotchi bo'lishni xohlaydigan hech kim bo'lmasa, bolalar hisoblash qofiyasidan foydalanadilar. Boshlanish rollarni tayinlashga yordam beradi. Bu bolalarda mustaqillikni shakllantirishga xizmat qiladi. Qoidalari har kimga ma'lum bo'lmagan ko'plab mashhur ochiq o'yinlar mavjud. Ulardan biri - "Poyafzal yo'qolgan". Ushbu o'yin uchun siz 5-10 kishilik jamoani yig'ishingiz kerak. G'oya shundan iboratki, har bir kishi oyoq kiyimlarini echib, ularni yaxshilab aralashtirib, umumiy uyumga qo'yadi. Keyin, buyruqni kutib, bolalar oyoq kiyimlarini topishlari kerak. G'olib, bu vazifani birinchi bo'lib bajargan. Bolalar poyabzal izlashda bir-birlarini turtmasligi muhim.Ekologik ta'lim elementlarini o'z ichiga olgan yana bir o'yin - bu kichik qushlar. Uni o'ynab, bolalar navbatma-navbat o'zlariga yoqadigan qushni tasvirlashlari kerak. Bu ham ichki, ham shahar yoki o'rmon bo'lishi mumkin. Qolganlari bolaning qaysi qushni ko'rsatayotganini taxmin qilishlari kerak."O'rmondagi ayiq" eng mashhur o'yinlardan biridir. O'rmon yirtqichi roli uchun bitta bola tanlanadi. U fitnaga ko'ra, o'z o'rmonini qo'riqlashi kerak. Boshqa ishtirokchilar unga yashirinib tushganda, u ularni ma'lum bir chiziqdan tashqariga chiqishiga yo'l qo'ymasligi kerak. Ayiq tomonidan ushlangan kishi o'yindan chetlatiladi.
Mashhur “Devon-u lug'otit turk” asarida suv haqidagi “suv yuziga chiqish”, “qalqish”, “suv chuqurlashdi, ko‘paydi”, “kechdi, o‘tdi”, “suv”, “dengiz, ariq, qirg‘oq”, “sakradi”, “u suvda suzmoq istadi”, “sakrashdi, irg'ishdi”, “sho‘ng‘ishdi”, “cho‘mildi, sho‘ng‘idi”, “toTqillandi, mavjlandi”, “qumdi”, “suzdi”, “suv yo‘li” kabi suv bilan bog‘liq iboralar uchraydi. Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo bo‘ylarida yashaganlaming “Chumurdi qpchdi”, “Olma menda”, “Topag‘on” va boshqa o‘yinlar sevimh mashg‘uloti hisoblangan. 0 ‘zbek xalq o‘yinlari ichida milliy sport turlari yetakchi o'rinda turadi. Milliy sport turlariga — kurash, yurish, poyga, sakrash, suzish, chavgon, nard va shatranj, suyak yoki tosh sindirish, tosh yoki og'irlik ko'tarish; harbiy-amaliy sport turlariga— chavandozlik, tirandozlik, qilichbozlik, tayoqbozlik, mushtlashish, sapqon yoki palaxmondan otish kabilar kiradi. Binobarin, bolalar o‘rtasida harbiy-amaliy tavsiyaga ega bo‘lgan harakath o'yinlar ham ko‘plab o‘ynalgan. Chavandozlik eng qadimiy sport turi hisoblanadi. U bilan bog‘liq bo'lgan “Ko'pkari”, “Poyga”, “Ag‘darish”, “Ot ustida qilichbozlik”, “Chavgon”, “Qovoq”, “Qiz quvmoq” kabi sport turlari ham xalqimiz orasida mavjud. Sportning qilichbozlik turida 66 ham ajdodlarimiz juda mashhur bo‘lishgan. Ibtidoiy jamiyatda ham asosiy ov qurollaridan biri tayoq hisoblangan. Hozirgi paytda tayoq ishlatish san’ati faqatgina sharq yakkakurashi o‘yinIarida qolgan. Qadimdan xalqimiz to‘g‘ri, chiroyli odim tashlashga e’tibor bilan qaragan hamda yurish qoidalarini ham yaratganlar: “Yurganda kibr-havolik qilib yurmaslik. Atrofga alanglamaslik. Boshqalar ortidan kuzatmaslik. Keksalami quvib o‘tmaslik. Sheriklarini kuttirib qo‘ymaslik” va boshqalar yurishning asosiy mezoni hisoblangan. Amir Muhammad dedilarki “...Yurishi va raftori shu qadarliki, Mashhaddan Xurosongacha, ya’ni Hirotgacha bo‘lgan 60-65 farzanlik mashaqqatli yo'lni ikki kunda piyoda bosib o‘tgan”. Qadimda o‘tkazilgan yurish musobaqalari asosida hozirgi sportdagi yurish turi paydo bo‘lgan. Xalq afsonalari, eposlari va rivoyatlarida aytilishicha, balandlikdan balandlikka, uzunlikdan uzunlikka sakrash yoshlardagi chaqqonlik, epchillik, sakrovchanlik kabi jismoniy sifatlami rivojlantirish vositasi bo‘lgan. Jaloliddin Rumiy yoshlikdagi bir voqeani shunday eslaydi: “ ... Ey faqixbachcha, kel, bellashamiz, mard bo‘lsang, anovi tomga sakra... Bolalar tom labiga kehb, pastga qarashdi: o‘rtada quyuq butalar o‘sib yotar, ikki uyning orasidagi masofa, chamasi besh gazdan kam emasdi...” “Boysun nohiyasidagi Sayrob qishlog‘ida istiqomat qiluvchi Turob polvonning aytishicha, qadim-qadimda Boysunda Nasimqul degan nomdor egaming tepasiga o‘tkii pichoq bog‘langan otning ustidan bemalol sakrab o‘ta olgan. Xalq orasidagi rivoyatlardan yana birida aytilishicha, Nazarbek degan chapdast yigit qatorlashtirib qo‘yilgan yetti eshakning ustidan sakrab o‘tgan”. Abu Ali ibn Sinoning badantarbiya tizimida ham “balanddagi biror buyumga sakrab osilib olish”, “bir oyoqda sakrash” kabi mashqlar berilgan. Suzish xalqimizning milliy sport turi sanaladi. Devon-u lug‘otit turk” asarida bolalar va kattalar o‘rtasida o‘tkazilgan bahslar haqida misollar kelti-rilgan. Binobarin, “suv kechishda”, “sakradi”, “sho‘ng‘idi”, “suzdi”, “chopmshdi”, deyilgan. Surxondaryoda jismoniy tarbiya va sport bilan o'tkazilgan musobaqalar tasvirlangan. Suvdan kechish, suvdan kechib o‘tish musobaqasi, suzib o‘tish bahsi ham berilgan! Balanddan sakrab uzoqqa tushish, suv tagida uzoq vaqt sho‘ng‘ib yurish, sho‘ng‘ib uzoqdan chiqish musobaqasi. o‘tmishda ajdodlarimiz o‘ta chidamli, chiniqqan, baquwat va serharakat bo‘lishgan. Bobur Mirzo o‘zi haqida shunday hikoya qiladi: “...Menga g‘ulsga ehtiyoj edi. Bir ariq suvidakim, yoqalari qalin muz tungub edi, o‘rtasi suvning tezligi jihatdan yah bogTamaydur edi, bu suvga kirib g'uls qildim. 0 ‘n olti qatla suvga 67 chumdum. Suvning sovuqligi heyli ta'sir qildi”. Zayniddin Vosifiy xurosonlik suzuvchining mahorati haqida gapiradi: "... Suzishdagi qobiliyati shu darajadaki, bir kim Faridun Xusayn Mirzo Bog‘i Zogonda uning ikki qo‘lini ikki oyog‘iga bog‘lab qo‘yishni buyuigan. Uni chupchak qilib hovuzga otganlar. Peshin nomozdan to nomozshomgacha u o‘sha hovuzda shu ahvolda suzib yurgan”.

2.2. Ommaviy sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya.
Bugungi kunda hayotimizning ayrim javxalarida jismoniy madaniyat o’z tasirini ko’rsatib kelmoqda. Albatta bu ijobiy tomonlama.Darhaqiat, ayni paytda yurtimizda ommaviy sportni rivojlantirish yulida ko’plab chora tadbirlar olib borilmoqda. Yangidan yangi qonunlar ishlab chiqilmoqda.
Ommaviy sportni rivojlantirishni dastlab maktagacha ta’lim muassasalardan boshlanmoqda. Bunga sabab yoshlar ongida jismoniy madaniyatni shakllantirishdir.
Presidential Sh. M. Mirzayevning “Ommaviy sportni rivojlantirish” to’g’risidagi qarorlariga muvofiq barcha muassasalarda jismoniy tarbiya xonalari, soatlari ajratilgan. Qonunga muvofiq o’zini o’zi boshqarish organlarida ham chora tadbirlar olib borilmoqda. Ayni paytda yoshlar va yoshi kattalar uchun ham turli xil musobaqalar uyushtirilmoqda. Bundan maqsad nima? Albatta jamiyatda sog’lom hayotni rivojlantirish. Ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlari -aholini jismoniy tarbiya mashg'ulotlariga jalb etishga va aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini shakllantirishga qaratilgan tadbirlar.
Ommaviy sport.
Sportning tashkil etilgan va mustaqil mashg’ulotlar, shuningdek ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini o’tkazish orqali aholini jismoniy tarbiyalash , sog’lomlashtirish kamol toptirish hamda jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlariga jalb etishga doir qismi.Sport-odamlarning muayyan qoidalar bo’yicha tashkil etilgan ularning jismoniy va intellectual qobilyatini taqqoslashdan iborat bo’lgan havaskorlik asosidagi va professional asosdagi faoliyati,shuningdek ushbu faoliyatgatayyorgarlik ko’rish hamda bu faoliyat jarayonida odamlar o’rtasida yuzaga keladigan munosabatlar.Bugungi kunda sport bo’yicha erishilgan yutuqlarimiz juda yuqori. Albatta buning orqasida yaratilgan imkoniyatlar, shart sharoitlar samarasidir . Agarda inson o’zida ham jismoniy madaniyat ham jismoniy tarbiyani rivojlantirsa o’zi uchun katta natija bo’ladi.Bu sharoitlar, imkoniyatlar uchun avvalombor presidentimizga minnatdorchilik bildiramiz.

Aynidamda yoshlar o’rtasida turli xil musobaqalar uyushtirilmoqda. Misol ichun “Umid nihollari”,”Barkamol avlod” kabi musobaqalar tashkil etilgan. Bu musobaqalarda yoshlar yuqori natijalarga erishib kelmoqdalar.