O'quvchilarda jismoniy tarbiya va sog'lom turmush tarziga oid ko'nikmalarni shakllantirish. Mundarija kirish

2. 2. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish - sog’lom turmush tarzini sakllantirishda asosiy vositadir.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ma’lumot shakllariga quyidagilarni belgiladik: gigiyena gimnastikasi, chiniqtirish, salomatlik daqiqalari, harakat uchun tanaffus, sayr qilish kuni uzaytirilgan guruhlar uchun jismoniy tarbiya soati, sport to’garaklari, salomatlik va sport kunlari, jismoniy tarbiya bayramlari, sog’lomlashtirish lagerlari, sport turlari bo’yicha maktab seksiyalari va boshqalar.
Hozirgi paytda eng muhim jarayon milliy an’analarimiz va O’zbekiston jug’rofiya – iqlim xususiyatlarini o’z ichiga olgan mazmunan boy sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni amalga oshirishdir. Agarda г muntazam ravishda o’tkazilib turilsa, kutilgan natijalarni beradi. O’zaro o’rganish yoki bilim olishni tashkil etishda jismoniy tarbiya mashg’ulotlar foydali va zarur degan e’tiqodga aylanadi, e’tiqod esa barqaror axloqiy me’yorlarga aylanadi.
O’zbekiston Respublikasining Xalq ta’limi haqidagi va Jismoniy tarbiya va sport haqidagi qonunida O’zkekiston Respublikasi fuqarolari va salomatliklarini yaxshilash va mustahkamlash uchun jismoniy jihatdan chiniqishlari to’g’risida qayg’urishlari shrt, degan fikr ta’kidlanadi.
Bu qonun to’la ma’noda maktabdagi jismoniy tarbiya ishiga ham taalluqlidir. Ayniqsa O’zbekistonning sportdagi iftixorlari bilan tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir.
Biz tadqiqotimiz davomida quyidagi sportchilar bilan tanishtirishni tavsiya qilamiz:
Bulardan 1998-yilda ”O’bekiston iftixori” faxriy unvonini olgan sportchilar:
Muhammadqodir Abdullayev, Lazizbek Zokirov, Artur Grigoryan, Temur To’laganov, Ruslan Chagayev va boshqalar.
1999-yilda ”O’zbekiston iftixori ” faxriy unvonini olgan sportchilar:
Akobir Qurbonov milliy kurash bo’yicha 1- jahon chempioni, Erkin Qutiboyev kikbokschi – muay- tay turi bo’yicha 3 karra jahon chempioni. 2000 – yilda Maxtumquli Maxmudov – milliy kurash bo’yich 2- jahon chempioni, Sambo bo’yicha jahon va Yevropa chempioni Sobir Qurbanov va boshqalar . O’quvchilarga bu sportchilarni tanishtira ekanmiz ularning ongida

1. 
   Vatanimiz sportchilariga nisbatan faxr tuyg’usi kuchayadi,
   
2. 
   Sportga mehrlari ortadi,
   
3. 
   O’quvchilar ularga o’xshashga intiladilar,
   
4. 
   Yangi g’alabalarga erishishga undaydi.
   

Jismoniy sog’lomlashtirish mashg’ulotlarining asosiy mavzu sifatida shakilanishiga tor ma’nodaqamaslik lozim.chunki u turmush-tarzining asosiy qismi,millat salomatligi ta’minlovchi tizimdir.
Shuni unutmaslik kerakki, o’quvlarning o’zlariga ma’qul bo’lgan sport seksiyalariga doimo qatnashishi, musobaqalarda ishtirok etishi, sportning barcha turlarini o’zlashtirishi spotrning yuqori pog’onalari sari qo’yiladigan ilk maqsadli qadamdir. Sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sportga doir ishlarning sifati qanday darajada bo’lishi bolalar va o’smirlar sport maktabiga o’quvchilarni ko’proq jalb qilishga bog’liqdir.
G’olib chiqqan komandalar rag’batlantiriladi.So’ngra keyingi musobaqalarga yo’lanma oladilar. Bundan tashqari shashka, shaxmat,basketbol,qo’l tennisi kabi sport musobaqalarning yakka g’oliblari ham aniqlanib boriladi. Bu esa Respublikamiz sportining kelajagini ham belgilaydi.
Sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy so’glomlashtirish faoliyatining yana bir jihati maktab, oila, jamoat tashkilotlari va tarbiyaviy jarayonga aloqasi bo’lgan barcha shaxslarning o’zaro hamjihatlikda ishlash tizimini tashkil etishdir.
Bu sohada ”Sog’lomjon-polvonjon” sport festivali, ”Quvnoq startlar”o’yini ,”O’quvchilar spartakiadasi” ga keng o’rin berilagan.
Maktab, oila, pedagoglar, o’quvchilar va ota-onalarning o’zaro hamkorligi ish sifatini yanada yaxshilaydigan jismoniy tarbiyani, sog’lom hayot tarzini o’quvchilarning kundalik hayotiga tatbiq atadigan muhim vositadir deb hisoblaymiz. Bola sog’lom va har tomonlama barkamol shakllanishi uchun jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishi muhimdir. Kishi salomatligini mustahkamlashda jismoniy tarbiya qanday ahamiyatga ega ekanligini mashg’ulot davomida o’quvchilarga tushuntirib boriladi.
__Jismoniy tarbiya bilan shug’ullangan kishi kuchli, chaqqon, chidamli, irodali, bardam, jasur, go’zal va harakatchan bo’ladi.
Shuning uchun har bir harakatni mustaqil, yaxshi va kam kuch sarflagan
holda bajarishga harakat qiladi.Tarixiy manbalarga qaraganda , o’zbek xalqining milliy sport va milliy o’yinlari aholini yashash sharoitiga qarab xilma-xil bo’lgan va kishilarni faol, sermahsul ishlashga tayyorlagan.
Bunday milliy o’zbek o’yinlarining umumiy miqdori 3-5 mingdan kam emas. Bu o’yinlarni izlab topish, o’rganish va xalq orasida o’quvchilarga mashg’ulot davomida yangidan targ’ib qilish ma’naviyatimizni yangi bosqichga ko’tarishga,sog’lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qiladi, tarbiyaviy ish mazmunini chuqurlashtiradi.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ”kelajak avlod haqida qayg’urish sog’lom, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir”. [I.A.Karimov ”Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”, 1997-y].
2.3.
Sog’lom avlodni shakllantirish va tarbiyalashning turli yo’l-yo’riqlari, usullari mavjuddir.Ayniqsa, bolalarning bo’sh vaqtlarini to’g’ri tashkil etish, turli milliy harakatli o’yinlar o’rgatish muhimdir.Bola tarbiyasining bu tomoni ham davlat va jamiyat ahamiyatiga molik masaladir.Yurtboshimiz bu muammoni davr talabi asosida hal qilishga alohida e’tibor berib, o’quvchilarning bo’sh vaqtini tashkil etishning, shu jumladan, ommaviy sport va jismoniy tarbiya shakllarini tiklash hamda amaliyotga joriy etish, ayniqsa, milliy sport o’yinlari haqida ma’lumotlar yig’ish, ularni boyitish va ular asosida yoshlarimiz o’rtasida keng tashviqot olib borish kun tartibidagi dolzarb masalalardan biri ekani haqidagi fikrni ilgari suradi. [ I.A. Karimov ”Kelajakni jasoratli odamlar quradi’’ 1999-y.] Zero milliy harakatli o’yinlar, sport turlari ham xalq qadriyatlariga dahldor bo’lib, ularni yig’ish, boyitish va bolalarga taqdim etish sog’lom avlodni tarbiyalashning muhim vazifalardan biridir. Xalq harakatli o’yinlari , milliy sport turlari asrlar davomida davrlarga mos ravishda takomillashib kelgan.

1. 
   Xuddi shunibgdek ”Oq terakmi ko’k terak”,”Mushuk va sichqon”,”Chillak”,”Tosh o’yini”,”Ot o’yini”,”O’ningni top”,”Quvnoq g’ozlar” kabi milliy o’yinlaro’quvchilarni chaqqon, epchil, dovyurak bo’lib yetishishiga xizmat qiladi .
   
2. 
   Shuni ham aytish kerakki, o’yinning boshqa tarbiya usullaridan ustunligi bolalarning hamkorligini oshiradi.
   

Ijodiy tafakkurini rivojlantirib, shijoatli, qiyinchiliklarga chidamli bo’lishini ta’minlaydi.
Chiniqib borishga har bir mashg’ulotda o’z oldiga maqsad qo’yish va mashq qilish jarayonida unga yetish uchun harakat qilishni o’quvchilar o’rganib boradilar. Masalan, ”Arqon tortish”o’yini.Bu o’yinda bolalar o’zlarining kuchini sinab ko’rib, naqadar sog’lomligini sinab ko’rishadi,shuningdek, ularning g’alaba qilish uchun qat’iy harakat qilishga rag’bati oshadi. Tortishuv jarayonida sabr-chidamli bo’lish ko’nikmalari ortadi. Qolaversa o’yi vaqtida bolalar fikrlashadi. Yengilayotgan guruh a’zolari oyoqlarini tirab, kuchlarini to’plab olish va birdamlik bilan harakat qilishga o’rganadilar.
__sabr chidamga o’rgatish;
__o’z-o’zini boshqarishga o’rgatish;
__bolalarni fikrlashga o’rgatish;
__hozirjavob bo’lishga tayyorlash;
__o’yin davomida birdamlik va hamdardlikka o’rgatish;
__jamoa bo’lib oharakat qilishga o’rgatish va shu kabilar va shu kabilar.
Buyuk mutaffakkir Abu Ali ibn Sino o’z davrida badantarbiya bilan tana salomatligini yaxshilash va mustahkamlash, kasallikning oldini olish va undan forig’ bo’lish va boshqa hollarda keng foydalanish masalasini ko’p marta uqtirgan hamda asarlarida ifodalagan.
Shuning uchun Abu Ali ibn Sino ” Kishi salomaligida yugurmasa, kasalligida albatta yuguradi” yoki mashqlar bilan mo’tadil shug’ullangan kishi hech qachon dori – darmon ichishiga hojat qolmaydi” – deb bejiz aytmagan. Yoki ” Men qoldirib ketayotgan zo’r tabiblardan biri - tozalik, ikkinchisi – parxez, uchinchisi – badantarbiya, qolganlari –mijoz bilan kayfiyatdir”.-deydi.Jismoniy tarbiya sog’liqni mustahkamlash, yuqori ish qobiliyatga erishishga, hayotiy muhim harakat uquv va malakalarni egallashga yo’llangan.Uodamni unumli mehnat qilishga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.Jismoniy hususiyatlardan tashqari, bu vaqtda qimmatli ruhiy xususiyatlar ham rivojlanadi. Turli xil jismoniy mashqlar,harakatli o’yinlar, sport jismoniy tarbisining vositalari hisoblanadi. Ular bilan uy sharoitida, maktabda, bolalar sport maktsblarida shug’ullanadilar. Turli yoshda jismoniy tarbiya turli xil vazifalarga ega.
I-IV sinf o’quvchilari muskul sezgilarini harakat tempi va harakat ko’lamini, muskullar taranglashishva bo’shashish darajasini farq qilish qobiliyatini takommillashtiradilar. Ular harakatning to’g’ri texnikasini egallaydilar, ya’ni kerakli yo’nalishlarda, ritmda, tempda, tegishli muskullar taranglashishi bilan mashqlar bajaradilar.
Agar maktab o’quchilari harakatlarning asosiy elementlarni to’g’ri bajarishni o’rganmagan bo’lsalar, harakatni oxirigacha yetkazishga intilmasalar ular yetarli natijalarga erisholmaydilar. Harakat texnikasini takomillashtirish odam shaxsini shakllantirish bilan bo’g’liq. Jismoniy tarbiya organizmga rivojlantiruvchi, tuzatuvchi ta’sir etadi. Uqaddi – qomatdagi nuqsonlarni, umurtqa pog’onasini qiyshayganligini, bukchayganlikni yo’q qiladi; jismoniy mashqlar yordamida qomatdagi ayrim kamchiliklarni, ya’ni ko’krak botiqligi, yelka kichikligi va muskullar yaxshi rivojlanmaganligini ham to’g’rilashi mumkin.
Qiz bolalar va og’il bolalar uchun maxsus mashqlar ko’pmleksi mavjud. Ularda organizmning xususiyatlari o’g’il bolalar va qiz bolalar qomatiga bo’lgan estetik talablar hisobga olinadi. Bundan tashqari jismoniy mashqlar odamning psixik holatini, tashqi ko’rinishini va kayfiyatini yaxshilaydi, umumiy hayotiy tonusni oshiradi.
Buyuk hakim Abu Ali ibn Sino ” bola xotirasini mustahkamlashda tongi badantarbiyani muntazam ravishda bajarish, chopish, suzish, tabiat manzarasini to’yib tamosha qilish va musiqa tinglash samarali natija beradi”, - [ ” Tib qonunlari ”. Abu Ali ibn Sino ]. deb uqtirgan.
Xulosa qilib aytganda, buyuk kelajagimiz vorislari bo’lgan yosh avlodni har tamonlama kamolatga yetishida jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishning ahamiyati kattadir. Maktab o’qituvchi xodimlari o’quvchilarga nosog’lom turmush tarzining kasalliklarga, azob – uqubatlarga yetaklashini, sog’lom turmush tarzi esa salomatlikka, baxtli umrga yetaklashini targ’ibot qilishlari lozim.

XULOSA
Har bir davlatning taraqqiyoti, mustahkamligi ko’p jihatdan yosh avlodning ham jismonan, ham ma’nan sog’lomligiga bog’liq.
Chunonchi, o’sib kelayotgan yosh avlodning har tamonlama sog’lom bo’lishi uchun o’quvchilardan sog’lom turmush tarzini shakllantirish, ekologik va gigiyenik tarbiya berish juda muhim vazifalaridan biri sanaladi.
Bu borada sog’lom turmush tarzini, yashash tarzini targ’ib etish bo’yicha umumiy o’rta ta’lim maktablarida salomatlik darslari kiritilgan bo’lib, unda ekologik va gigiyenik tarbiya berib boriladi. Oquvchilarning shaxsiy salomatligi xususida bilimlar berish, uni muhofaza etish, ularda gigiyenik bilimlarga nisbatan ijobiy munosabatda bo’lish, bolalar sog’ligini saqlash va ularni kundalik turmushda hayotga joriy etish maqsadida olib boriladigan darslar o’quv yili davomida har bir sinfda 17 soatga mo’ljallangan. Bu darslarni o’qitishdan maqsad o’quvchilarga ruhiy, ma’naviy barkamollikka erishish yo’llarini, sog’lom avlodni sog’lom turmushga tayyorlash kabi masalalarni o’rgatish, ongiga singdirishdan iborat. Davlat ta’lim standarti boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’z salomatligi va jismoniy kamolotiga oid egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalariga quyidagi talablarni belgilab beradi.

1. 
   Inson salomatligi va jismoniy kamolotiga oid gigiyena va me’yorlari, o’z sog’ligini muhofaza qilish, o’zi uchun bo’lgan xavf – xatarni oldini olish, tozalikka rioya qilish, to’g’ri ovqatlanish, jismoniy chiniqish, badan tarbiyasi, jismonan go’zal bo’lishga intilish, jismoniy nafosatni his etish va undan zavqlnish kabi tushunchalarni bilish;
   
2. 
   Chiniqish, muntazam badantarbiya qilish, yuvinish, jismoniy mashqlar bajarishning mohiyatini anglash;
   
3. 
   Ertalabki gimnastika mashqlarini bajarish;
   
4. 
   Shaxsiy gigiyena me’yorlarini bilish, unga amal qilish;
   
5. 
   Birinchi tibbiy yordam ko’rsatishni bilish;
   
6. 
   Kun tartibiga rioya qilish;
   
7. 
   Tishlarni parvarish qilish. Tishlarni kasallanishi va undan saqlanish;
   
8. 
   Ovqatlanish gigiyenasiga rioya qilish;
   
9. 
   ’’Salomatlik – tuman boylik” tushunchasi va unga amal qilish;
   
10. 
    Inson salomatligi uchun zararli bo’lgan odatlarni bilish.
    

Har bir o’quvchi ko’rsatmalarga erishishi davlat tomonidan talab qilinadi. Olib boriladiga ishlar, avvalo, har bir insonda sihat – salomatlik madaniyatini shakllantirish, jamiyatda sog’lom muhitni yuzaga keltirish, ona tabiatni muhofaza qilish ko’nikmalarini tarbiyalaydi. Boshlang’ich sinf metod birlashma yig’ilishlarida o’qituvchilar sog’lom – turmush tarzini targ’ibot etish bo’yicha taklif etilgan yangiliklar, ilg’or texnologiyalar bo’yicha fikr yuritishlari, tajriba almashishlari lozim.
Demak, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish inson salomatligiga ijobiy ta’sir etib, uni jismonan rivojlantiradi, baquvvat qiladi, salommatligini mustahkamlaydi, hayotining yangi qirralarini ochishga imkon yaratadi. Har qanday jamiyatning farzandlari barkamol, sog’lom rivojlanishi uchun tabiiy muhit yuqori darajada ekologik sifat va miqdor ko’rsatkichlariga ega bo’lmog’i darkor. Shu bilan birgalikda, har bir jamiyat a’zosi ekologik ong va tafakkur sohibi bo’lishi, o’zining yashash joyi makonini e’zozlashi va sevishi kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, mamlakatimizda ekologik ta’lim – tarbiyaga alohida e’tibor qaratilgan. Umumiy o’rta ta’lim maktablarning boshlang’ich 1-4- sinflarida o’qitilayotgan ”Atrofimizdagi olam”, ” Tabiatshunoslik” fanlar dasturlarida o’quvchilarga eko;ogik saboq berishga keng e’tibor qaratilgan. Bu bejiz emas albatta. Barkamol avlodni shakllantirishda ekologik muammolarni hal etish borgan sari dolzarb bo’lib bormoqda. ” Xalqaro hamjamiyat insonning nafaqat yashash huquqi, balki to’laqonli va sog’lom turmush kechirish uchun zarur mo’tadil atrof – muhit sharoitlariga ham bo’lgan huquqlarining muqaddas va daxlsizligini allaqachon e’tirof etgan”,- deb yozadi muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov ” O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida ” asarida . Hozirgi davrda, xususan ilm- fan va texnika, turli xil texnologik jarayonlarga ehtiyoj nihoyatda ortgan sharoitda, o’sib kelayotgan yosh avlodga ekologiya va atrof – muhitning muhofazasi asoslaridan nazariy va amaliy bilim berish uchun darslarda va darsdan tashqari tadbirlarda quyidagi mavzularni o’tish tavsiya etiladi.
” Tabiatni asrab – avaylash”, ” Atrofimizdagi havo va suvni muhofaza qilish”, ”Suvni ehtiyot qiling”, ” Tabiat va inson – bir butun”, ”Ekologiya nima?” , ”Ekologik tabiat” , ” Havo muhitining ifloslanishi”, ”Ekologik javobgarlik”. Ushbu mavzular orqali tabiatga va uning boyliklariga shavqatsizlarcha munosabatda bo’lish oqibatlari, Orol bo’yidagi achinarli yuzaga kelishi, hozirgi vaqtda bolalarning nimjon bo’lishi, ko’p kasalga chalinishining bosh sababi atrof – muhitning, ekologiyaning buzulishi ekanligini tushuntirib berish.
O’tladigan mavzularning tarbiyaviy vazifasi – o’quvchilarda har bir kishining salomatligi uni o’rab turgan tashqi sharoitga ekanligi haqida tushuncha hosil qilib, ularga ekologik tarbiya berish, ajdodlarimizning tibbiyot faniga qo’shgan ulkan hissalarini o’rganib, ularga nisbatan hurmat, ilmiy meroslariga qiziqish uyg’otishdan iborat.Mavzularni rivojlantiruvchi maqsadi-o’quvchilarga tabiatshunoslik, jimoniy tarbiya, odobnoma, salomatlik fanlarini o’zaro boylab o’rganishi va fan haqida mantiqiy fikrlarni takomillashtirishdan iborat. O’qituvchi mavzularni o’tish jarayonida mavzuning maqsadiga muvofiq holda turli xil ko’rsatmali qurollar, o’quv vositarida: jadvallar,odam a’zolari tushirilgan rasmlardan foydalansa maqsadga muvofiq bo’ladi.
Mavzularni o’tishning tarbiyaviy maqsadi.O’quvchilarga insonlarning sog’lig’ini muhofaza qilishga, yosh avlodni sog’lomlashtirishga qaratilgan tadbirlari, inson salomatligigia atalgan asarlari bilan ulkan hissa qo’shgan vatandoshlarimiz haqida keyingi yillarda Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi va odil siyosat orqali odam va uning salomatligi haqida erishilayotgan yutuqlarimiz to’g’risida tushuncha beriladi.Sihat-salomatlik har bir kishi uchun baxt-saodatdir.Insonning mehnat unumi ,mamlakatning iqtisodiy qudrati, xalq farovonligi kishilarning salomatligiga bog’liqdir.Har bir salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun avvalo o’zining tana tuzilishini, har qaysi a’zolarini ish faoliyatini va ularning normal o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan gigiyenani bilishi kerak. Inson tanasi barcha a’zolarini ishi bir-biri va tashqi muhit bilan bog’liq. Ba’zi maktablarda bola organizimi uchun mos sharoit yaratilmasligi yoki gigiyena qoidalariga amal qilmaslik oqibatida maktab o’quvchilari talaygina qismining tayanch-harakatlanish, yurak-qon, nafas olish a’zolari kasalliklari ko’rish o’tkirligini pasayishi kuzatilmoqda. Masalan: sinf partalari o’quvchining gavdasiga mos kelmaganda tayanch –harakatlanish a’zolarini, yorug’lik kuchi kamligidan ko’z o’tkirligining, sinf xonalari yetarli isitilmaganligi oqibatida nafas olish organlarining ish faoliyati buziladi. O’quvchilar salomatligini muhofaza qilish va ular ongida sog’lom turmush shaklini rivojlantirish borasidagi xalq ta’limi xodimlarining tibbiy gigiyenik bilim darajasi yetarli bo’lishi kerak. Negaki, yohslikdan o’rganilgan bilim, hayotiy ko’nikma inson hayoti davomida bir umr unga yo’ldosh bo’ladi va an’ana sifatida avloddan- avlod ga o’tib boradi.
Shu bois, barch ta’lim muasasalarida o’quvchilarga tibbiy bilamlar berish ularda o’z sog’ligini himoyalash ko’nikmasini hosil etish ishiga aholi salomatligini kafolatlaydigan asosiy omil sifatida qaralib kerilmoqda.
Ta’lim dasturlariga yangidan kiritilgan ”Odobnoma ”,”Inson va uning salomatligi”predmetlari bu borada eng muhim vosita vazifasini o’tab kelmoqda.
Ozod va obod yurtimizda Vatan, millat, or-nomus kabi muqaddas tuyg’ular kabi sog’lom avlod yaratish tuyg’usi ham xalqimiz qalbidan chuqur joy oldi va olmoqda. Keng miqiyosida olib borilayotgan harakatlar ijobiy samara berishi shubhasiz.